Modernleşme Döneminde eş-Şâtıbî’nin Ön Plana Çıkmasına Dair Bazı Tespitler

Yıl 2022, Sayı: 18, 463 - 499, 30.06.2022

Gülnur Külünkoğlu

https://doi.org/10.18498/amailad.1091203

Cited By: 1

Öz

Modernleşme döneminde İslam dünyası, Batı karşısında yenilgi ile karşı karşıya kalmıştır. Modern İslam düşünürleri, yenilgi krizini aşmaya yönelik olarak çeşitli çözüm yöntemleri önermiştir. Krizi aşmaya yönelik olarak önerilen yöntemler arasında pek çok alanda reform ve yenilenme çağrıları gündeme gelmiştir. Modern dönem, reform çağrılarının yükseldiği bir dönem olarak tebarüz etmektedir. Siyasi, askeri ve sosyal yenilenme alanlarının yanı sıra dini ilimlerde de yenilenme çağrıları ortaya çıkmıştır. Batı karşısında İslam dünyasının içine düşmüş olduğu krize karşı çözüm önerilerinde bulunan modern İslam düşünürlerinin makāsıdı bir çıkış noktası olarak tercih ettikleri görülmüştür. Bu bağlamda İslam dünyasında makâsıd meselesi, öne çıkan konular arasında olmuştur. Buna paralel olarak modern dönemde konu hakkında yapılan çalışmaların sayısında artış söz konusu olmuştur. Makâsıd konusunda çalışmalarıyla ve fikirleriyle öne çıkan isimlerin Ebû İshak İbrâhîm b. Mûsâ eş-Şâtıbî (öl. 790/1388)’ye yoğun olarak atıfta bulunduğu görülmektedir. Bu bağlamda Şâtıbî, eseri el-Muvâfakāt ile makāsıd konusunda modern dönemin en önemli ismi haline gelmiştir. Şâtıbî’nin gündeme gelmesinde Muhammed Abduh’un (öl. 1905) önemli bir katkısı söz konusudur. Muhammed Abduh, el-Muvâfakāt’ın yayını ve popülerleşmesinde teşvik edici rolü ile ön plana çıkmaktadır. Yapılan literatür taramasında el-Muvâfakāt’ın modernleşme ile daha önce sahip olmadığı bir popülariteye kavuşmasının sebeplerinin yeterince aydınlatılmadığı görülmüştür. Konu hakkındaki çalışmalarda genel olarak el-Muvâfakāt’ın modern döneme kadar İslami ilimlerde takip edilmemesinin sebepleri üzerinde durulmuştur. Bu çalışma ise Abduh’un el-Muvâfakāt’ın yayınındaki rolünü ve eserin modern bağlamda gündeme gelmesini konu olarak benimsemiştir. Çalışmanın amacı modernleşme ile Muhammed Abduh’un el-Muvâfakāt’ın yayınındaki teşvik edici rolünü analiz etmek ve el-Muvâfakāt’a teveccüh gösterilmesinin arka planını aydınlatmaktır. Bu amaca ulaşabilmek için çalışmada bağlamsal analiz yöntemi kullanılmıştır. Modern bağlamın analizinin eserin gündeme gelmesinin sebeplerini aydınlatacağı öngörülmüştür. Araştırma iki temel sebep çerçevesinde şekillenmiştir. Birincisi Batılı bilim anlayışının el-Muvâfakāt’ın gündeme gelmesindeki etkisi, ikincisi ise on dokuzuncu yüzyılın ikinci yarısından itibaren Endülüs ve İbn Rüşd (öl. 595/1198) ilgisi üzerinden kurumsal dönüşüm/ıslah tartışmalarının yaşandığı bir zeminde seküler yaklaşımların el-Muvâfakat’ın ortaya çıkışına etkisidir. Sonuç olarak modernleşme ile İslam dünyasında ortaya çıkan gelişmeler, el-Muvâfakāt’ın gündeme gelmesini tetiklemiştir. Aydınlanma ile başlayan süreçte Batılı bilim anlayışının baskın hale gelmesi, İslam dünyasını da etkilemiştir. Hâkim durumda olan Batılı bilimsel yaklaşımın akıl, deney, gözlem gibi araçlarının yaygınlaşması ile kesinlik hedeflenerek dini bilgi saf dışı edilmiştir. Bu bağlamda İslam toplumlarının dünya görüşünün temelini oluşturan dini ilimler ve klasik usuller, zanni bir yapı olarak görüldüğü için eleştirilerek merkezi konumlarını kaybetmiştir. İlkesel olarak İslam’ın modern problemlere cevap verebilme kabiliyeti, ikili tasniflerle sağlanmaya çalışılmıştır. Batılı bilimsel yaklaşımın yaygınlaşması ile baskın hale gelen ilke-kanun, değişen-değişmeyen, kesinlik-görelilik gibi ayrımlar ve İslam dünyasında hedeflenen modern değişimler yerli atıflara ihtiyaç duymuştur. Modern bağlamda Batı’nın nicel ölçüm araçlarına dayanan kesinlik anlayışına karşılık Müslüman modernistler tarafından hedeflenen kesinliğin yerli atıflarla Şâtıbî’nin görüşlerinin modernize edilmesi yoluyla makāsıd çerçevesinde ele alındığı söylenebilir. Diğer taraftan Osmanlı’nın yıkılış döneminde Endülüs popülaritesinin yükselişe geçmesi ve Avrupa’da yaşamış olan Endülüs medeniyetine ilginin artışı el-Muvâfakāt’ın gündeme gelmesini etkilemiştir. Endülüs coğrafyasının önemli isimleri, pek çok kesimin ilgisini çekmiştir. Bu isimler arasında İbn Rüşd, seküler siyasetin dizaynında işlevsel olan görüşleri ile gündeme taşınmıştır. Sekülerleşme taraftarlarının İbn Rüşd’e dayanan yaklaşımlarının İslam cephesinde rahatsızlık uyandırması ve Avrupa’nın öncüsü olarak nitelenen Endülüs tecrübesinin Şâtıbî merkezli olarak aktarılmasına duyulan ihtiyaç, el-Muvâfakāt’ın gündeme gelmesinde ve art arda yayınlanmasında etkili olmuştur.

