TÜRKİYE TÜRKÇESİNDE CÜMLEDE TÜMLEÇLER ÜZERİNE/ On the Sentence Complements in Turkey Turkish

Year 2007, Volume: 9 Issue: 2, 205 - 217, 01.08.2007

Cüneyt Akin

Abstract

Çalışmamızda, Türkiye Türkçesinde cümlede tümleç türlerini “nesne, dolaylı tümleç, zarf tümleci ve edat tümleci” olarak dört ana başlık altında inceledik. “Nesne”yi, fiilin tesir ettiği şeyi gösteren cümle öğesi; “dolaylı tümlcç”i, -e, -de, - den eklerini alarak, yönelme, bulunma ve ayrılma ifade eden cümle öğesi; “zarf tümleç”lerini yüklemin gösterdiği işi, hareketi veya oluşu, zaman, nitelik (durum), yer-yön, azlık-çokluk, sebep, şart (koşul), vasıta, karşıtlık ve soru anlamları katarak tamamlayan cümle öğesi; “edat tümleç”lerini de, cümleye çeşitli anlam ilgisi getiren veya ile (-le), için ilgeçleriylc birlcşerek yüklemi tümleyen cümle öğesi olarak değerlendirebiliriz. Ancak, bu genel ifadelerin dışında, nesne, dolaylı tümleç, zarf tümleci ve özellikle edat tümleci ile ilgili olarak dilcilerimizin farklı görüşlerine de değinip karşılaştırmalarda bulunduk.

In this study, we analyze coıuplement types in sentence under four main topics “object, indirect object, adverbial complement, partial complement” in Turkey Turkish. We can considcr “object” as a part of sentence vvhich show the thing effected by the verb; “indirect object” is also a part of sentence which express direetion, existence and leaving by taking the suffıxes of position, -e, -de, -den, “adverbial” complement is a part of sentence vvhich complete the vvork, aetion, attitude indicated by the verb as adding time, position place, direetion, scarcity-abundance, reason, condition, device, opposition and question meaning, “partide complement” is a part of sentence vvhich add different meanings to the sentence or implies time or completes the verb by compounding the particles like ile (-le), için... but, apart from these general expressions, vve have made a comparison by telling the different vievvs about object, indirect object, adverbial complement and especially partide complement.

