Sûfî Eğitimde Zikir ve Bilişsel Farkındalığa Etkisi

Yıl 2024, Sayı: 22, 375 - 408, 30.06.2024

Emine Elif Çakmak İgalçı

https://doi.org/10.18498/amailad.1442812

Öz

Anmak ve hatırlamak arasındaki bağlantının yaşam içerisindeki tezahürü hem sosyal hem ilmî hem eğitimsel alanlarda kendini gösterir. Hafıza dinginliğinin ve hafızadaki kalıcılığın sağlanması adına beynin aktif olmasını sağlayan anma eylemi kişinin süreç içerisindeki aktif pozisyonunu belirler. Seyrü sülûkte en temel amaç tekâmül sürecinde kişinin Yüce Yaratıcısı ile ilişkisinin canlı ve aktif olmasının sağlanmasıdır. Zikir ibadetiyle benlik dönüşümünü sağlamayı hedefleyen insan, Yaratıcısı ile bağının güçlenmesinin yanı sıra bilişsel, fiziksel ve psikolojik olarak olumlu kazanımlar elde eder. Belli bir disiplin içerisinde yapılan, kendine has teknik ve uygulamalarıyla eğitimsel bir metot olarak kullanılan zikir, seyrü sülûk’un yapı taşıdır. Kendi içerisinde farklılık gösteren, uygulama sahasındaki zenginliği ile hem kalbî hem aklî gelişimi destekleyen zikir metodu, tarikatlar ve sûfîler nezdinde çeşitli uygulamalarla literatürde yerini alır.
Farklı norm ve uygulamalarda tarikatlarda eğitim metodu olarak kullanılan zikir ibadeti, farklılıkların getirdiği zenginlikle kişilere dokunmaktadır. Tarikatlar zikirlerini cehrî, hâfî, kıyamî, kuudî gibi isimler atfederek uygulama biçimini belirler. Tarikatların sahip olduğu ve geliştirmeyi istediği hedef noktasında değerlendirilen zikir, seyrü sülûkte sâlikin hem yol haritası hem de en temel gereksinimidir. Kişinin ruhî tekâmül sürecine etkisinin ele alındığı zikir ile terapötik bir etki sağlanıldığı gibi bilişsel alanda da önemli bir farkındalık düzeyi oluşur. Zikir, bireyin bilişsel farkındalık düzeyi ve benlik algısının oluşumunda önemli bir köprü görevine haizdir. Bu görevle kişinin yaratılış amacını fark etmesini, kalbî, ruhî ve imanî bir yücelişle kişinin özüne dönmesini gaye edinir. Etkin bir yaratıcı şuuru ile bireyin bilinç katmanlarının aktifliğini sağlayan zikir, bilişsel farkındalık üzerinde bilhassa etkilidir. Çünkü zikir ile tefekkürî bir oluşum sağlanırken ruhî disiplin, derunî düşünce, bilişsel farkındalık ile psikolojik iyi oluş hedeflenir. Beyin üzerindeki etkisi ile zikir (ses, hareket, ritim ve kelimelerin tekrarları) aktivasyon yayılmasına sebep olur. Bu aktivasyon yayılması ile sinir hücrelerinin sayıca artışı, beyin bölgelerinin hareketliliği, beyin dalgalarının canlılığı sağlanarak bilişsel bir dinginlik, idrâk ve odaklanma görülür.
Sâlikin hedefinde yer alan hakikî kul olma şuuru, verilen vird ve zikirlerle tek yönlü gelişiminin sağlanmasının çok daha ötesinde bütüncül bir iyileşme ve gelişmeye sebep olur. Ruhî yücelişin yanı sıra imanî bir yükseliş, bilişsel farkındalık, psikolojik iyi oluş sağlanarak sâlikte bilinçli ya da bilinçsiz olarak olumlu ve gelişimsel etkiler gözlemlenir. Tasavvufta kullanılan, seyrü sülûkte merhale atlamaya sebep olan teknik ve yöntemler bireyin bütüncül gelişim alanlarına sirayet eden, önemli etkiler bırakan donanıma sahiptir. Bunlardan bir tanesi olan sûfî eğitim araçlarından zikir ile bireyin bilişsel farkındalık üzerine olumlu etkisi kişinin maddî ve manevî gelişimi üzerinde son derece önemlidir.
Zikir endeksinden yola çıkarak bu çalışmada yöntemsel olarak literatürden faydalanılırken uygulama örnekleri ve sâliklerin geçirmiş olduğu değişimler üzerinden gidilerek, psikolojik ve nörobilimsel kıyaslamalarla seyrü sülûkte kullanılan zikir metodunun sadece kişinin manevî dünyasına katkısının ötesinde bilişsel olarak da önemli bir değişim sağladığı açıklanmaya çalışılacaktır. Yapılan bazı araştırma sonuçları, tasavvufta insanın tekâmül sürecinde kullanılan zikir metodunun, kişinin beyin bölgelerini aktifleştirip frekans ve dalgaları etkileyerek dikkat, algı, odaklanma, hatırlama gibi bilişsel özellikleri artırdığını ve insanı bütünsel olarak etkilediğini göstermiştir. Bu çalışmada literatür, saha deneyimi, yapılan araştırmalar bazında zikrin, kişinin bilişsel sürecine ne yönde etki ettiği, bilişsel farkındalık düzeyinde ne şekilde bir değişim geçirdiği ve bu bilişsel sürecin manevî gelişim sürecindeki etkisi üzerinde durulacaktır.
Çalışmada zikir esnasında kişinin odaklanma sürecinin aktif olması, beyin dalgalarının etkililiği, anma, hatırlama eylemini gerçekleştiren beyin bölgelerinin (amigdala, pre frontal kortex) çalışması, beyin dalgalarının (alfa ve delta) hareketliliği çok etkin bir zihinsel düzeyin varlığını göstermektedir. Kişide oluşan içsel ve dışsal iyi oluş hali bireyin yaratıcıyla kurduğu iletişimin pozitif etkisini yansıtmaktadır. Bu açıdan değerlendirilen zikir hem terapi aracı olarak önerilirken hem de bilişsel düzeyde kişini algı, hatırlama, eyleme dökme, bağ kurma gibi eylemleri harekete geçirdiğinden, belirli düzeyde bir farkındalık oluşumunu sağlamaktadır. Zikir özelinde ele aldığımız bu çalışmada sûfî eğitimde kullanılan tekniklerin bireyin ruhî gelişiminin yanı sıra maddî gelişimine de destek olduğu, insanı bütüncül olarak ele aldığı, tekamülünü sağladığı ve geliştirdiği gözlenmektedir.