Anahtar Kelimeler

Temel İslam Bilimleri, Şâtıbî, el-Muvâfakāt, Makāsıd Abduh.

Some Findings Regarding the Prominence of al-Shatıbî in the Period of Modernization

Öz

In the period of modernization, the Islamic world faced defeat against the West. Modern Islamic thinkers have proposed a number of solutions to overcome the crisis of defeat. Among the proposed methods to overcome the crisis were calls for reform and renewal in many areas. The modern era is a period of rising calls for reform. Calls for renewal in political, military and social renewal areas as well as science of religion have emerged. Modern Islamic thinkers, who have proposed solutions to the crisis in which the Islamic world has fallen across the West, have preferred maqasid as an exit point. In this context, the theme of the maqasid in the Islamic world has been among the highlights. In parallel, there has been an increase in the number of studies made in the modern period. It is seen that the prominent names with their studies and ideas on the issue of maqasid refer to Shatibi intensively. In this context, Ebû İshak İbrâhîm b. Mûsâ al-Shâtıbî (d. 790/1388) became the most important name of the modern period in the subject of makāsıd with his work al-Muvâfakāt. Muhammad Abduh (d. 1905) has an important contribution to bring Shatibi to the agenda. Muhammad Abduh stands out with his encouraging role in the publication and popularization of al-Muvâfakāt. In the literature review, it was seen that the reasons why al-Muvâfakāt gained a popularity that it did not have before with modernization were not sufficiently clarified. In the studies, the reasons why al-Muvâfakāt was not followed in Islamic sciences until the modern period were emphasized. This study has adopted the role of Abduh in the publication of al-Muvâfakāt and the modernization of the work as a subject. The aim of the study is to analyze the encouraging role of Muhammad Abduh in the publication of al-Muvâfakāt with modernization and to illuminate the background of favoring al-Muvâfakāt. In order to achieve this aim, contextual analysis method was used in the study. It is foreseen that the analysis of the modern context will illuminate the reasons for the work to come to the fore. The research was shaped within the framework of two main reasons. The first is the effect of the Western understanding of science on the emergence of al-Muvâfakāt, and the second is the effect of the interest of Andalusia and Averroes (d. 595/1198), which emerged from the second half of the nineteenth century. The experienced debates and secular approaches in this period were influential in the emergence of al-Muvâfakat. As a result, developments in the Islamic world with modernization triggered the emergence of al-Muvâfakāt. In the process that started with the Enlightenment, the dominance of the Western understanding of science also affected the Islamic world. With the widespread use of tools such as reason, experiment and observation of the dominant Western scientific approach, religious knowledge was eliminated by aiming for certainty. In this context, religious sciences and classical methods, which form the basis of the world view of Islamic societies, have lost their central position by being criticized on the grounds that they present an assumed structure. In principle, the ability of Islam to respond to modern problems has been tried to be provided by binary classifications. Distinctions such as principle-law, changing-unchanging, certainty-relativity, which became dominant with the spread of the Western scientific approach, and modern changes targeted in the Islamic world needed domestic references. In the modern context, it can be said that the precision aimed by the Muslim modernists, in contrast to the West's understanding of precision based on quantitative measurement tools, is handled within the framework of makāsid through the modernization of Shatibi's views with local references. On the other hand, the rise of the popularity of Andalusia during the collapse of the Ottoman Empire and the increase in interest in the Andalusian civilization that lived in Europe affected the emergence of al-Muvâfakāt. The important names of Andalusian geography have attracted the attention of many people, both local and foreign. Among these names, Ibn Rushd was brought to the agenda with his views that were functional in the design of secular politics. The fact that the approaches of the supporters of secularization based on Ibn Rushd caused discomfort on the Islamic front and the need to convey the Andalusian experience, which is described as the pioneer of Europe, in a Shatibi-centered manner, has been effective in the emergence of al-Muvâfakāt and its successive publication.

