Klasik Arap Edebiyatında Ecvibe-i Müskite ve Kavramsal Analizi

Yıl 2023, Sayı: 20, 307 - 345, 30.06.2023

Muhammed Emin Görgün

https://doi.org/10.18498/amailad.1259382

Cited By: 1

Öz

Edebî meziyetleriyle öne çıkan Câhiliye dönemi Arap toplumuna en büyük meydan okumayı Kur’ân-ı Kerîm yapmıştır. Bu meydan okuma bir taraftan Arap toplumunun kendisini sorgulamasına zemin hazırlamış diğer taraftan Kur’ân-ı Kerîm’in ortaya koyduğu eşsiz edebî hususiyetlerle de Arap toplumu-nun mevcut dil yapısının gelişmesini sağlamıştır. Bu anlamda Sadru’l-İslâm döneminde klasik Arap edebiyatı alanında geliştirilen ifade biçimlerinden bir tanesi ecvibe-i müskite (susturucu cevaplar) üslubu olmuştur. Aslında söz konusu bu üslup, Câhiliye döneminden itibaren kullanılmakla birlikte temel itibarıyla Kur’ân-ı Kerîm’den ilhamını alan edebî bir tarz olarak hicrî III. asırda literatü-re girmiş ve yerleşmiştir. Bu konuda öncü rolü üstlenen kişi ise Abbâsî dönemi edip ve kâtiplerinden Bağdatlı İbn Ebî ‘Avn’dır. İbn Ebî ‘Avn, kaleme aldığı el-Ecvibetu’l-muskite adlı eseriyle bu üsluba ait anekdotları karakter ve muhteva olarak bir araya getiren ilk kişidir. İbn Ebî ‘Avn’a ait bu eser, mezkûr üslupla ilgili anekdotların bir araya getirildiği günümüze ulaşan en eski eser olma özelliğine sahip olup İbn Ebî ‘Avn’dan sonra gelen edebiyatçılara bu alanda kaynaklık etmiştir. Veciz sözün, kıvrak zekânın ve sağlam hüccetin öne çıktığı ecvibe-i müskite üslubuna muhatap olan kimse, kendisine söylenen sözle bir nevi afallamakta ve bu söze karşılık verme noktasında aciz kalmaktadır. Ken-disinde daha çok îcâz ve i‘câz (vecizlik ve aciz bırakma) özelliklerinin öne çıktığı bu ifade tarzı, sözün susturucu olması adına pek çok belâgat sanatını kendisine araç edinmektedir. Buna binaen denilebilir ki ecvibe-i müskite kulla-nımı, muhatap üzerinde bıraktığı etki vesilesiyle kişiye maddi ve manevi de-ğerler kazandırmakta ve böylece etkili sözün kıymetini net bir şekilde ortaya koymaktadır. Kimi zaman dinî bir konuda muhatabını ikna ve irşat etmeyi hedefleyen bu susturucu cevaplar bazen de bir kimsenin kendisine yöneltilen aşağılama ve alaya karşı kendisini savunmasına yardım etmektedir. Diğer taraftan sıkıcı ortamları neşelendiren mizahî bir anlatıma sahip olan bu üslup, doğruyu nükteli ve zarif bir şekilde ifade etmeye imkân tanımaktadır. Geniş bir kullanım alanına ve zengin karakter çeşitliliğine sahip bu üslupta mütekel-lim, kimi örnekte vali, komutan, halife gibi siyasi bir figür olarak karşımıza çıkarken kimi örnekte ise bir meczup veya geçim derdine düşmüş sade bir va-tandaş olarak boy göstermektedir. Ayrıca bu üsluba ait örnekler, başta Câhiliye dönemi olmak üzere Emevî ve Abbâsî dönemi siyasi ve içtimai hayata dair çok önemli bilgiler ihtiva etmekte ve dinî ve ahlaki pek çok ilkeye temas etmekte-dir. Klasik dönem eserlerde susturucu cevaplara dair anekdotları bir araya getiren eser isimleri dışında “ecvibe-i müskite” üslubuna dair edebî açıdan tam bir tanım ve tasnifin bulunmaması ve modern dönemde de bu üslubu bütün yönleriyle ele alan bir çalışmanın yapılmamış olması bizi bu araştırmayı yap-maya sevketmiştir. Kimi müellif bu üslubu sadece şifahi söyleme dayalı bir ifade aracı olarak değerlendirirken kimi ise cevabın susturuculuk vasfına sahip olmasını bir husumet ve çekişme üzerine söylenmesi ön koşuluna bağlamakta-dır. Hâlbuki ecvibe-i müskite yapılan bu tanım ve tasniflerde belirtilen özellik ve kullanım alanlarıyla sınırlı olmayıp daha kapsamlı bir ifade tarzıdır. Ecvi-be-i müskite üslubuna dair Türkiye’de de yapılmış kapsamlı bir akademik ça-lışma bulunmamaktadır. Yukarıda bahsedilen sebeplere binaen bu çalışma ile Arap dili ve edebiyatında çoğu zaman ihmal edilmiş bir ifade aracı olan ecvi-be-i müskite üslubu tanıtılmaya çalışılacaktır. Daha sonra söz konusu üslubun barındırdığı özelliklerine ve bu kullanımın Arap edebiyatındaki seyrine yer verilecektir.