Anahtar Kelimeler

Tasavvuf, Tasavvufî Eğitim, Seyr ü Sülûk, Zikir, Bilişsel Farkındalık

Dhikr in Sûfî Education And Its Effect On Cognitive Awareness

Öz

The repercussions of the connection between commemoration and remembering manifests itself in both social, scientific and educational fields. The act of commemoration, which enables the brain to be active in order to ensure serenity and permanence in memory, determines the active position of the person in the process. The main purpose of Seyr-u sulûk is to ensure that the person's relationship with the Almighty Creator is alive and active during the perfection (tekâmül) process. The person whose transformation is targeted through the act of dhikr gains positive cognitive, physical and psychological gains, as well as strengthening his bond with his Creator. Dhikr, which is performed within a certain discipline and used as an educational method with its unique techniques and applications, is the building block of Seyrusulûk. The dhikr method, which is different in itself and supports both spiritual and mental development with its richness in the field of application, takes its place in the literature with various applications in the sects and Sûfîs.
The worship of dhikr, which is used as a method of education in sects with different norms and practices, touches individuals with the richness of differences. The tariqas determine the way of practicing dhikr by attributing names such as dhikr, dhikr, khafī, qiyamī, and kuudī. Dhikr, which is evaluated at the point of the goal that the sects have and want to develop, is both the road map and the most basic requirement of the sâlik in the course of the journey. With dhikr, which is considered to have an impact on the spiritual evolution process of the individual, a therapeutic effect is achieved and an important level of awareness is created in the cognitive field. Dhikr serves as an important bridge in the formation of the individual's cognitive awareness level and self-perception. With this task, it aims for the individual to realize the purpose of creation and to return to his/her essence with a heart, soul and faith ascension. Dhikr, which ensures the activation of the individual's layers of consciousness with an active creator consciousness, is particularly effective on cognitive awareness. This is because dhikr provides a contemplative formation, while spiritual discipline, deep thought, cognitive awareness and psychological well-being. With its effect on the brain, dhikr (sound, movement, rhythm and repetition of words) causes activation to spread. This activation leads to an increase in the number of nerve cells, the mobility of brain regions, and the vitality of brain waves, resulting in cognitive serenity, cognition and focus.
The consciousness of being a true servant, which is the goal of the sâlik, causes a holistic healing and development far beyond the unidirectional development of the sâlik with the given vird and dhikrs. In addition to spiritual ascension, a rise in faith, cognitive awareness, and psychological well-being are achieved, and positive and developmental effects are observed consciously or unconsciously in the sâlik. The techniques and methods used in Sufism, which cause progression in the journey, are equipped to have significant effects on the individual's holistic developmental areas. The positive effect of dhikr, as one of the Sufi educational tools, on the cognitive awareness of the individual is extremely important for the physical and spiritual development of the individual.
While using the literature methodologically in the study, application examples and the changes that the devotees have undergone will be discussed, and with psychological and neuroscientific comparisons it will be tried to explain that the dhikr method used in seyr-u sulûk not only contributes to the person's spiritual world, but also provides a significant cognitive change. The results of the research have shown that the dhikr method used in Sufism in the human perfection process increases cognitive features such as attention, perception, focus and remembering by activating the person's brain regions and affecting frequencies and waves, and affects the person holistically. This study will focus on how dhikr affects a person's cognitive process and what kind of change it undergoes in the level of cognitive awareness, based on literature, field experience and research.
In the study, the active focusing process, the effectiveness of brain waves, the functioning of brain regions (amygdala, pre-frontal cortex) that perform the act of remembrance and recollection, and the activity of brain waves (alpha and delta) during dhikr indicate the presence of a very active mental level.