Anahtar Kelimeler

İslamic Science, Shatıbi, al-Mowafaqat, Maqasid, Abdoh

Kaynakça

• Abduh, Muhammed. “Fatiha Tefsiri”. çev. Abdülkadir Şener- Mustafa Fayda. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 16 (1968), 1-33.
• Abduh, Muhammed. “Arabın Fünûnu ve Keşfiyatı”. Sırat-ı Müstakim [Sebilü'r-Reşad] 2/32 (H 1325), 86-87.
• Abduh, Muhammed. “Garp medeniyeti nasıl bulmuş?”. Sırat-ı Müstakim [Sebilü'r-Reşad] 2/38 (H 1325), 181-182.
• Abduh, Muhammed. el-İslâm ve'n-Nasraniyye maa'l-ilmi ve'l-medeniyye. neşr. Seyyid Muhammed Reşîd Rızâ. Kahire: Dârü’l-Menar, 6. Basım, 1948.
• Abduh, Muhammed. Risâletü’t-tevhid. neşr. Muhammed Ammara. Kahire-Beyrut: Dârü’ş-Şuruk, 1994.
• Abduh, Muhammed. el-A’malü’l-kamile li Muhammed Abduh. haz. Muhammed Ammara. Beyrut: el-Müessesetü’l-Arabiyye li’d-Dirasat ve’n-Neşr, 1979-1980.
• Abdurrahman, Taha. Tecdîdü’l-menhec. Beyrut: Merkezü’s-sikâfi’l-Arabî, 2. Basım, ts.
• Ammara, Muhammed. Laiklik ve Dini Fanatizm Arasında İslam Devleti. çev. Ahmet Karababa. İstanbul: Endülüs Yayınları, 1991.
• Antonıus, George. The Arab Awakening: The Story of the Arab National Movement. Toronto: Lippincott Company, 1939.
• Antûn, Ferah. İbn Rüşd ve Felsefetuhu. Beyrut: Dârü'l-Fârâbî, 1988.
• Atalay, Sare Levin. “Bir Batı İcadı Olarak Din: Religion Kavramının Modern Batı’da İnşası”. İnsan ve Toplum 6/2 (2016), 27-47.
• Bodur, H. Ezber. “Arap Milliyetçiliğinin Kaynakları ve Doğuşu”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 8 (1988), 239-251.
• Boynukalın, Ertuğrul. “Makāsıdü’ş-Şerîa”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 27/423-427. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Cabiri, Muhammed Âbid. Arap-İslam Kültürünün Akıl Yapısı: Arap-İslam Kültüründeki Bilgi Sistemlerinin Eleştirel Bir Analizi. çev. Burhan Köroğlu vd. İstanbul: Kitabiyat Yayınları, 1999.
• Carullah, Mûsâ. “el- Muvafakat Neşrine Ait Bir-İki Söz”. el-Muvâfakāt: İslami İlimler Metodolojisi. mlf. Ebû İshak İbrâhim b. Musa Şâtıbî. I/ 17-24. çev. Mehmet Erdoğan. İstanbul: İz Yayınları, 2015.
• Coşkun, Muhammed. Modern Dünyada Kur’an Yorumu. İstanbul: İFAV Yayınları, 2018.
• Cündioğlu, Dücane. “Ernest Renan ve "Reddiyeler" Bağlamında İslam-Bilim Tartışmalarına Bibliyografik Bir Katkı”. Divan (1996/2), 1-94.
• Demıchelıs, Marco. “The Hıstorıcal Debate on Secularısatıon Between F. Anṭūn and M. ‘Abduh. God’s Absolutısm and Islām’s Irratıonality as Cornerstones of Orıentalıst Islamıc-Chrıstıan Dıspute Durıng the Nahḍa”. ARAM 25 (2013), 335-348.
• Duran, Muhammet Sait. “Anlamsal Tümevarım (İstikrâ-i Mânevî)”. Tarihin Peşinde -Uluslararası Tarih ve Sosyal Araştırmalar Dergisi- 16 (2016), 177-196.