Anahtar Kelimeler

Arap Dili ve Belagati, Edebî Üslup, Ecvibe-i müskite, İrtical, İkna

The style of al-Ajwibah al-Muskıtah in Classical Arabic Literature and Its Semantic Analysis

Öz

The greatest challenge to the Arab society of the jahiliyyah, which stands out with its literary merits, was the Qurʾān. On the one hand, this challenge paved the way for the Arab society to question itself; on the other hand, the unique literary features revealed by the Qurʾān enabled the development of the exist-ing language structure of the Arab society. In this sense, one of the forms of expression developed in the field of classical Arabic literature during the Sadru'l-Islam period was the al-ajwibah al-muskıtah (silencing answers) style.
In fact, although this style has been used since the period of Jāhiliyyah (the Pre-Islamic Arabia), it entered the literature and became established in the third century of Hijr as a literary style inspired by the Qur'ān. The person who assumed the leading role in this regard was Ibn Abī ‘Awn from Baghdad, one of the writers and scribes of the Abbasid period. Ibn Abī ‘Awn is the first per-son to bring together anecdotes of this style in terms of character and content with his work named al-ajwibah al-muskıtah. This work, which belongs to Ibn Abī ‘Awn, has the distinction of being the oldest work that has survived to the present day in which anecdotes about the aforementioned style are brought together, and it has been a source for the writers who came after Ibn Abī ‘Awn in this field. The person who is addressed by the al-ajwibah al-muskıtah style, in which concise words, quick wit and sound proof come to the fore, is some-what stunned by the word spoken to him and is incapable of responding to this word. This style of expression, in which the features of al-ījāz and al-iʿjāz (con-ciseness and incapacity) stand out, uses many rhetoric arts as a tool to silence the speech. Based on this, it can be said that the use of al-ajwibah al-muskıtah brings material and moral values to the person through the effect it leaves on the addressee, and thus clearly reveals the value of the effective word. These silencing answers, which sometimes aim to persuade and enlighten the ad-dressee on a religious issue, sometimes help a person to defend himself against the humiliation and mockery directed at him. On the other hand, this style, which has a humorous expression that cheers up boring environments, allows to express the truth in a witty and elegant way. The person who speaks in this style, which has a wide range of uses and a rich variety of characters, appears as a political figure such as governor, commander, caliph in some examples, while in some examples it appears as a madman or a simple citizen who is struggling to make a living. In addition, examples of this style contain very important information about the political and social life of the Umayyad and Abbasid periods, especially the jahiliyyah period, and touch on many religious and moral principles. The absence of a complete definition and classification of the "al-ajwibah al-muskıtah" style, apart from the names of the works that bring together anecdotes about silencing answers in classical period works, and the lack of a study that deals with all aspects of this style in the modern period has prompted us to conduct this research. While some writers consider this style as a means of expression based on verbal discourse, others attribute the silencing quality of the answer to the precondition of being said on a hos-tile and conflict basis. However, al-ajwibah al-muskıtah is not limited to the features and usage areas specified in these definitions and classifications, but is a more comprehensive expression style. There is no comprehensive academic study on the al-ajwibah al-muskıtah style in Türkiye. Based on the reasons mentioned above, this study will try to introduce the al-ajwibah al-muskıtah style, which is an expression tool that is often neglected in Arabic language and literature. Then, the features of the style in question and the course of this usage in Arabic literature will be given. Since the scope and usage area of this style is quite diverse, it was preferred to deal with the subject in the context of prose literature, and to give partial examples of verse literature.