Anahtar Kelimeler

Sufism, Sûfî Education, Seyr-u Sulûk, Dhikr, Cognitive Awareness

Kaynakça

• Afidah, Ida vd, “Sufistic Approach Psychotherapy as a Mental-Spiritual Development Effort”, Advances in Social Science, Education and Humanities Research, 658 (2021), 370-373. https://doi.org/10.2991/assehr.k.220407.075.
• Akot, Bülent. Tasavvufun 200’ü. Ankara: Otto Yayınları, 2017.
• Aksöz, Tuncay. “İnsan Benliğinin Arınması”. Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 17/31 (Haziran 2015), 81-101. https://doi.org/10.17335/sakaifd.219896.
• Anissian, M. Eros in Sufism: Journey to Mystical Love. USA: Pacifica Graduate Institute, Doktora Tezi, 2005.
• Arabî, Muhyiddin İbn-i. Füsusû’l Hikem. çev. Ekrem Demirli. İstanbul: Kabala Yayınları, 2008.
• Arman Kalkandeler, A. (2020). “Ritmik kenetlenmenin psikolojik etkileri ve trans deneyimi: Bir gözden geçirme çalışması”. Nesne 8(18), 548-559. DOI: https://doi.org/10.7816/nesne-08-18-12
• Aynî, Mehmet Ali. Tasavvuf Tarihi. İstanbul: Büyüyen Ay Yayınları, 2017.
• Bayzan, Ali Rıza. Sûfî ile Terapist. İstanbul: Etkileşim Yayınları, 2015), 34.
• Cebecioğlu, Ethem. Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Sözlüğü. İstanbul: Ağaç Kitapevi, 2009.
• Cengiz, Muammer. “Mahmûd Şebüsterî’ye Nisbet Edilen Mir’âtü’lmuhakkikîn Adlı Eserin Abdullah Salâhî Uşşâkî Tarafından Yapılan Tercümesi”. Tasavvuf İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi 16/35 (2015), 277-278.)
• Çetin, Özer. “Sufîlerce Kendini Dönüştürme Eğitimi Olarak Uygulanan Zikir Ritüelinin Bilişsel Psikoloji Açısından Analizi”. Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 16/31 (Haziran 2017), 1-28. https://doi.org/10.14395/hititilahiyat.333278.
• Erzurumî, İbrahim Hakkı. Marifetnâme. sad. Durali Yılmaz, Hüsnü Kılıç. İstanbul: Temel Yayınları, 1981.
• Fauzan Norsiah & Abdul Rahim, Normardina. “Brain Waves in Response To Al-Quran & Dhıkr”.
• Frager, Robert. Sufi Terapistin Sohbet Günlüğü. çev. Ömer Çolakoğlu. İstanbul: Sufi Kitap Yayınları, 2017.
• Freud, Sigmund. Grup Psikolojisi ve Ego Analizi. çev. Büşra Yücel. Ankara: Alter Yayıncılık, 2014.
• Gazzâlî, Ebu Muhammed el- İhyâu U’lûmi’d-Din I. çev. Ahmet Serdaroğlu. İstanbul: Bedir Yayınları, 2012.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed. Kimyâ-yı Saâdet çev. Faruk Meyan. İstanbul, Bedir Yayınevi, 1977.
• Grof, Stanislav & Grof, Christina. Holotropik Nefes Çalışması Kendini Keşif Yolunda Yeni Bir Yaklaşım. çev. Cengiz Yücel. İstanbul: Ray Yayıncılık, 2013.
• Güleç, Cengiz. Psikoterapiler. Ankara: Say Yayınları, 1993.
• Hânî, Muhammed b. Abdullah. Âdâb. çev. Ali Hüsrevoğlu. İstanbul: Erkam Yayınları, 2008.