• Erdem, Sami. “İslamcıların İctihad Kapısı Nereye Açılır? II. Meşrutiyet Döneminde İçtihadın Alanı”. Türkiye’de İslamcılık Düşüncesi ve Hareketi Sempozyum Tebliğleri. ed. İsmail Kara - Asım Öz. 162-174. İstanbul: Zeytinburnu Belediyesi Kültür Yayınları, 2013.
• Erdoğan, Mehmet. “el-Muvâfakat”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 31/406-408. Ankara: TDV Yayınları, 2011.
• Erdoğan, Mehmet. İslam Hukukunda Ahkamın Değişmesi. İstanbul: İFAV, 1990.
• Erünsal, İsmail. “Türk Edebiyatında Endülüs’e İlginin Uyanmasında Ziya Paşa’nın Endülüs Tarihi Adlı Tercümesinin Rolü ve Bu Tercümenin Yapılış Nedenleri”. Ötekilerin Peşinde Ahmet Yaşar Ocak’a Armağan. haz. Mehmet Öz - Fatih Yeşil. 417-423. İstanbul: Timaş Yayınları, 2015.
• Esack, Farid. Qur’an, Liberation&Pluralism: An Islamic Perspective Of İnterreligious Solidarity Against Oppression. Oxford: Oneworld Publications, 1997.
• Fazlurrahman. İslam ve Çağdaşlık. çev. Alparslan Açıkgenç - M. Hayri Kırbaşoğlu. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 4. Basım, 2002.
• Fazlurrahman. İslamî Yenilenme Makaleler I. çev. Adil Çiftçi. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 5. Basım, 2018. Gencer, Bedri. İslam’da Modernleşme (1839-1919). Ankara: Doğu - Batı Yayınları, 4. Basım, 2017.
• Gündoğdu, Mehmet Ali. “Tanzimat Yazarlarına Göre Endülüs’ün Yıkılış Sebepleri”. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi 58 (2017), 315-338.
• Görgün, Tahsin. “Varlık ve Bilgi Cihetinden Kur’an”. Tarihten Günümüze Kur’an’a Yaklaşımlar. ed. Bilal Gökkır vd. 11-19. İstanbul: İlim Yayma Vakfı Kur’an ve Tefsir Akademisi, 2010.
• Görgün, Tahsin. “Kur’an ve Fıkıh”. Kur’an ve Tefsir Araştırmaları II. ed. Bedrettin Çetiner. 107-119. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2000.
• Haçkalı, Abdurrahman. “el-Muvâfakât’ın Fıkıh Usûlü Geleneğinde Takip Edilmemiş Olması Üzerine”. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 15 (2010), 371-384.
• Hallak, Wael b. Modernitenin Reformu: Abdurrahman Taha’nın Felsefesinde Ahlak ve Yeni İnsan. çev: Tahir Uluç. İstanbul: Babil Kitap, 2020.
• Hallaq, Wael B. İmkânsız Devlet: Modern Çağda Bir İslam Devleti Niçin Mümkün Değildir? çev. Aziz Hikmet. İstanbul: Babil Kitap, 2019.
• Hallaq, Wael B. “Ahlâkî Hukukun Temeli: Kur’an’a ve Şer’î Hukukun Ortaya Çıkışına Yeni Bir Bakış”. çev. Hacer Kontbay. M.Ü. İlâhiyat Fakültesi Dergisi 43 (2012/2), 337-368.
• Tarhan, Abdülhak Hâmid. Tarık. sad. Sadi Irmak - Behçet Kemal Çağlar. İstanbul: İnkılap Kitabevi, 1960.