Anahtar Kelimeler

Arabic language and Rhetoric, Literary style, al-Ajwıbah al-Muskıtah, İmprovisation, Persuasion

Kaynakça

• ‘Alevî, Kerîm ‘Abîd el-. “el-Ecvibetu’l-muskite: dirâsetun fî dav’i’l-lisâniyyâti’t-tedâvuliyye”. Mecelletu kulliyyeti’t-terbeviyye li’l-benât 1/31 (2020), 135-151.
• ‘Askerî, Ebû Hilâl Hasan b Abdullah b Sehl el-. Cemheretü’l-emsâl. thk. Muhammed Ebu’l-Fazl İbrahim, Abdulmecîd Katâmış. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-cîl, 1988.
• ‘Askeri, Ebû Hilâl Hasan b Abdullah b Sehl el-. Kitâbü’s-sınâ’ateyn el-kitâbe ve’ş-şi’r. thk. Ali Muhammed el-Becâvî, Muhammed Ebu’l-Fazl İbrahim. Kahire: Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-’Arabiyye, 1952.
• Bulut, Ali. Belâgat Terimleri Sözlüğü. İstanbul: İFAV Yayınları, 2015.
• Câhız, ‘Amr b. Bahr b. Mahbûb el-. el-Beyân ve’t–tebyîn. thk. Abdus-selâm Hârûn. 4 Cilt. Beyrut: Mektebetu el-Hâncî, 1988.
• Câhız, ‘Amr b. Bahr b. Mahbûb el-. el-Buhalâ. thk. Ahmed el-‘Avâmirî, Alî el-Cârim. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-kutubi’l-‘ilmiyye, 2001.
• Câhız, ‘Amr b. Bahr b. Mahbûb el-. el-Hayevân. thk. Abdusselâm Hârûn. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-cîl, 1996.
• Câhız, ‘Amr b. Bahr b. Mahbûb el-. el-Mehâsin ve’l-ezdâd. Kahire: Mek-tebetu el-Hâncî, 1324.
• Cevherî, Ebû Nasr İsmâîl b. Hammâd el-. es-Sıhâh: Tâcu’l-luğa ve sıhâhu’l-‘Arabiyye. thk. Ahmed Abdulğafûr Attâr. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-‘ilmi li’l-melâyîn, 1987.
• Curcânî, Seyyid Şerîf Ebu’l-Hasen Alî b. Muhammed el-. Mu‘cemu’t-ta‘rîfât. thk. Muhammed Sıddîk Minşâvî. Kahire: Dâru’l-fazîle, 2004.
• Çelik, Nurten. Nergisî İksîr-i Sa’âdet (İnceleme-Metin-Dizin). Adıyaman: Adıyaman Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2012.
• Demirayak, Kenan. Arap Edebiyatı Tarihi II: Sadru’l-İslam Dönemi. Erzu-rum: Fenomen, 2013.
• Durmuş, İsmail. “Hezl”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 17/304-305. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Durmuş, İsmail. “İrticâl”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 22/459-460. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Durmuş, İsmail. “Mesel”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 29/293-297. Ankara: TDV Yayınları, 2004.