Keywords

Cümle , tümleç , Türkiye Türkçesi , nesne , sözdizimi

References

• ACARLAR, Kevser. (1971), Çıkma Durumunda (“den” hâlinde) Sözcüklerin Tümcede Türlü Kullanışları, Türk Dili Dergisi, S. 235, s.34-37.
• AKASLAN, Talât. (1998), Türk Dili İncelemelerinde Sözcelemsel Bir Yaklaşıma Doğru, Dil Dergisi, S. 64, s.46-48.
• AKÇATAŞ, Ahmet. (2001), Nesnenin Etki Alanı, Afyon Kocatepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Dergisi, C.III, S.2, s. 137-143.
• AKGÜL, Bâki. (1967a), Edat Tümleçleri, Türk Dili Dergisi, S. 190, s.248-249.
• AKGÜL, Bâki. (1967b), Gene Edat Tümleçleri, Türk Dili Dergisi, S. 195, s.800-803. ATABAY, Neşe; Özel, Sevgi; Çam, Ayfer. (1983), Sözcük Türleri, TDK Yayınları, Ankara.
• AVCI, Ramazan. (2001), Cümle Bilgisi Konusundaki Çelişkiler, Türk Dili Dergisi, S.30, s.597.
• AY, Özgür, (2001), “+(y)LA(< ile)” Ekinin Cümle öğeleri Oluşturmadaki Yeri. Afyon Kocatepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Dergisi, C.III, S.2, s. 253-260.
• AY, Özgür, (1998), Cümlenin Temel öğeleri Dışındaki Unsurları Üzerine Yapılan Çalışmalar ve Değerlendirme, (Yayımlanmamış Lisans Bitirme Tezi), Afyon Kocatepe Üniversitesi, Uşak Eğitim Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyatı Eğitimi Bölümü, Uşak.
• AYDIN, Özgür, (1993), Türkçenin Söz Dizimine İlişkin Olumsuz Aktarım Yanlışları, Dil Dergisi, s.5-17.
• BABA, Okan. (2000), Türkiye Türkçesinde Nesne Tümlecinin Gösterilmesi Üzerine Bir Deneme, Türk Dili Dergisi, S. 20, s. 14,81.
• BANGUOGLU, Tahsin. (1995), Türkçenin Grameri, TDK Yayınları, Ankara. BESEREK, Ahmet. (1991), Türkçede Cümle Yapısı, MEB Yayınları, İstanbul. BİLGEGİL, M. Kaya. (1982), Türkçe Dil Bilgisi, Dergâh Yayınları, 2. Baskı, İstanbul.
• BOZ, Erdoğan. (2004), Türkiye Türkçesi’nde +DAn Ekli Nesne öğesi Üzerine, V. Uluslararası Türk Dili Kurultayı Bildirileri c.I s.501-512, Ankara.
• Bozkurt, Fuat. (2000), Türkiye Türkçesi, Hatiboğlu Yayınları, Ankara.
• CEMİLOGLU, İsmet. (1994), Cümle Tahlili Üzerine Bazı Düşünceler, Türk Dili Dergisi, S. 511, s. 29-32.
• CEMİLOGLU, İsmet. (2000a), Cümle Tahlilinin Önemi ve Metot, Türk Dili Dergisi, S. 148, s. 478-481.
• CEMİLOĞLU, İsmet. (2000b), Nesne Kavramı Üzerine, Milli Eğitim Dergisi, S. 184, s.13-15.
• ÇATIKKAŞ, M. Ata. (2001), Örnekli vc Uygulamalı Türk Dili Kılavuzu, Alfa Yayınları, İstanbul.
• DELİCE, Halil İbrahim. (2001), Türkçe Söz Dizimi, Sivas.
• DEMİRAY, Kemal. (1967), Edat Tümleçleri Konusunda Doğan Düşünceler, Türk Dili Dergisi, S. 193, s. 16-18.
• DENY, Jean. (1943), Türk Dili Grameri (A. Ulvi Elöve tercümesi), İstanbul.
• DİZDAROGLU, Hikmet. (1968), Edat Tümleçleri Üzerine, Türk Dili Dergisi, S.17, s.579-582.
• DİZDAROGLU, Hikmet. (1976), Tümce Bilgisi, TDK Yayınları, Ankara.
• DOĞAN, İsmâil. (2000), Türk Dili ve Kompozisyon Bilgileri, Akademi Yayınları, Trabzon.
• DURAK, Mustafa. (2001), Türkçe’de Dolaylı Tümleç Yoktur, Çağdaş Türk Dili Dergisi, s.342-343.
• EDİSKUN, Haydar. (1988), Türk Dil Bilgisi, Remzi Kitabevi, İstanbul.
• EKER, Süer. (2002), Çağdaş Türk Dili, Ankara.
• EMRE, A. Cevat. (1988a), Türkçe’de Cümle, TDAY-Belleten 1954, Ankara, s. 105 - 180.
• EMRE, A. Cevat. (1988b), Türkçe’de Cümle: II. İsim Cümlesi, TDAY-Belleten 1955, Ankara, 1988, s.23-58.
• EMRE, Ahmet Cevat. (1945), Türk Dil Bilgisi, TDK Yayınları, İstanbul.
• ERGİN, Muharrem. (1987), Türk Dili, Bayrak Basımevi, 3. Baskı, İstanbul.
• GENCAN, Tahir Nejat. (1975), Dil Bilgisi, TDK Yayınları, 3. Baskı, İstanbul.
• GENCAN, Tâhir Nejat. (1967), Edat Tümleçleri, Türk Dili Dergisi, S. 192, s. 907- 911.
• GENCAN, Tâhir Nejat. (1968), Edatlar ve Edat Tümleçleri, Türk Dili Dergisi, S. 198, s. 680-684.