• Helminski, Kabir. Bilen Kalp Ruhsal Dönüşümün Sûfî Yolu. çev. Refik Algan. İstanbul: Dharma Yayınları, 2006.
• Hökelekli, Hayati. Din Psikolojisi. İstanbul: Diyanet Vakfı Yayınları, 2017.
• Irhas vd, “The Power of Dhikr: Elevating Intellectual, Emotional, and Spiritual Quotients”, Journal of Islamic Education Al-Hayat 7/2 (2023), 601-610. https://doi.org/10.35723/ajie.v7i2.434
• Iskandar M. Dirhamsyah vd. “The Effect of Dhikrullah on Brain Health According to Neuroscience”. Asian Social Work Journal, 4/2 (2019), 71-77.
• Işıtan, İbrahim. Sûfî Psikolojisi Sülemî’ye Göre Sûfî Benlik Dönüşümü. Ankara: Divan Kitap, 2014.
• Işıtan, İbrahim. “Nakşî Eğitim Metodunun Sûfî Psikolojisi Açısından Tahlili”. Buhara’dan Konya’ya İrfan Mirası ve XII. Yy. Medeniyet Merkezi Konya. ed. Dilaver Gürer vd. Konya: Konya Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları, 2019.
• Işıtan, İbrahim. Sûfî Psikolojisi Yazıları II. İstanbul: Divan Yayınları, 2020.
• İbn Manzûr, Muhammed b. Mükerrem. Lisânü’l-Arab nşr. Abdullah Ali el-Kebîr. Beyrut: Daru Sadır, 1994.
• İskenderî, İbn Atâullah el. Miftâḥu’l-felâḥ ve Misbâḥu’l-Ervâḥ. nşr. Muhammed Zeynühüm Muhammed Azeb. Kahire, 1993.
• İskenderî, Ebü'l-Fadl Tâceddin Ahmed İbn Ataullah. Miftâhu’l-felâh ve Misbâhu’l-ervâh fî Zikrullah 'l-Kerimi'l-Fettah. thk. Muhammed Tayyib b. Bahaeddin Hindi. Dimaşk: Darü’l-Ferfur, 2000.
• İskenderî, İbn Ataullah. Zikir Miftâhu’l-felâh ve Misbâhu’l-ervâh fî Zikrullah. çev. Mehmet Akıncı. İstanbul: Nefes Yayınları, 2015.
• Jung, Carl Gustav. Jung Psikolojisi Bir Psikoloji ve Modern Psikanaliz Kuramı. İstanbul: e-Kitap Yayıncılık, 2014.
• Kalkandeler, Ayşe Arman. Ritmik Kenetlenmenin Psikolojik Etkileri ve Trans Deneyimi Bir Gözden Geçirme Çalışması”. Nesne 8/18 (2020), 548-559.
• Kara, Mustafa. Tasavvuf ve Tarikatlar. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2013.
• Karam, Carrie York. İslami Yönelimli Psikoterapi. İstanbul: Ciddi Yayınları, 2023.
• Kayıklık, Hasan. Tasavvuf Psikolojisi. Ankara: Akçağ Yayınları, 2011.
• Kelâbâzî, Muhammed b. İbrahim. Doğuş Devrinde Tasavvuf Ta’arruf, çev. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2021.
• Kılıç, Mahmud Erol. Tasavvufa Giriş. İstanbul: Sûfî Kitap, 2012.
• Kuşeyrî, Abdülkerim. Tasavvuf İlmine Dair Kuşeyrî Risalesi. çev. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2016.
• Kübrâ, Ebü’l-Cennâb Necmüddîn-i. Tasavvufta On Esas: Usulü’l-Aşere Şerhleri. çev. Süleyman Gökbulut. İstanbul: İnsan Yayınları, 2018.
• Küçük, Hülya. Tasavvuf ve Tıp Selim Kalbin Fizyolojisi. İstanbul: Ensar Yayınları, 2018.
• Lia Juniarni vd, “The Efficacy of Dhikr Therapy on Anxiety in the Elderly People With Decreased Cognitive Function”, Malaysian Journal of Medicine and Health Sciences 8/17 (Aralık, 2022), 139-146.