• Ebşîhî, Bahâuddîn Ebu’l-Feth Muhammed b. Ahmed b. Mansûr el-. el-Mustatraf fî kulli fennin mustazraf. thk. İbrâhîm Sâlih. 3 Cilt. Beyrut: Dâr Sâdır, 1999.
• Efendi, Aziz Ali. Muhayyelat-ı Aziz Efendi. İstanbul: Mekteb-i Harbiye-i Şahane Matbaası, 1284.
• Ezherî, Ebû Mansûr Muhammed b. Ahmed b. Ezher el-Herevî el-. Teh-zîbu’l-luğa. thk. Muhammed ‘Avz Mur‘ib. 15 Cilt. Beyrut: Dâru ihyâi’t-turâsi’l-‘Arabî, 2001.
• Fâhûrî, Hannâ el-. el-Câmi‘ fî târîhi’l-edebi’l-‘Arabî. Beyrut: Dâru’l-cîl, 1986.
• Fâ‘ûr, Munîra Muhammed. “Belâgatu’l-ecvibeti’l-muskite: el-Uslûbu’l-hakîm nemûzecen”. Mecelletu câmi‘ati Dımeşk 30/3-4 (2014), 113-139.
• Fâ‘ûr, Munîra Muhammed. el-Ecvibetu’l-muskite: fennu’l-iknâ‘ ve’l-imtâ‘. Suriye: Menşûrâtu’l-hey’eti’l-‘âmme es-Sûriyye li’l-kitâb, 2019.
• Fâ‘ûr, Munîra Muhammed. “el-Hudûru’l-belagî fi’l-ecvibeti’l-muskite: Îcâz-Kinâye-Husnu’t-ta‘lîl-İktibâs”. İttihâdu’l-kuttâbi’l-‘Arab 32/134-135 (2014), 11-42.
• Ferâhîdî, Halîl b. Ahmed el-. Kitâbu’l-‘ayn. thk. Mehdî el-Mahzûmî, İbrâhîm es-Sâmerrâî. 8 Cilt. Beyrut: Dâr ve Mektebetu’l-Hilâl, ts.
• Fîrûzâbâdî, Ebu’t-Tâhir Mecduddîn Muhammed b. Ya‘kûb el-. el-Kâmûsu’l-muhît. thk. Mektebu tahkîki’t-turâs fî muesseseti’r-risâle. Beyrut: Muessesetü’r-risâle li’t-tıbâ‘a ve’n-neşr ve’t-tevzî‘, 2005.
• Fuad, Ali. “Mısır Valisi Mehmed Ali Paşa”. Tarih-i Osmani Encümeni Mecmuası 19/96 (1928), 64-147.
• Funûnu’n-nesri’l-‘Arabiyyi’l-kadîm. Ramallah: Câmi‘atu’l-Kuds el-Meftûha, 2007.
• Gökçek, Mehmet Fatih. Behcetî Seyyid İbrahim Efendi “Târîh-i Sülâle-i Köp-rülü” (Transkripsiyon ve Tahlil). İstanbul: Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2006.
• Husrî, Ebû İshâk İbrâhîm b. ‘Alî el-Kayrevânî el-. Cem‘u’l-cevâhir fi’l-mulah ve’n-nevâdir. thk. ‘Alî Muhammed el-Becâvî. Beyrut: Dâru’l-cîl, 1953.
• Isfahânî, Ebu’l-Ferec Alî b. el-Huseyn el-. el-Eğânî. thk. İhsân ‘Abbâs vd. 25 Cilt. Beyrut: Dâr Sâdır, 2008.
