Imam al-Mâturîdî’s Understanding of Moral Education and Its Contributions to Religious Education

Year 2025, Issue: 2, 13 - 24, 30.09.2025

Ahmet Yanar , Şükrü Keyifli

Abstract

This study aims to explore the questions of how a moral structure forms in individuals and what kind of impact this structure has on society, by focusing on Imam al-Mâturîdî’s understanding of moral education. Moral education is not merely about enabling individuals to distinguish between good and evil; it also contributes to personality development, the formation of ethical practices, and the emergence of a sense of responsibility in social relationships. Imam Māturīdī considers the innate human disposition (fiṭrah) as the main element of moral development. Fiṭrah signifies that human beings are naturally inclined toward goodness, truth, and righteousness due to their inherent nature. According to Imam al-Mâturîdî, this natural inclination becomes active only through human-specific faculties such as reason, will, and knowledge. For him, reason enables the understanding of truth; will facilitates the choice of what is right; and knowledge guides the process of attaining truth. These three elements provide both subjective depth and objective direction in an individual’s moral education. In this context, Imam al-Mâturîdî’s perspective on moral education is viewed as a process of constructing values that spread from the individual to society. His approach reflects a holistic understanding of morality not only as an individual responsibility but also as a guarantee of social peace, justice, and order. Therefore Imam al-Mâturîdî’s view on moral education forms a powerful bridge capable of transforming both personal development and social structure.
The study adopts a qualitative approach, and data obtained from Imam al-Māturīdī’s primary works were systematically analyzed using the document analysis technique. Especially, moral interpretations in texts reflecting his Qur’an-centered worldview, such as Taʾwīlāt al-Qurʾān, together with the emphases on moral education found in Kitāb al-Tawḥīd, were examined in detail. Imam al-Māturīdī’s ethical approach in Qur’anic exegesis is particularly notable for emphasizing the individual’s inward search for meaning and prioritizing values such as justice, responsibility, and virtue in social life. In this context, moral principles were organized around key themes including individual self-awareness, the guidance of reason, knowledge-based reasoning processes, moral responsibility consciousness, the principle of social benefit, and the maintenance of social harmony. This organization aims to go beyond a purely religious text-centered approach and to reveal the functional role of moral principles in the interaction between the individual and society. Additionally, the study comparatively addresses the views of modern social theorists such as Durkheim, Weber, and Simmel on moral norms alongside Imam al-Māturīdī’s approach. In the existing literature, Māturīdī’s conception of ethics has generally been examined from theological and philosophical perspectives, while its connection with religious education and modern educational sciences has not been sufficiently explored. This study seeks to fill this gap. In line with this aim, the comparisons undertaken demonstrate that Imam al-Māturīdī’s ethical thought possesses a quality that can be evaluated not only within the classical Islamic tradition but also within sociological and philosophical contexts. Thus, his conception of ethics is interpreted as a multidimensional structure that, together with an educational perspective centered on individual formation, contributes to the establishment of social order and the common good.
The findings reveal that Imam al-Mâturîdî’s approach to moral education fosters values such as self-awareness, reasoning ability, and a sense of moral responsibility within the individual. From his perspective, knowledge is not considered complete until it is translated into action; true knowledge is that which directs a person’s behavior. Therefore, the educational process should not merely involve the transmission of information but also be understood as a transformative moral experience within the individual’s inner world. At the societal level, moral education enables the embedding of values such as justice, compassion, tolerance, and social responsibility. In conclusion, Imam al-Mâturîdî’s understanding of moral education offers a value-oriented model of transformation that extends from the individual to society. This model can be seamlessly integrated into contemporary religious education both theoretically and practically. Imam al-Mâturîdî’s moral teachings contribute significantly to enhancing moral sensitivity, encouraging critical thinking, and fostering a sense of social responsibility in individuals today. In this respect, his perspective on moral education provides a noteworthy theoretical foundation not only within the Islamic tradition but also in relation to modern educational approaches.