• Hourani, Albert. Çağdaş Arap Düşüncesi. çev. Latif Boyacı - Hüseyin Yılmaz. İstanbul: İnsan Yayınları, 1994.
• İbn Rüşd. Kitâbu Faslü'l-makal fima beyne'l-hikme ve'ş-şeria mine'l-ittisal. haz. Albert Nasri Nadir Beyrut: Dârü'l-Meşrik, 4. Baskı, 1986.
• İbn Manzûr, Muhammed b. Mükerrem. Lisanü’l-Arab. neşr. Abdullah Ali el-Kebir vd. 6 Cilt. Kahire: Dârü’l-Meârif, ts.
• İnam, Ahmet. “Bilim ve Teknolojide Batı’nın Yeniliği”. Değişim Sürecinde İslam (Kutlu Doğum Haftası 1996). 123-126. Ankara: TDV Yayınları, 1997.
• İşcan, Mehmet Zeki. Muhammed Abduh’un Dinî ve Siyâsî Görüşleri. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2. Basım, 1998. Kahraman, Yakup. “Modern Bilim ve Din”. Milel ve Nihal: İnanç, Kültür ve Mitoloji Araştırmaları Dergisi 12/2 (2015), 149-170.
• Kara, İsmail. “İslam Düşüncesinde Paradigma Değişimi”. Modern Türkiye’de Siyasî Düşünce Cumhuriyete Devreden Düşünce Mirası: Tanzimat ve Meşrutiyetin Birikimi. ed. Tanıl Bora - Murat Gültekingil. 1/234-244. 6 Cilt. İstanbul: İletişim Yayınları, 8. Basım, 2009.
• Kavak, Özgür. “Reşid Rıza’nın Islah Anlayışı ve Davet ve İrşâd Okulu Projesi”, Modernleşme, Protestanlaşma ve Selefîleşme. ed. Mürteza Bedir vd. 257-290. İstanbul: İSAR Yayınları, 2019.
• Kotan, Şevket, “Fazlur Rahman’ın İctihad Teorisi”, Milel ve Nihal: İnanç, Kültür ve Mitoloji Araştırmaları Dergisi 5/2 (2008), 87-101.
• Kotan, Şevket. Kur’an ve Tarihselcilik. İstanbul: Beyan Yayınları, 2011.
• Küçükalp, Kasım, “Fazlurrahman ve İslam Modernizmi”. Eskiyeni (Haziran/ 2010), 53-63.
• Küçükalp, Kasım - Cevizci, Ahmet. Batı Düşüncesi: Felsefi Temeller. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Lewis, Bernard. “XIX. Yüzyıl Türk Edebiyatında Bazı Endülüs Temaları”. çev. Habil Sağlam. Monograf Edebiyat Eleştirisi Dergisi 11 (2019), 146-152.
• Maşalı, Mehmet Emin. Kur’an’ın Anlaşılmasında Gâî Yorum: Geçmişten Günümüze Bir Tahlil Denemesi. Ankara: Otto Yayınları, 2016.
• Mesud, Muhammed Halid. İslam Hukuk Teorisi. çev. Muharrem Kılıç. İstanbul: İz Yayıncılık, 1997.
• Nacar, Tayip. “Şâtıbî’nin Usûl Anlayışında Mânevî İstikra’”. Rize: Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2020.
• Özdeş, Talip. “Kur’an-Bilim İlişkisinin Problematik Boyutu Üzerine Genel Bir Değerlendirme”. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 14/1 (2010), 7-27.
• Öztürk, Mustafa. Çağdaş İslam Düşüncesi ve Kur’ancılık. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2. Basım, 2014.
• Öztürk, Mustafa. Kur’an’a Çağdaş Yaklaşımlar. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2019.