• Isfahânî, Râgıb Ebu’l-Kâsım Huseyn b. Muhammed el-. Muhâdarâtu’l-udebâ: ve muhâverâtu’ş-şu‘arâ ve’l-bulegâ. thk. Ömer et-Tabbâ‘. 2 Cilt. Beyrut: Şeriketu Dâri’l-Erkâm b. Ebî’l-Erkâm, 1999.
• İbn ‘Abdilberr, Cemâluddîn Yûsuf b. Abdillâh en-Nemerî. Behcetu’l-mecâlis ve unsu’l-mucâlis; ve şahzu’z-zâhini ve’l-hâcis. thk. Muham-med Mursî el-Hûlî. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-kutubi’l-‘ilmiyye, 1982.
• İbn ‘Abdirabbih, Ahmed b. Muhammed el-Endelusî. el-‘Ikdu’l-ferîd. thk. Mufîd Muhammed Kumeyha, Abdulmecîd er-Rahînî. 9 Cilt. Bey-rut: Dâru’l-kutubi’l-‘ilmiyye, 1983.
• İbn Ebî ‘Avn, İbrâhîm b. Muhammed b. Ebî ‘Avn. el-Ecvibetu’l-muskite. thk. Mey Ahmed Yûsuf. Kahire: ‘Ayn li’d-dirâsât ve’l-buhûs el-insâniyye ve’l-ictimâ‘iyye, 1996.
• İbn Fâris, Ebu’l-Huseyn Ahmed b. Zekeriyyâ. Mu‘cemu mekâyîsi’l-luğa. thk. Abdusselâm Muhammed Hârûn. 6 Cilt. Dâru’l-fikr, 1979.
• İbn Hamdûn, Muhammed b. Hasen. et-Tezkiratu’l-Hamdûniyye. thk. İhsân Abbâs, Bekr Abbâs. 10 Cilt. Beyrut: Dâr Sâdır, 1996.
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullah b. Muslim ed-Dîneverî. eş-Şi‘r ve’ş-şu‘arâ. thk. Ahmed Muhammed Şâkir. 2 Cilt. Kahire: Dâru’l-me‘ârif, 1982.
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullah b. Muslim ed-Dîneverî. ‘Uyûnu’l-ahbâr. thk. Münzir Muhammed Sa‘îd Ebû Şi‘ar. 4 Cilt. Beyrut: el-Mektebetu’l-İslâmî, 2008.
• İbn Manzûr, Muhammed b. Mukrim b. Ali. Lisânu’l-‘Arab. 15 Cilt. Bey-rut: Dâr Sâdır, 1414.
• İbn Mu‘tez, Ebu’l-Abbâs Abdullâh b. Muhammed. el-Bedî‘ fi’l-bedî‘. thk. Muhammed Abdulmu‘în Hafâcî. Beyrut: Dâru’l-cîl, 1990.
• İbn Sellâm, ‘Ubeyd el-Kâsım. Kitâb‘u’l-emsâl. thk. ‘Abdulmecîd Katâmış. Beyrut: Dâru’l-Me’mûn li’t-turâs, 1980.
• İbn Sîde, Ebu’l-Hasen Ali b. İsmail en-Nahvî el-Lugavî. el-Muhassas. thk. Muhammed Bâsıl ‘Uyûn es-Sûd. 5 Cilt. Beyrut: Dâru ihyâi’t-Turâsi’l-‘Arabî, 1996.
• İbn Vehb el-Kâtib, Ebu’l-Huseyn İshâk b. İbrâhîm b. İsmâ‘îl. el-Burhân fî vucûhi’l-beyân. thk. Ahmed Matlûb, Hatîce el-Hadîsî. Bağdat: Câmi‘atu Bağdât, 1967.
• İbnu’n-Nedîm, Ebu’l-Ferec Muhammed b. Ebî Ya‘kûb. el-Fihrist. Beyrut: Dâru’l- ma‘rife, 1978.