Keywords

Moral , Moral Education , Imam al-Mâturîdî , Collective Favour , Human Values

İmam Mâtürîdî’nin Ahlâk Eğitimi Anlayışı ve Din Eğitimine Katkıları

Abstract

Bu çalışma, İmam Mâtürîdî’nin ahlak eğitimi anlayışını merkeze alarak, bireylerde ahlaki bir yapı nasıl oluşur ve bu yapı toplumda nasıl bir etki yaratır sorularını incelemeyi amaçlamaktadır. Ahlak eğitimi, sadece bireyin iyi ile kötüyü ayırt etmesini sağlamakla kalmaz; aynı zamanda kişilik gelişimine, ahlakı belirleyen pratiklerin şekillenmesine ve sosyal ilişkilerde sorumluluk duygusunun oluşmasına katkıda bulunan çok kapsamlı bir süreçtir. İmam Mâtürîdî, insanın doğuştan sahip olduğu fıtrat duygusunu ahlaki gelişimin ana unsuru olarak görür. Fıtrat, insanın yaratılış itibariyle iyiliğe, hakikate ve doğruya eğilimli bir varlık olduğunu ifade eder. Bu doğal eğilim, Mâtürîdî’ye göre ancak akıl, irade ve bilgi gibi insana özgü yeteneklerle etkin hale gelebilir. Ona göre, akıl hakikati anlama; irade, doğru olanı seçme; bilgi ise hakikate ulaşma sürecine yol göstermektedir. Bu üç unsur, bireyin ahlaki eğitiminde hem öznel bir derinlik hem de nesnel bir yönelim sunmaktadır. Bu bağlamda Mâtürîdî’nin ahlak eğitimi perspektifi, bireyden topluma doğru yayılan bir değer inşası süreci olarak değerlendirilmektedir. Onun yaklaşımı, ahlakı yalnızca bireysel bir sorumluluk olarak değil, toplumsal barış, adalet ve düzenin teminatı olarak gören bütüncül bir anlayışı yansıtır. Dolayısıyla Mâtürîdî’nin ahlak eğitimi görüşü hem bireysel gelişimi hem de toplumsal yapıyı dönüştürme potansiyeli taşıyan güçlü bir köprü oluşturmaktadır.
Araştırmada nitel bir yöntem benimsenmiş ve İmam Mâtürîdî’nin temel eserlerinden elde edilen veriler, doküman analizi tekniğiyle sistematik bir şekilde değerlendirilmiştir. Özellikle Teʾvîlâtü’l-Kurʾân gibi onun Kur’an merkezli düşünce yapısını yansıtan metinler ile Kitâbü’t-Tevhîd’deki ahlak eğitimine dair vurgular detaylı bir şekilde incelenmiştir. Mâtürîdî’nin Kur’an tefsirindeki ahlaki yaklaşımı, bireyin içsel anlam arayışına yönelmesi ve toplumsal yaşamda adalet, sorumluluk ve erdem gibi değerlere öncelik vermesi açısından oldukça dikkat çekicidir. Bu bağlamda, ahlaki ilkeler, bireysel öz-farkındalık, aklın rehberliği, bilgi temelli muhakeme süreçleri, ahlaki sorumluluk bilinci, sosyal fayda ilkesi ve toplumsal huzurun sağlanması gibi konular ana temalar doğrultusunda düzenlenmiştir. Bu düzenleme, sadece dinî metin merkezli bir yaklaşımın ötesine geçerek, ahlaki ilkelerin birey ve toplum etkileşimindeki işlevsel yönünü de ortaya koymayı hedeflemektedir. Ayrıca, araştırmada Durkheim, Weber ve Simmel gibi modern toplum kuramcılarının ahlaki normlara dair görüşleri ile Mâtürîdî’nin yaklaşımı karşılaştırmalı bir şekilde ele alınmıştır. Mevcut literatürde Mâtürîdî’nin ahlak anlayışı genellikle kelamî ve felsefî açıdan değerlendirilmiş, ancak din eğitimi ve modern eğitim bilimleri perspektifiyle bağlantısı yeterince incelenmemiştir. Bu çalışma, söz konusu boşluğu doldurmayı hedeflemektedir. Bu amaç doğrultusunda yapılan karşılaştırmalar sayesinde, Mâtürîdî’nin ahlaki düşüncesinin yalnızca klasik İslam geleneği içinde değil, aynı zamanda sosyolojik ve felsefi bağlamda da değerlendirilebilecek bir nitelik taşıdığı gösterilmiştir. Böylece onun ahlak anlayışı, bireysel inşayı merkeze alan bir eğitim perspektifiyle birlikte, toplumsal düzenin ve ortak iyi anlayışının kurulmasına katkı sağlayan çok boyutlu bir yapı olarak yorumlanmıştır.
Elde edilen bulgular, Mâtürîdî’nin ahlak eğitimine dair yaklaşımının bireyde öz farkındalık, muhakeme gücü ve vicdani sorumluluk gibi değerleri geliştirdiğini ortaya koymaktadır. Onun bakış açısına göre, bilgi eyleme dönüşmediği sürece tam olarak tamamlanmış sayılmaz; gerçek bilgi, bireyin davranışlarını yönlendiren bilgidir. Bu nedenle eğitim süreci sadece bilgi vermekle kalmamalı, aynı zamanda bireyin iç dünyasında ahlaki bir dönüşüm yaratma süreci olarak da değerlendirilmelidir. Toplum düzeyinde ise ahlak eğitimi, adalet, merhamet, hoşgörü ve sosyal sorumluluk gibi değerlerin kök salmasını sağlar. Sonuç olarak, İmam Mâtürîdî’nin ahlak eğitimi anlayışı, bireyden topluma doğru uzanan değer odaklı bir dönüşüm modeli sunmaktadır. Bu model hem teorik hem de pratik açıdan çağdaş din eğitimiyle kolayca entegre edilebilir. Mâtürîdî’nin ahlaki öğretileri, günümüzde bireylerin ahlaki duyarlılığını artırma, eleştirel düşünmeyi teşvik etme ve toplumsal sorumluluk bilinci kazandırma açısından önemli katkılar sağlamaktadır. Bu bakımdan, onun ahlak eğitimi perspektifi, sadece İslam geleneği içinde değil, aynı zamanda modern eğitim yaklaşımları açısından da dikkate değer bir teorik zemin oluşturmaktadır.