• Mahir, Seyyid Hafız Ahmed. Hikem-i Atâiyye Şerhi. İstanbul: Sûfî Kitap, 2022.
• Namlı, Ali. Abdülvehhâb eş-Şa‛rânî Hayatı, Eserleri, Tasavvufi Görüşleri. İstanbul: Marmara Üniv. İlahiyat Fak. Yay., 2015.
• Nicholson, Reynold A. İslam Sûfîleri. çev. Mehmet Dağ vd, İstanbul: Büyüyenay Yayınları, 2014.
• Öngören, Reşât. “Zikir”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 44/411- 413. Ankara: TDV Yayınları, 2013. https://islamansiklopedisi.org.tr/zikir#1
• Özel, Ahmet Murat. İbn Atâullah el-İskenderî’nin Hayatı ve Şahsiyeti. İstanbul: İnsan Yayınları, 2014.
• Özelsel, Michaela Mihriban. Halvette Kırk Gün Psikolog Dervişenin Halvet Günlüğü ve Bilimsel Çözümlemesi. çev. Petek Budanur Ateş. İstanbul: Kaknüs Yayınları, 2008.
• Özgen, Mehmet Kasım. “Tasavvuf Felsefesinde Zikir Kavramı”. Anemon Muş Alparslan Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 1/2 (2013), 215-227.
• Öztürk, Esma. “Abdülvehhab eş-Şa’rani (ö.973/1565) Perspektifinde Zikir”. İslami Araştırmalar Dergisi 30/3 (2019), 468-478.
• Rûmî, Mevlânâ Celâleddin. Mesnevî-i Manevî. çev. Derya Örs, Hicabî Kırlangıç. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2015.
• Sâfi Mevlânâ Ali Bin Hüseyn. Reşahat Ayn-el Hayat Can Damlaları. sad. Necip Fazıl Kısakürek. İstanbul: Kamer Yayınları, 1983.
• Sağır, Cemile. “Ben ötesi Psikolojide Yer Bulan Tasavvuftaki Manevî Uygulama ve Ahlâkî Değerler”. Tasavvur- Tekirdağ İlahiyat Dergisi 9 / 2 (Aralık 2023), 1365-1406. https://doi.org/10.47424/tasavvur.1356883
• Sühreverdî, Ebu Şehabeddin. Avârifü’l-Maârif Gerçek Tasavvuf. çev. Dilaver Selvi. İstanbul: Semerkand Yayınları, 2016.
• Şa‛rânî, Abdülvehhâb. El-Envâru’l-Kudsiyye fî Mârifeti Kavâidi’s-Sûfiyye. thk. Taha Abdülbâki Surûr & es-Seyyid Muhammed Abdü’ş-Şâfiî. Beyrut: Mektebetü’l-Maarif, 1988.
• Tenik, Ali. Ahmed Kuddusî ve Tasavvuf Düşüncesi. Niğde: Borlu Ahmed Kuddusî Vakfı Yayınları, 2012.
• Tenik, Ali & Göktaş, Vahit. “Tasavvufî Düşüncede Zikir ve Zikrin Benlik İnşâsına Etkisi”, Toplum Bilimleri Dergisi 8/15 (Ocak 2014), 250-263.
• Tek, Abdurrezzak. Tasavvufun Ana Konuları. İstanbul: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2021.
• Terry, W. Scott. Öğrenme ve Bellek çev. Banu Cangöz, (Ankara: Anı Yayıncılık, 2011), 311.
• Tirmizî, Hâkim-i. Hatmu'l Evliya Veliliğin Sonu / Velayet- Nübüvvet Tartışması. çev. Salih Çift. İstanbul: İnsan Yayınları, 2018.
• Tûsî, Ebû Nasr Serrâc. el-Lüma’ İslâm Tasavvufu. çev. Hasan Kâmil Yılmaz. İstanbul: Erkâm Yayınları, 2019.
• Uludağ, Süleyman. Tasavvuf Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Kabalcı Yayınları, 1993.