• İpek, Muhammet Selim. “Arap Edebiyatında Tevkî‘ât ve Edebî Özellik-leri”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi 58 (2018), 90-98.
• Kaddûrî, Muhammed. “el-Ecvibetu’l-muskite fi’l-edebi’l-‘Arabiyyi’l-kadîm”. Mecelletu’l-hakîka 17 (2018), 211-233.
• Kafes, Mahmut. “Arap Edebiyatında Tevki”. Selçuk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi 31 (2014), 111-118.
• Kalkaşendî, Ebu’l-‘Abbâs Ahmed el-. Subhu’l-a‘şâ fî sınâ‘ati’l-inşâ. 14 Cilt. Kahire: Dâru’l-kutubi’l-Mısriyye, 1922.
• Kâsım, Muhammed Abdullah. “Zekâu’l-beyân fi’l-ecvibeti’l-muskite fi’t-turâsi’l-‘Arabî”. Mecelletu el-Ma‘rife 648 (Eylül 2017), 73-89.
• Kazvînî, Hatîb Celâluddîn Muhammed b. Abdirrahmân el-. el-Îzâh fî ‘ulûmi’l-belâga. thk. İbrâhîm Şemsuddîn. Beyrut: Dâru’l-kutubi’l-‘ilmiyye, 2003.
• Kefevî, Ebu’l-Bekâ el-Hanefî el-. el-Kulliyyât: Mu‘cemun fi’l-mustalahât ve’l-furûki’l-luğaviyye. thk. Adnân Dervîş, Muhammed Mısrî. Bey-rut: Muessesetu’r-risâle, 1998.
• Kelâ‘î, Ebu’l-Kâsım Muhammed Abdulğafûr el-. İhkâmu san‘ati’l-kelâm. thk. Muhammed Rıdvân ed-Dâye. Beyrut: Dâru’s-sekâfe, 1966.
• Meydânî, Ebu’l-Fazl Ahmed b. Muhammed el-. Mecme‘u’l-emsâl. thk. Muhammed Muhyiddîn ‘Abdulhamîd. 2 Cilt. Beyrut: Mektebe-tu’s-sunneti’l-Muhammediyye, 1955.
• Mikdâd, Mahmûd Fâris. “el-Ecvibetu’l-muskite fi’l-‘asri’l-Emevî”. İt-tihâdu’l-kuttâbi’l-‘Arab 138-139 (2015), 27-48.
• Murtezâ, Alî b. Huseyn el-‘Alevî eş-Şerîf el-. Emâli’l-Murtezâ; guraru’l-fevâid ve duraru’l-galâid. thk. Muhammed Ebu’l-Fazl İbrâhîm. 2 Cilt. Beyrut: Dâru ihyâi’l-kutubi’l-‘Arabiyye, 1954.
• Paşa, Bağdatlı İsmail. Hediyyetu’l-‘ârifîn: fî esmâi’l-muellifîn ve âsâri’l-musannifîn. 2 Cilt. Beyrut: Dâru ihyâi’t-turâsi’l-‘Arab, 1951.
• Râzî, Ebû Abdillâh Zeynuddîn Muhammed b. Ebî Bekr er-. Muhtâru’s- Sıhâh. thk. Mahmûd Hâtır. Beyrut: Mektebetu Lubnân Nâşirûn, 1995.
• Safedî, Salâhuddîn Halîl b. Aybeg es-. el-Vâfî bi’l-vefeyât. thk. Ahmed Arnaûd, Turkî Mustafa. 29 Cilt. Beyrut: Dâru ihyâi’t-turâs, 2000.
• Şehrî, ‘Abdulhâdî b. Zâfir eş-. İstirâtîciyyetu’l-hıtâb: mukârabe lugaviyye tedâvuliyye. Beyrut: Dâru’l-kitâbi’l-cedîd el-muttehide, 2004.
