Risâlet Döneminde Yaşayan Hanîflerin İslâm Daveti Karşısındaki Tutumları

Year 2025, Issue: 17, 151 - 176, 31.05.2025

Yusuf Kabakcı

https://doi.org/10.70971/akademikus.1676060

Abstract

Bu çalışmada hanîf kavramı ve hanîflerin kimler oldukları hakkında özet bilgiler verildikten sonra esasen Hz. Muhammed peygamber olduğunda hayatta olan ve İslâm’a davet edilen hanîflerin bu teklif karşısındaki tutum ve tepkileri ortaya konarak altında yatan sebepler tahlil edilmeye çalışılmıştır. Zira önceki çalışmalarda hanîf kavramının kökeni, mahiyeti ve hanîflerin kim oldukları üzerinde durulmuş, hanîflerin hayatları ve itikadî durumları ferdî olarak incelenmiş ancak İslâm’a yaklaşımları bir bütün olarak ele alınmamıştır. Kaynaklarda hanîf olduklarından bahsedilen kişilerin bir kısmı zaten İslâm’dan önce ölmüşlerdir. Risâlet döneminde yaşayan ve Hz. Muhammed’in kendilerini Müslüman olmaya davet ettiği yedi hanîfin olduğu tespit edilmiştir. Bunlar Varaka b. Nevfel, Ubeydullah b. Cahş, Süveyd b. Sâmit, Ebû Kays Sırme b. Ebû Enes, Ebû Kays Sayfî b. Eslet, Ümeyye b. Ebü’s-Salt ve Ebû Âmir el-Evsî’dir. Hanîflerin ikisi Mekkeli, biri Taifli diğer dördü ise Yesriblidir. İlk bakışta, Câhiliye döneminde Hz. İbrâhim’in dinine inandıklarını söyleyerek putperestliği reddeden, putlar adına kesilmiş hayvanların etlerini yemeyen ve içki içmeyen bu kişilerin, toplumun geneline göre İslâm’a daha sıcak bakmaları ve Hz. Muhammed’i sahiplenmeleri beklenen bir durumdur. Fakat çalışma sırasında gerçeğin böyle olmadığı görülmüştür. Yedi kişiden sadece ikisi Müslüman olarak ölmüş, biri Müslüman olduktan sonra irtidat etmiş kalan dördü ise İslâm’a girmemiş hatta aralarından Ümeyye b. Ebü’s-Salt ve Ebû Âmir şiddetli İslâm düşmanı olmuşlardır. Araştırma İslâm Tarihi kaynakları ve muhtelif çağdaş yayınların doküman inceleme yöntemiyle tetkik edilmesi sûretiyle hazırlanmıştır.

Keywords

İslâm Tarihi , Risâlet , Hz. Muhammed , Hanîf , Tebliğ.

Ethical Statement

Bu çalışma, etik kurul izni gerektirmeyen nitelikte olup kullanılan veriler literatür taraması/yayınlanmış kaynaklar üzerinden elde edilmiştir. Çalışmanın hazırlanma sürecinde bilimsel ve etik ilkelere uyulduğu ve yararlanılan tüm çalışmaların kaynakçada belirtildiği beyan olunur.

Supporting Institution

-

Project Number

-

Thanks

-

Attitudes of Hanîfs Living During the Prophethood Towards the Invitation to Islam

Abstract

In this study, after providing brief information about the concept of hanîf and who the hanîfs were, the attitudes and reactions of the hanîfs who were alive when prophet Muhammad became a prophet and who were invited to Islam were revealed and the underlying reasons were tried to be analyzed. Because in previous studies, the origin of the concept of hanîf, its nature and who the hanîfs were were emphasized, the lives and religious situations of the hanifs were individually examined but their views on Islam were not addressed as a whole. Some of the people mentioned as hanîfs in the sources had already died before Islam. It has been determined that there were seven hanîfs living during the prophethood and to whom Prophet Muhammad invited them to become Muslims. These are Waraka b. Nevfel, Ubeydullah b. Cahş, Suveyd b. Samit, Abu Kays Sirme Ibn Abu Enes, Abu Kays Sayfî Ibn Eslet, Umayya Ibn Abi al-Salt and Abu Amir al-Awsi. Two of the Hanîfs are from Mecca, one from Taif and the other four from Yathrib. At first glance, it would be expected that these people, who rejected idolatry by saying that they believed in the religion of Prophet Abraham during the Age of Ignorance, did not eat the meat of animals slaughtered for idols and did not drink alcohol, would have a warmer view of Islam and embrace the Prophet Muhammad compared to the general population. However, during the study, it was seen that this was not the case. Only two of the seven people died as Muslims, one apostatized after becoming Muslim, and the remaining four did not convert to Islam, and among them, Umayya Ibn Abi al-Salt and Abu Amir became fierce enemies of Islam. The research was prepared by examining classical Islamic history sources and various contemporary publications using the document review method.