• Paçacı, Mehmet. Çağdaş Dönemde Kur’an’a ve Tefsire Ne Oldu? İstanbul: Klasik Yayınları, 2. Basım, 2013.
• Pekcan, Ali. “Zarûriyyat Düzeyindeki Gaî Degerlerin Mahiyeti ve Evrensel Niteligi Üzerine”. İslami İlimler Dergisi 1 (Bahar/2008), 137-154.
• Polat, Fethi Ahmet. “Modern ve Postmodern Düşüncede Kur’ân’a Yaklaşımlar Arkoun, Hanefî ve Ebû Zeyd Örneği”. Marife: Dini Araştırmalar Dergisi [Bilimsel Birikim] 1/2 (2001), 7-25.
• Raysûnî, Ahmet. "Makāsıd ve İctihat" Şatıbî Merkezli Bir Bakış”. çev. Ahmet Yaman. Diyanet İlmi Dergi 39/3 (2003), 65-86. Renan, Ernest. Nutuklar ve Konferanslar. çev. Ziya İshan. Ankara: Sakarya Basımevi, 1946.
• Renan, Ernest. Averroes et l’Averroisme: essai historique. Paris: Michel Levy Freres Libraires-Editeurs, 1861.
• Rızâ, Muhammed Reşîd. el-Vahyü’l-Muhammedî. Beyrut: Mektebetü’l-İslamiyye, 10. Basım, 1985.
• Sarıoğlu, Hüseyin. “İbn Rüşd: Bir Denge Filozofu”. İslam Felsefesi Tarih ve Problemleri. ed. Cüneyd Kaya. 365-395. İstanbul: İSAM Yayınları, 2018.
• Şâtıbî, Ebu İshak İbrâhim b. Mûsâ. el-İ‘tisâm. thk. Selim b. Abdülhilali 2 Cilt. Kahire: Dârü İbn Affan, 4. Basım, 2017.
• Şâtıbî, Ebû İshak İbrâhim b. Musa. el-Muvâfakat. thk. Muhammed Mirabî, 2 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2017.
• Şevkânî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Alî b. Muhammed eş-Şevkânî es-San‘ânî el-Yemenî. İrşâdü’l-fuhul ila tahkiki min ilmi’l-usûl. thk. Şeyh Halil Elmas - Veliyyüddin Salih Ferfur. b.y.: Dârü’l-kitabi’l-Arabî, 1999.
• Toker Gökçe, Özlem. “Arap Milliyetçiliğinin Ortaya Çıkışı ve İlk Dönemleri”. Yeni Fikir: Uluslararası Hakemli Akademik Fikir Araştırma Dergisi 10/ 22 (2019), 55-77.
• Tûfî, Necmeddin. Şerhu Muhtasari’r-ravda. thk. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî. b.y.: Müessesetü’r-Risale, 1987.
• Uğurcan, Sema. “Târık yahut Endülüs Fethi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 40/23-24. Ankara: TDV Yayınları, 2011.
• Yaman, Ahmet. “İmam eş-Şâtıbî ve Bir İslâm Klasiği el-Muvâfakāt”. Selçuk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 7 (1997), 399-409.
• Zemmin, Florian. “Secularism, Secularity and Islamic Reformism”. Multiple Secularities: Beyond the West, Beyond Modernities. ed. HCAS, Leipzig University 1-14. (2019).
• Zemmin, Florian. “Secularism, Secularity and Islamic Reformism”. Multiple Secularities: Beyond the West, Beyond Modernities. ed. HCAS ,1-14, (2019). Erişim 15 Mayıs 2022. https://www.multiplesecularities.de/media/css_zemmin_islamicreformism.pdf.
• Ziya Paşa. Endülüs Tarihi. 4 Cilt. İstanbul: Karabet ve Kasbar Matbaası, 2. Basım, 1887/1304-1888/1305.