• GÖKNE1, Yüksel. (1974), Modern Türkçe Dil Bilgisi, İzmir.
• GÖKNEL, Yüksel. (1976), Üretici Dönüşümlü Dil Bilgisi ve Türkçe Sözdizimi, Türk Dili Dergisi, C.33, S. 295, s. 263.
• GÜLENSOY, Tuncer. (2000), Türkçe El Kitabı, Bizim Gençlik Yayınları, 1. Baskı, Kayseri,
• GÜLSEVİN, Gürer. (1990), Türkçede -Sa Şart Gerumdiumu Üzerine, Türk Dili Dergisi, s. 1102-1106.
• GÜLSEVİN, Gürer. (2000), Türkiye Türkçesinde Birleşik Zarf - Fiiller, Afyon Kocatepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Dergisi, S.5, s. 1-11.
• GÜNEŞ, Sezâi. (1996), Türk Dil Bilgisi, İzmir.
• HATİBOGLU, Vecihe (1972), Dil Bilgisi Terimleri Sözlüğü, TDK Yayınları, Ankara.
• HENGİRMEN, Mehmet. (1997), Türkçe Dil Bilgisi, Engin Yayınları, Ankara.
• KAHRAMAN, Tâhir. (1996a), Çağdaş Türkiye Türkçesi Dil Bilgisi, Ankara.
• KAHRAMAN, Tâhir. (1996b), Çağdaş Türkiye Türkçesindeki Fiillerin Durum Ekli Tamlayıcıları, TDK Yayınları, Ankara.
• KARAHAN. Leylâ. (1995), Türkçede Söz Dizimi, Akçağ Yayınları, 3. Baskı, Ankara.
• KARAÖRS, M. Metin. (1993), Türkçe ’nin Söz Dizimi ve Cümle Tahlilleri,
• KIRAN, Zeynel. (1991), Üretici - Dönüşümlü Dil Bilgisi Açısından Türkçede Çekirdek Tümce, Genel Dil Bilim Dergisi, S.5-6, s. 14-31.
• KİREMİT, Mehmet. (1997), Türk Dili Dersleri - Türkiye Tiirkçesi, Ankara,
• KOCAMAN, Ahmet. (1999), Türkçe Dilbilgisi Sorunları: Yeni Bir Dilbilgisi
• Anlayışına Doğru, Çağdaş Türk Dili Dergisi, S.67, s. 137-138
• KOÇ, Nurettin. (1996), Tümce Konusundaki Karmaşa, Varlık Dergisi, S. 152, s. 1070.
• KOÇ, Nurettin. (1990), Yeni Di! Bilgisi, İnkılâp Kitap Evi, İstanbul.
• KOÇ, Sabri. (1981), Türkçe’de Tümcelerin Adlandırılmasında Dönüşümlü-Üretken Yaklaşım, TDAY-Bellcten 1978-1979, Ankara s. 197-198.
• KORKMAZ, Zeynep. (1992), Gramer Terimleri Sözlüğü, TDK Yayınları, Ankara.
• KORKMAZ, Zeynep. (1995), Türk Dili Üzerine Araştırmalar, TDK Yayınları, C. I- II, Ankara.
• KÖKLÜGİLLER, Ahmet. (1978), Çözümlemeli Cümle Bilgisi, Otağ Yayınları, İstanbul.
• KÜKEY, Mazhar. (1975), Tiirkçenin Söz Dizimi, Ankara.
• LUCİEN, Tesniere. (1999), Bağımlılık, (Tercüme : Nükhet Güz), Yirminci Yüzyıl Dil Bilimi, Multilingual Yayınları, İstanbul, s. 134-159.
• MEHMEDOGLU, Alâeddin. (2001), Türk Dilinde Bağımlı Birleşik Cümle Söz Dizimi, Aşiyan Yayınları, Adapazarı.
• OLGUN, Yusuf. (1996), Türk Dili Kompozisyon , Alfa Yayınları, İstanbul.
• ÖNER. Şâkir- Pala, İskender- Erten, Rahim. (1999), Dil Bilgisi, Servet Yayınları, İstanbul.
• ÖZDEMİR, Emin. (1967), Cümle Kalıpları, Türk Dili Dergisi, S.184, s.292-296.
• ÖZMEN, Mehmet. (1995), Cümlenin Altıncı Öğesi ve Bir Terim Önerisi, Türk Dili Dergisi, S. 519, s.224-227.
• PAÇACIOĞLU, Burhan. (1987), Türk Dili Dersleri, Cumhuriyet Üniversitesi Yayınları, Ankara.
• SAĞLAM, Sıtkı. (1977), Tiirkçenin Söz Dizimi, Örneklerle Cümle Çözümlemeleri, Diyarbakır.
• SİNANOGLU, Samim. (1957), Basit Cümlede Nesne ve Tümleç. Türk Dili Dergisi, Türk Dil Kurumu Yayınları, S. 5-6, Ankara.
• ŞİMŞEK, Rasim. (1987), Örneklerle Türkçe Söz Dizimi, Trabzon.
• TOPALOGLU, Ahmet. (1989), Dil Bilgisi Terimleri Sözlüğü, Ötüken Yayınları, İstanbul.
• UZUN, N. Engin. (1998), Dil Bilgisinin Temel Kavramları, Ankara.
• ÜSTÜNER, Alıat. (1998), Cümlenin Öğeleri Konusundaki Karışıklıklar, Türk Dili (Dil Edebiyat Dergisi), S: 553, s. 18-30.
• ÜSTÜNOVA, Kerime. (1998), “Cümle Çözümlemelerinde Yüzey Yapı - Derin Yapı İlişkileri”, Türk Dili, TDK Yayınları, S. 563, s. 398-406.
• ÜSTÜNOVa, Kerime. (2002), Türkçede Yapı Kavramı ve Sözdizimi İncelemeleri, Uludağ Üniversitesi Yayınları, Bursa.
• ZÜLFİKAR, Hamza. (1995), Cümle Öğeleri, Türk Dili ve Kompozisyon Bilgilen, Ankara.