Keywords

Islamic History , Prophethood , Hz. Muhammad , Hanîf , Propagation.

Ethical Statement

This study does not require ethics committee approval, as the data used were obtained from literature review/published sources. It is declared that scientific and ethical principles have been followed while carrying out and writing this study and that all the sources used have been properly cited.

Project Number

-

References

• Abdülbâkī, Muhammed Fuâd. el-Muʿcemü’l-müfehres li-elfâẓi’l-Ḳurʾâni’l-Kerîm. Kahire-Beyrut: y.y., 1945/1364.
• Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdillâh Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybânî. el-Müsned. nşr. Ebû Hâcir Muhammed Saîd Besyûnî. Beyrut: y.y., 1405/1985.
• Âlûsî, Mahmûd Şükrî. Bülûğû’l-ereb fî ma’rifeti ahvâli’l-’arab. 3 Cilt. Beyrut, ts.
• Aydın (drl. ve çev.), Fuat. Kur’an’daki Hanîf/ler ve Nasârâ Üzerine Araştırmalar. Ankara: Eskiyeni, 2016.
• Belâzürî, Ebü’l-Hasen Ahmed b. Yahyâ. Ensâbü’l-eşrâf. thk. Süheyl Zekkâr, Riyad Ziriklî. 15 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1996.
• Belâzürî, Ebü’l-Hasen Ahmed b. Yahyâ. Fütûhu’l-büldân. thk. Abdullah Enîs Tabbâh. Beyrut: Müessetü’l-Me’ârif, 1987.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl. Sahîhu’l-Buhârî. thk. Mustafa Dîb el-Buğâ. 7 Cilt. Dımeşk-Beyrut: Yemâme- Dâru İbn Kesîr, 1993.
• Ceatani, Leon. İslam Tarihi. çev. Hüseyin Cahit. 10 Cilt Cilt. İstanbul: Tanin Matbaası, 1924.
• Cerrahoğlu, İsmail. “Kur’ân-ı Kerîm ve Hanîfler”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 11 (1963), 81-92.
• Cevâd Ali. el-Mufassal fî târîhi’l-’arabi kable’l-İslâm. 10 Cilt. Bağdat: Bağdat Üniversitesi, 2. Basım, 1993.
• Çetin, Nihad Mazlum. “Ümeyye b. Ebü’s-Salt”. MEB İslâm Ansiklopedisi. 13/100-102. İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı, 1986.
• Çubukcu, Asri. “Ebû Kays”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 10. Cilt/175. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Demircan, Adnan. “Hanîflik ve Hanîflik Üzerine Bazı Düşünceler”. Kur’ân’daki Hanif/ler ve Nasârâ Üzerine Araştırmalar. ed. Fuat Aydın. Ankara: Eskiyeni, 2016.
• Efendioğlu, Mehmed. “Mücezzer b. Ziyâd”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 31/449. Ankara: TDV Yayınları, 2020.
• el-Bağdâdî, Abdülkādir. Ḫizânetü’l-edeb ve lübbü lübâbi lisâni’l-ʿarab. thk. Abdüsselâm M. Hârûn. 12 Cilt Cilt. Kahire: Mektebetü’l-Hancî, 1997.
• el-İsfahânî, Ebü’l-Kāsım Hüseyn b. Muhammed er-Râgıb. el-Müfredât fî ġarîbi’l-Kurʾân. Dımeşk-Beyrut: Dâru’l-Kalem, 4. Basım, 2009.
• Erul, Bünyamin. “Varaka b. Nevfel”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. C. 42. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• F. C. Robinson. “Varaka”. MEB İslâm Ansiklopedisi. 13/206-208. İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı, 1986.
• Glidden, Harold W., Faris, N. A. “The Development of Meaning of The Kranic Hanif”. The Journal of Palestininan Oriental Society 19/3 (ts.), 1-18.
