Yusufefendizâde’nin Hz. İbrahim’e İsnad Edilen Üç Yalan Meselesini Şerhi

Year 2024, Issue: 23, 105 - 130

Murat Bahar

https://doi.org/10.18498/amailad.1558881

Abstract

Kur’ân’da Hz. İbrahim’e (as) doğru yolu bulma kabiliyetinin verildiği belirtilmektedir (Enbiyâ, 21/51). Peygamberlerin “insanlara doğru yolu gösteren önderler” (Enbiyâ, 21/73) olduğu âyet-i kerimede açıkça ifade edilmektedir. Birçok âyet, Hz. İbrahim’in imân ve teslimiyetini konu edinmekte, inananlar için örnekliğini vurgulamaktadır. Genelde bütün peygamberlerin, özelde ise ulu’l-‘azm olan Hz. İbrahim’in dini öğrenme ve yaşama noktasındaki rehberliği Kur’ân temel konularındandır. Hz. İbrahim’in teslimiyet ve iman dairesindeki hayatı, ayrıca kavmi ve döneminin ileri gelenleri ile mücadelesi dikkate alındığında rehberliğinin anlam ve önemi artmaktadır. Bununla beraber Hz. İbrahim’in, Enbiyâ sûresinin 63. âyetinde kavmine “Ben rahatsızım” dediği belirtilmektedir. Bu ifadeyi kendisini davet ettikleri kutlamalara katılmamak için söylediği tarih ve hadis kaynaklarında geçmektedir. İkinci olarak Sâffât sûresinin 88-89. âyetlerinde putları kırdığı halde “Bu işi şu büyükleri yapmıştır” şeklinde savunmada bulunduğu bilgisi yer almaktadır. Kavminin ibadethanesi şeklinde ifade edilebilecek mekândaki putların yanına girmesi, tamamını parçaladıktan sonra en büyüklerinin boynuna baltayı asması ve kavmi gelip olanları gördüğünde kendisini çağırarak ‘hesap sormak’ istemeleri üzerine bu şekilde açıklama yaptığı kaynakların neredeyse ittifakıyla sabittir. Ayrıca hanımı Sâre ile beraber Mısır’a gittiklerinde zalim krala hanımını “Kız kardeşi” olarak tanıttığı temel hadis kaynaklarında geçmektedir. İlgili kaynaklarda Hz. İbrahim’in, kralın önce kendisini çağırdığı ve yanındaki hanımın kim olduğunu sorduğu, buna binaen kardeşi olduğunu söylediği, hatta Sâre validemize de bu sözlerini yalancı çıkarmaması yönünde telkinde bulunduğu kaydedilmektedir. Söz konusu üç hadiseyle ilgili olarak Hz. Peygamber’in “İbrahim üç yer dışında asla yalan söylememiştir” buyurduğu da belirtilmektedir. Bu rivayet ise Buhârî ve Müslim’de yer almakta, yani müttefekun aleyh bir nitelik taşımaktadır. Dolayısıyla hem âyet ve hadislerin zâhiri anlamları hem de Resulullah’ın bu ifadesi Hz. İbrahim’e yalan isnad edildiğini göstermektedir. Bu sebeplerle müfessirler, muhaddisler ve müerrihler üç yalan meselesini kapsamlı bir şekilde açıklamaktadır.
Konunun anlaşılması ve Hz. İbrahim’in ismetinin savunusu bağlamında kapsamlı açıklama getirenlerden birisi de Amasyalı Yûsufefendizâde’dir (öl. 1167/1754). Buhârî şarihlerinden Yûsufefendizâde, Necâhu’l-kârî li sahîhi’l-Buhârî isimli şerhinde konuyla ilgili rivayet ve âyetleri kapsamlı bir şekilde incelemektedir. Eserini Fethu’l-bârî ve ‘Umdetü’l-kârî isimli şerhleri esas alarak hazırlaması, şerh edebiyatının konuyla ilgili yaklaşımlarına bütüncül olarak da ulaşılmasına imkân tanımaktadır. Bu itibarla çalışmada Yûsufefendizâde’nin Necâhu’l-Kârî isimli eserinin üç yalan rivayetiyle ilgili şerhi analitik olarak değerlendirilmektedir. Tarihsel metin analizi yöntemi ile verilerin mukayeseli analizi yönteminin uygulandığı araştırma sonucunda Hz. İbrahim’in bahis konusu ifadeleri söylediği ama bunların yalan olmadıkları sonucuna ulaşılmaktadır. “Ben rahatsızım” sözüyle ilgili hem lügat hem de sebep-söz ilişkisi üzerinden makul ve tatminkâr açıklamalar kaydedilmektedir. Gerçekten hasta olduğu, ortamdan rahatsızlığını ifade ettiği, gelecek zaman anlamını içermesi sebebiyle hasta olacağına vurgu yaptığı, hakkındaki ithamı ifade ederek iğneleyici üslup takındığı, Hz. Yusuf’un kardeşleri için “Siz hırsızsınız” (Yusuf, 12/70) sözünde ve “Sen de ölüsün onlar da ölüler” (Zümer, 39/30) âyetinde olduğu gibi dikkat çekmek ve hatalarını göstermek suretiyle nasihatte bulunmak için böyle söylediği yaklaşımları açıklamaların başında gelmektedir. “Bu işi şu büyükleri yapmıştır” sözlerinin ise ilişkili olduğu hadise, Hz. İbrahim’in aklî ikna üslubu ve kavminin inadı ile beraber düşünülmesi durumunda maksadın ortaya çıktığı anlaşılmaktadır. Sâre validemiz hakkındaki “Kız kardeşimdir” sözüne gelindiğinde “Biz herşeyi sudan yarattık” (Enbiyâ, 21/30) âyeti ve “Biz sudan gelenleriz” rivayetiyle kıyas edilmektedir. Buna göre Hz. İbrahim’in de tıpkı bu âyet ve rivayette olduğu gibi tevriye sanatını kullandığı belirtilmektedir. Netice itibarıyla Hz. İbrahim’e isnad edilen üç sözle ilgili Yûsufefendizâde’nin tespitleri üzerinden bunların çeşitli manalara gelebileceği sonucuna ulaşılmaktadır. Keza ilgili sözlerin, zâhiri anlamın ötesinde bir derinliğe sahip oldukları, çeşitli belâgat nüansları içerdikleri, söylenme ortamı ve sebeb-i vürûd bakımından dikkatle incelendiğinde esasen yalan beyan gibi durumların söz konusu olmadığı başta Yûsufefendizâde olmak üzere ulemânın üzerinde durduğu temel çıkış noktaları olmaktadır. Dolayısıyla çalışma sözlerle ilgili Yûsufefendizâde’nin ve genel manada ulemânın değerlendirmelerine etraflıca yer vermekte, âyetler ve rivayetlerin anlaşılmasında şerh edebiyatının önemini vurgulayarak tamamlanmaktadır.