• Şemmerî, Habîb. el-Cevâbâtu’l-hâzıra. Mısır: Mecme‘u buhûsi’l-İslâmiyye, 2006.
• Tabâne, Bedevî. Mü‘cemü’l-Belâgati’l-‘Arabiyye. Cidde: Dâru’l-Menâra, 3. Basım, 1988.
• Târık Huseyn, ‘Alî. “Fennu’t-tevkî‘ât fi’n-nesri’l-‘Arabî”. Mecelletu ebhâsi kulliyyeti’t-terbiyeti’l-esâsiyye 1/18 (2022), 432-452.
• Teftâzânî, Sa‘duddîn Mes‘ûd b. Fahriddîn et-. Muhtasaru’l-me‘ânî. Bey-rut: Dâru’l-fikr, 1990.
• Tehânevî, Muhammed A‘lâ b. Ali et-. Mevsû‘atu keşşâfi ıstılâhâti’l-funûn ve’l-‘ulûm. thk. Alî Dahrûc. 2 Cilt. Beyrut: Mektebetu Lübnân Nâşirûn, 1996.
• Tevhîdî, Ebû Hayyân Ali b. Muhammed et-. el-Besâir ve’z-zehâir. thk. Vedâd el-Kâdî. 10 Cilt. Beyrut: Dâr Sâdır, 1988.
• Tevhîdî, Ebû Hayyân Ali b. Muhammed et-. el-İmtâ‘ ve’l-muânese. thk. Heysem Halîfe. Beyrut: el-Mektebetu’l-‘asriyye, 2011.
• Vatvât, Cemâluddîn Muhammed b. İbrâhîm el-. Ğuraru’l-hasâisi’l-vâzıha ve ‘uraru’n-nekâisi’l-fâzıha. thk. İbrâhîm Şemsuddîn. Beyrut: Dâru’l-kutubi’l-‘ilmiyye, 2008.
• Yazıcı, Numan. Arapça-Türkçe/Türkçe-Arapça Atasözleri ve Deyimler. İs-tanbul: Rağbet Yayınları, 2003.
• Yûsî, Ebû Alî Nûruddîn Hasen b. Mes‘ûd el-. Zehru’l-ekem fi’l-emsâl ve’l-hikem. thk. Muhammed el-Haccî, Muhammed el-Ahdar. 3 Cilt. Fas: Dâru’s-sekâfe el-Mağrib, 1981.
• Zakzûkî, Ahmed Cemâl Nâcî ez-. “Belâgatu’l-cevâbi’l-muskit fî ‘Uyûni’l-ahbâr li İbn Kuteybe”. Mecelletu’s-Siyâkâti’d-Duveliyye 2 (2018), 314-322.
• Zebîdî, Ebu’l-Feyz Muhammed el-Murtazâ b. Muhammed ez-. Tâcu’l- ‘arûs: min cevâhiri’l-Kâmûs. thk. İbrâhîm et-Terzî. 40 Cilt. Kuveyt: Matba‘atu hukûmeti Kuveyt, 2000.
• Zemahşerî, Cârullâh Ebu’l-Kâsım Mahmud b. Ömer ez-. el-Mustaksâ fî emsâli’l-‘Arab. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-kutubi’l-‘ilmiyye, 1987.
• Zemahşerî, Cârullâh Ebu’l-Kâsım Mahmud b. Ömer ez-. Esâsu’l-belâga. thk. Muhammed Bâsıl ‘Uyûn es-Sûd. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-kutubi’l-‘ilmiyye, 1998.
• Zemahşerî, Cârullâh Ebu’l-Kâsım Mahmud b. Ömer ez-. Rebî‘u’l-ebrâr ve nusûsu’l-ahbâr. thk. ‘Abdu’l-Emîr ‘Alî Muhennâ. 5 Cilt. Beyrut: Muessesetu’l-‘âlemi’l-matbû‘ât, 1992.