• Halebî, Alî b. Burhâniddîn İbrâhîm b. Ahmed. İnsânü’l-‘uyûn fî sîreti’l-emîni’l-me’mûn: es-Sîretü’l- Halebiyye. Beyrut: Dârü’l-Ma’rife, 1400.
• Hamîdullah, Muhammed. “İslâm Öncesi Mekke’de İki Hıristiyan: Osman b. Huveyris ve Varaka b. Nevfel”. çev. Havva Esma Akış. Siyer Araştırmaları Dergisi 15 (Temmuz 2023), 167-175. https://doi.org/10.56288/siyer.1199111
• Hamîdullah, Muhammed. İslam Peygamberi. çev. Salih Tuğ. 2 Cilt. İstanbul: İrfan Yayıncılık, 5. Basım, 1993.
• Izutsu, Toshihiko. Kur’an’da Allah ve İnsan. çev. Süleyman Ateş. Ankara: Kevser Yayınları, ty.
• İbn Abdülber, Ebû Ömer Cemâlüddîn Yûsuf b. Abdillâh. el-İstiʿâb fî maʿrifeti’l-ashâb. thk. Ali Muhammed Becavî. Beyrut: Dâru’l-Cîl, 1992.
• İbn Habîb, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Habîb. el-Münammak fî ahbâri Kureyş. thk. Hurşid Ahmed Faruk. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1. Baskı., 1985.
• İbn Habîb, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Habîb. Kitabü’l-Muhabber. thk. Ilse Lichtenstater. Beyrut: Dâru’l-Âfâki’l-Cedîde, ts.
• İbn Hacer, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî el-Askalânî. el-İsâbe fî temyîzi’s-sahâbe. thk. Âdil Ahmed Abdülmevcûd, Ali Muhammed Muavviz. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1. Basım, 1995.
• İbn Hazm, Ebû Muhammed Alî b. Ahmed b. Saîd el-Endelüsî. Cemheretü ensâbi’l-‘arab. 1 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ilmiyye, 1. Basım, 1983.
• İbn Hişâm, Ebû Muhammed Cemâlüddîn Abdülmelik el-Himyerî. es-Sîretü’n-nebeviyye. thk. Mustafa es-Sekâ vd. 2 Cilt. Mısır: Şeriketü Mektebe ve Matbaatü Mustafa, 1955.
• İbn İshâk, Ebû Abdillâh Muhammed b. İshâk b. Yesâr el-Medenî. Sîretu İbn İshâk. thk. Süheyl Zükkâr. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1978.
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullāh b. Müslim. el-Ma‘ârif. thk. Servet Ukkâşe. Kahire: Dâru’l-Ma’ârif, 4. Basım, 1992.
• İbn Manzûr, Muhammed b. Mükerrem. Lisânü’l-ʿarab. nşr. Abdullah Ali el-Kebîr. 6 Cilt. Kahire: Dârü’l-Ma‘ârif, ts.
• İbn Sa‘d, Ebû Abdillâh Muhammed. et-Tabakātü’l-kübrâ. thk. Ali Muhammed Ömer. 11 Cilt. Kahire: Mektebetü’l-Hancî, 2001.
• İbn Şebbe, Ebu Zeyd Amr b. Şebbe en-Nemirî. Tarihu’l-Medineti’l-Münevvera. thk. Fehim Muhammed Şeltut. 4 Cilt. Cidde, 1979.
• İbnü’l-Esîr, Ebü’l-Hasen İzzüddîn Alî b. Muhammed el-Cezerî. Üsdü’l-gābe fî ma‘rifeti’s-sahâbe. thk. Ali Muhammed Muavviz, Âdil Ahmed. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1994.
• İsfahânî, Ebü’l-Ferec Alî b. el-Hüseyn b. Muhammed. el-Egânî. thk. Ahmed Şankîtî. 21 Cilt. Mısır: Matbaatü’t-tekaddüm, ty.
• Jeffrey, Arthur. The Foreign Vocabulary of The Quran. Beroda: Oriental Institue, 1938.
• Kabakcı, Yusuf. “Es‘ad b. Zürâre ve Medine’nin İslamlaşma Sürecindeki Rolü”. Rusuh Uşak Üniversitesi İslamî İlimler Fakültesi Dergisi 3/1 (Haziran 2023), 6-22.
• Kabakcı, Yusuf. İlk Dönem İslâm Tarihinde Benî Neccâr. Ankara: Fecr Yayınları, 2023.
• Kuray, Ahmet. “Medineli Ebû Âmir er-Râhib ve İslâm Davetine Muhalefeti”. Kilis 7 Aralık Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 9/2 (Şubat 2022), 651-675. https://doi.org/10.46353/k7auifd.1141420