Keywords

Tefsir, Şerh, Yûsufefendizâde, İbrahim, Yalan

Yūsufafandīzādah’s Commentary on the Issue of Three Lies Attributed to Abraham

Abstract

The Qur’āan states that Abraham was given the ability to find the right path (Anbiyā, 21/51). The verse clearly states that prophets are “leaders who show people the right path” (Anbiyā, 21/73). Many verses focus on the faith and submission of Abraham and emphasize his example for believers. The guidance of all prophets in general, and of the Abraham, who was an ulū al-‘azm in particular, in learning and living the religion is one of the main topics of the Qur’ān. Considering the life of Abraham in the circle of submission and faith, as well as his struggle with his people and the elders of his time, the meaning and importance of his guidance increases. However, the Abraham is reported to have said to his people in the 63 verse of Sūra al-Anbiyā “I am unwell”. It is reported in historical and hadith sources that he said this in order not to participate in the celebrations to which they invited him. Secondly, in verses 88-89 of Sūra Sāffāt, it is reported that although he broke the idols, he defended himself by saying, “This was done by those elders”. It is almost unanimous among the sources that he went to the idols in what can be described as the place of worship of his people, smashed all of them and then hung the axe around the neck of the biggest of them, and when his people came and saw what had happened, they called him and asked him to ‘settle accounts’. Finally, it is mentioned in the main hadith sources that when he went to Egypt with his wife Sāra, he introduced his wife as “his sister” to the cruel king. In the relevant sources, it is recorded that the king first summoned him and asked him who the lady with him was, in response to which he said that she was his sister, and even advised his wife Sāra not to make a liar of his words. It is also reported that the Rasūlullāh said, “Abraham never told a lie except in three places”. This narration is mentioned in Bukhārī and Muslim, so it is alike. Therefore, both the literal meaning of the verses and hadiths and this statement of the Rasūlullāh indicate that Abraham was attributed lies. For these reasons, commentators, muhaddithis and commentators have extensively explained the issue of the three lies.
Yūsufafandīzādah of Amasya (d. 1167/1754) was one of those who provided a comprehensive explanation for understanding the issue and defending the Abraham’s ismat. Yūsufafandīzādah, one of the commentators of al-Bukhārī, comprehensively analyzes the related narrations and verses in his commentary, Najāh al-kārī li sahīhi al-Bukhārī. The fact that he prepared his work based on the commentaries of Fath al-bārī and 'Umdat al-kārī allows us to access the approaches of the commentary literature on the subject in a holistic manner. In this respect, this study analytically evaluates Yūsufafandīzādah’s commentary on the three false narrations of Najāh al-qārī. As a result of the research in which the method of historical textual analysis and the method of comparative analysis of data are applied, it is concluded that Abraham said the statements in question, but they were not lies. Reasonable and satisfactory explanations are recorded for the phrase “I am unwell” in terms of both the lexicon and the relationship between cause and effect. The main explanations are that he was really sick, that he expressed his discomfort with the environment, that he emphasized that he would be sick because of the future tense, that he used a sarcastic tone by expressing the accusation against him, and that he said this in order to draw attention to them and to advise them by pointing out their mistakes, as in Joseph’s statement “You are thieves” (Yūsuf, 12/70) and the verse “You are dead and they are dead” (Zumar, 39/30). It is understood that the words, “This was done by those elders”, when considered together with the hadith to which it relates, the rational persuasion style of Abraham and the stubbornness of his people, the intention becomes clear. When it comes to the statement “She is my sister” about our mother Sāra, it is compared to the verse “We created everything from water” (Anbiyā, 21/30) and the narration “We are those who come from water”. Accordingly, it is stated that Abraham also used the art of tawriya, just like in this verse and narration. In conclusion, based on Yūsufafandīzādah’s observations about the three sayings attributed to Abraham, it can be concluded that they can have various meanings. Likewise, when the related sayings are carefully analyzed in terms of their depth beyond the literal meaning, their various nuances of rhetoric, the context in which they were uttered and the reason for their utterance, the main points of departure emphasized by the scholars, especially Yūsufafandīzādah, are that there is no such thing as a false statement.