Keywords

Ahlak , Ahlak Eğitimi , İmam Mâtürîdî , Toplumsal İyilik , İnsani Değerler

References

• Ateş, Nimet. “İmam Mâtürîdî’nin Ahlâk Düşüncesinde Ahlakın Kaynağı Olarak İnsan Tabiatı”. Din ve Felsefe Araştırmaları 4/7 (Haziran 2021): 5-32.
• Bilgin, Lütfiye Gülay. “Mâturîdî Kelam Sisteminin Dini Tefekkür Dünyamıza Etkisi.” Turkish Studies 15/2 (Nisan 2020): 147–156.
• Çakmak, Mustafa. “Analogies between al-Māturīdī’s and Duns Scotus’s Ethical Perspectives.” Islam and Christian Muslim Relations 28/4 (April 2017): 473–491.
• Çelikel, Bülent. Gazali ve Eğitim. İzmir: İzmir İlahiyat Vakfı Yayınları, 2008.
• Çelikel, Bülent. “Din Eğitimini Sosyoloji Gözüyle Okumak.” Türkiye Din Eğitimi Araştırmaları Dergisi 9/1 (Haziran 2020): 35–54.
• Çilingir, Lokman. “Ahlak ve Din Eğitiminin Yapısı ve Yöntemi Üzerine.” Felsefe Dünyası 72/2 (Aralık 2020): 49–66.
• Durkheim, Emile. Sosyolojik Yöntemin Kuralları. çev. Atilla Aytekin. İstanbul: Pozitif Yayıncılık, 2021.
• Güngör, Erol. Ahlak Psikolojisi ve Sosyal Ahlak. İstanbul: Ötüken Neşriyat, İkinci Basım, 1998.
• Kaymakcan, Recep – Meydan, Hasan, Ahlak Değerler ve Eğitimi. 3.Baskı. İstanbul: Değerler Eğitimi Merkezi Yayınları, 2014.
• Keyifli, Şükrü. “Eğitim ve Din Eğitimi.” Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 13/2 (Haziran 2013): 103–118.
• Kutlu, Sönmez. “Mâtürîdî Akılcılığı ve Günümüz Sorunlarını Çözmeye Katkısı.” e-Makalat Mezhep Araştırmaları Dergisi 2/1 (2009), 1-40.
• Kutlu, Sönmez. “Bilinen ve Bilinmeyen Yönleriyle İmam Mâtürîdî.” İmam Mâturîdî ve Mâturîdîlik. Haz. Sönmez Kutlu. Ankara: Otto Yayınları, 2011, ss. 25–66.
• Mâturîdî, Ebû Mansûr. Kitâbü’t-Tevhîd. Çev. Bekir Topaloğlu. Ankara: İSAM Yayınları, 2002.
• Marx, Karl. Hegel’in Hukuk Felsefesinin Eleştirisi. Çev. Kenan Somer. Ankara: Sol Yayınları, 2009.
• Özcan, Hanefi. Mâturîdî’de Bilgi Problemi. İstanbul: M.Ü İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 1993.
• Pope, Stephen. Human Evolution and Christian Ethics. New York: Cambridge University Press, 2007.
• Sartre, Jean-Paul. Varoluşçuluk. çev. Asım.Bezirci. İstanbul: Say Yayınları, 1996.
• Simmel, Georg. Bireysellik ve Kültür. çev. Tuncay Birkan. İstanbul: Metis Yayınları, 2020.
• Şekeroğlu, Sami. Mâturîdî’de Ahlak. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2016.
• Topaloğlu, Bekir (ed.). Te'vilatü'l-Kur'an Tercümesi. Ankara: Ensar Neşriyat, 2015.
• Uluağaç, Yetgin - Ceylan. Yusuf. “John Wilson’un Ahlak Eğitimi ile İlgili Görüşleri.” Turkish Studies – Educational Sciences 18/3 (Ocak 2023): 1087–1100.
• Yanar, Ahmet. İmam Mâturîdî’nin Ahlak Eğitimi ile İlgili Görüşleri, İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2022.
• Yılmaz, Sabri. “Mâtürîdî Bir Bakışla İnsanın Yeryüzü Macerasında Dua ve İşlevi”. Dinî Hayatımızın Temel Taşları: Hanefîlik-Mâtürîdîlik-Yesevîlik – Dünü-Bugünü-Yarını. Ed. Sabri Yılmaz, Bülent Çelikel. İzmir: İzmir Türk Ocağı Yayınları, 2021, 179-193.
• Weber, Max. Protestan Ahlakı ve Kapitalizmin Ruhu. çev. Emir Aktan. Ankara: Alter Yayıncılık, 2017.