• Kuzgun, Şaban. “Hanîf”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 16/33-39. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Lyall, Charles J. “The Words Hanîf and Muslim”. The Journal of the Royal Asiatic Society of Great Britian and Ireland Ekim (1903), 771-784.
• Makdisî, Mutahhar b. Tâhir. el-Bed’ ve’t-târih. 6 Cilt Cilt. Kahire: Mektebetü’s-Sekâfeti’d-Diniyye, ts.
• Margoliouth, David Samuel. “On the Origin and Import of the Names Muslim and Hanif”. The Journal of the Royal Asiatic Society of Great Britian and Ireland Haziran (1903), 467-493.
• Mes‘ûdî, Ebü’l-Hasen Alî b. el-Hüseyn b. Alî. et-Tenbîh ve’l-işrâf. thk. Adullah İsmail es-Sâvî. Mektebetü’ş-Şark ve’l-İslâmiyye, 1938.
• Mes‘ûdî, Ebü’l-Hasen Alî b. el-Hüseyn b. Alî. Mürûcü’z-zeheb ve meʿâdinü’l-cevher. thk. Kemal Hasan Mer’î. 4 Cilt Cilt. Beyrut: Mektebetü’l-’Asriyye, 2005.
• Mukātil b. Süleyman, b. Beşîr el-Ezdî el-Belhî. Tefsîru Mukātil b. Süleyman. thk. Abdullah Mahmûd Şahate. 5 Cilt Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi Türâsi’l-’Arabî, 2. Baskı., 2002.
• Mûsâ b. Ukbe, b. Ukbe b. Ebî Ayyâş. el-Meğâzî. thk. Muhammed Bakşîş Ebû Mâlik. Agadir: Câmiatü İbn Zühr, 1994.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc. Sahîhu’l-Müslim. thk. Muhammed Fuâd Abdülbâki. 5 Cilt Cilt. Beyrut: Dâru’l-hadîs, 1991.
• Poyraz, Mevlüt. “Süveyd b. Sâmit’in Hayatı ve Kişiliği”. Artvin Çoruh Üniversitesi İlahiyat Araştırmaları Dergisi Akademik-Us 5/2 (2022), 43-62.
• Rubin, Uri. “Hâniflik ve Kâbe: Dîn-i İbrahim’in İslâm Öncesi Arabistan Arkaplanına Dair Bir İnceleme”.
• Kur’an’daki Hanifler ve Nasârâ Üzerine Araştırmalar. thk. fuat Aydın. Ankara: Eskiyeni, 2016.
• Semhûdî, Ebü’l-Hasen Nûrüddîn Alî b. Abdillâh. Vefâʾü’l-vefâ bi ahbâri dâri’l-Mustafâ. thk. Hâlid Abdülğanî Mahfûz. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-’ilmiyye, 2006.
• Sezikli, Ahmet. Hz. Peygamber Devrinde Nifak Hareketleri. Ankara: TDV Yayınları, ts.
• Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr. Târîhu’r-Rusul ve’l-mülûk. 11 Cilt. Kahire: Dâru’l-Ma’ârifi bi-Mısr, 1960.
• Tüccar, Zülfikar. “Ümeyye b. Ebü’s-Salt”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 42/303-305. TDV Yayınları, 2012.
• Vâkıdî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ömer. Kitabü’l-Megāzî. thk. Marshden Cons. 3 Cilt. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, ts.
• Ya‘kūbî, Ebü’l-Abbâs Ahmed b. Ebî Ya‘kūb İshâk. Târîhu’l-Ya’kûbî. Necef: Mektebetü’l-Haydâriyye, 1964.
• Yüksel, Mücahit. “Varaka B. Nevfel’in Hayatı Ve Hz. Peygamber İle İlişkilerine Dair Rivâyetlerin Tahlili”. Mütefekkir 9/17 (Haziran 2022), 41-60. https://doi.org/10.30523/mutefekkir.1128617.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed. Târîhu’l-İslâm ve vefeyâtü meşâhîr ve’l-aʿlâm. thk. Ömer Abdüsselam Tedmürî. Trabluşşam: Dâru’l-kütübi’l-’arabî, 1986.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed ed- Dımeşkî. Siyeru a‘lâmi’n-nübelâ. thk. Şuayb el-Arnavût. 25 Cilt. Dımeşk: Müessesetü’r-Risâle, 1985.