Keywords

Tafsir, Commentaries, Abraham, Lie, Yūsufafandīzādah

References

• Ahmed b. Hanbel. el-Müsned. nşr. Heyet. 12 Cilt. b.y.: Cem‘iyyetü’l-Meknez, 2010.
• Aynî. ‘Umdetü’l-Kârî. Mısır: y.y., t.y..
• Buhârî. el-Câmi‘u’s-Sahîh. nşr. Muhammed Züheyr en-Nâsır. b.y.: Dâru Tevki’n-Necât, 2001.
• Durmuş, İsmail. “Tevriye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. İstanbul: TDV İslam Ansiklopedisi, 2012.
• Ebû Dâvûd. es-Sünen. nşr. ‘Âdil Muhammed ‘Ammâr. 8 Cilt. Kahire: Dâru’t-Te’sîl, 2015.
• Ebû Nuaym el-İsfehânî. el-Müsnedü’l-Mustahrec alâ Sahîh-i İmam Müslim. Beyrut: y.y., 1996.
• el-Hâlidî, Salah Abdulfettâh. el-Kasasu’l-Kur’ân. Cidde: Dâru’l-Beşîr, 1998.
• İbn Ebû Hâtim. Tefsîru’l-Kur’âni’l-Azîm. nşr. Esad Muhammed et-Tayyîb. by.: Mektebetü Nizâr, 1998.
• İbn Manzûr. Lisânü’l-Arab. 20 Cilt. Suûd: Vüzârtü’ş-Şuûnü’l-İslâmiyye.
• Kurtubî. el-Câmi‘ li Ahkâmi’l-Kur’ân. nşr. Hişam Semîr el-Buhârî. Riyad: Dâru Âlemi’l-Kütüb, 2003.
• Mâverdî. en-Nüket ve’l-Uyûn. nşr. Abdulmaksûd b. Abdirrahîm. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, t.y..
• Mukâtil b. Süleyman. et-Tefsîr. thk. Mahmûd Şehhâte. 5 Cilt. Beyrut: İhyâi Turâsi’l-İslâmî, 2002.
• Mücâhid. et-Tefsîr. nşr. Muhammed Abdusselâm. Mısır: Dâru’l-Fikri’l-İslâmî, 1989.
• Müslim. es-Sahîh. nşr. Heyet. 7 Cilt. Kahire: Dâru’t-Te’sîl, 2014.
• Özkan, Halit. “Yûsufefendizâde”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Taberî. el-Câmi‘u’l-Beyân. nşr. Abdulmuhsin et-Türkî. 24 Cilt. by.: Dâru Hicr, 2001.
• Yahyâ b. Sellâm. et-Tefsîr. nşr. Hind Şelebî. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2004.
• Yûsufefendizâde. Necâhu’l-Kârî li Sahîhi’l-Buhârî. İstanbul, Nuruosmaniye Kütüphanesi, Nuruosmaniye, 927.
• Zeccâc. Me‘âni’l-Kur’ân. nşr. Abdulcelil Abduh Şelebî. 5 Cilt. Beyrut: ‘Âlemü’l-Kütüb, 1988.