Osmanlı Döneminden Bir Konulu Tefsir Örneği: Yusufefendizâde'nin Miʿrâciyye Adlı Eseri

Year 2024, Issue: 23, 246 - 287

Gülhan Maden

https://doi.org/10.18498/amailad.1558890

Abstract

Miʿrâciyye, İslâm sanat ve edebiyatında Hz. Muhammed’in miʿracını konu edinen eserlerin genel adı olarak karşımıza çıkmaktadır. Daha ziyade kaside ve mesnevi türü şiirler şeklinde edebiyat alanındaki eserlerde tezahür eden miʿrâciyyeler minyatür, hat, kitap sanatları ve musiki alanındaki eserlerde de ortaya çıkmıştır. Bir edebiyat türü olarak miʿrâciyye, Türk ve İran kültüründe daha ziyade edebî eserlere konu olurken bu konuda yazılan Arapça eserlerin miʿrac konusunu dinî ilimler açısından ele alan bilimsel nitelikli kitaplar oldukları görülmektedir. Sahâbî Kaʿb b. Züheyr’in (öl. 24/645) Kasîde-i bürde’sinde yer alan miʿrac hadisesiyle ilgili beyitler, bu türün ilk örneği kabul edilmektedir. Türk kültüründe ise ilk olarak Satuk Buğra Han Destanı’nda ortaya çıkan bu form, günümüze kadar yüzlerce esere konu edilmiştir. Miʿrâciyye adıyla yazılan müstakil eserlerden biri de 17. ve 18. yüzyıl Osmanlı âlimlerinden Yûsufefendizâde Abdullah Hilmi’ye aittir. Arapça kaleme alınan ve Millet Kütüphanesi, Ali Emîrî Efendi, 222 numarada yer alan yazma eser, miʿrac konusunu âyet ve hadisler ekseninde ele almaktadır. Eserde konuyla ilişkilendirilen üç âyet grubuna yer verilmekte, bir âyetin ise farklı bir kıraatine istinaden konuyla ilgisi ortaya konulmaktadır. Bunlardan birincisi İsrâ sûresinin ilk âyetidir. İsrâ olayının Kur’an’dan açık delili olan bu âyet çerçevesinde Hz. Peygamber’in Mescid-i Harâm’dan Mescid-i Aksâ’ya götürülmesi detaylı bir şekilde işlenmektedir. Yine bu âyetin tefsiri sadedinde isrâ olayından sonra gerçekleşen miʿrac hadisesi rivayetler eşliğinde ele alınmaktadır. Mevzû Hz. Muhammed’in ilahi huzura yükselmesi ve Allah’ın kurbiyetine mazhar olmasına geldiğinde, bu konuyla irtibatlandırılan Necm sûresi 8-10. âyetlerin tefsirine yer verilmektedir. Bu âyetler açık ve net olarak miʿracdan söz etmemekle birlikte bazı müfessirlerce miʿrac olayı ekseninde tevil edilmiştir. Bu çerçevede Hz. Peygamber’in Allah’ı görüp görmediği, ondan hangi vahiyleri aldığı, beş vakit namazın nasıl farz kılındığı gibi bazı meseleler detaylı bir şekilde incelenmektedir. Son olarak Hz. Muhammed’in miʿrac dönüşünde yaşadığı olaylar ve müşriklerin onu yalanlamasına dair haberler anlatılmaktadır. Bu şekilde isrâ ve miʿrac olayı âyetler ve hadisler çerçevesinde kronolojik olarak izah edildikten sonra Hz. Peygamber’in yaşadığı bu tecrübenin insanlar için nasıl bir imtihan vesilesi olduğunu anlatan İsrâ 60. âyetin tefsirine yer verilmektedir. Eserin sonuç kısmında ise bir kıraat veçhine binaen bazı müfessirler tarafından miʿracda Hz. Peygamber’in sema katları arasındaki yükselişi şeklinde tevil edilen İnşikâk sûresinin 19. âyeti ile konu bir kez daha Kur’an’dan temellendirilmeye çalışılmaktadır. Böylece eserde miʿrac konusuyla ilişkilendirilen bütün âyetlerin tefsir edildiği görülmektedir. Yer yer tefsir, yer yer de hadis şerhi görünümü arz eden eserin miʿracla ilişkilendirilen âyetler ve onların yorumu çerçevesinde yazılmış olması, onu Tefsir ilmi açısından önemli kılmaktadır. Bu makalede Yûsufefendizâde’nin söz konusu eseri, konulu tefsir metodu açısından incelenmektedir. Böylece daha çok son yüzyılda sistemleşmeye başlayan “konulu tefsir” metodunun, önceki yüzyıllarda da var olduğu ortaya konmaktadır. Arapça karşılığı mevdûʿî tefsir olan bu yöntem henüz bütün unsurlarıyla bir usûl olarak teşekkül etmediğinden olsa gerek, tanımı ve kısımları hakkında değişik görüşler ortaya konmuştur. Kimisi bu yöntemi en dar anlamıyla “Herhangi bir konudaki âyetleri iniş sırasına göre düzenleyerek tefsir etmek” şeklinde tanımlarken bazıları sûre tefsirlerini, Kur’an’daki bir kavramın tahlilini, hatta tefsir usulüne dair bazı mevzuları Kur’an ekseninde ele alan çalışmaları da (Kur’an’da nâsih-mensûh âyetler, Kur’an’da muhkem-müteşâbih âyetler gibi) konulu tefsire dahil etmektedirler. Bazı eserlerde ise bunlar konu tefsiri, kavram tefsiri, sûre tefsiri ve usûl konulu tefsir şeklinde konulu tefsir yönteminin çeşitleri olarak sıralanmaktadır. Aslında konulu tefsir deyince çoğunlukla dar anlamıyla “Bir konunun ilgili âyetler çerçevesinde ele alınması” anlaşılmaktadır. Bu anlamıyla Yûsufefendizâde’nin Miʿrâciyye adlı eserini bu tür kapsamında değerlendirmek mümkündür. Zira eserde miʿrac konusu, mevzu ile ilişkilendirilen âyetler ekseninde ele alınmaktadır. Normalde konulu tefsir metodunda belirlenen âyetlerin nüzul sırasına göre sıralanması esastır. Ancak bu eserde âyetler iniş sırasına göre değil, anlatılan konunun kronolojik sırasına göre sistematize edilmiştir. Zira seçilen konu fıkhî değil, tarihî bir mevzudur ve böyle bir mevzuda nüzul sırasının değil kronolojik sıranın gözetilmesi gayet tabiidir. Elinizdeki çalışmanın amacı, söz konusu eserin tefsir ilmi açısından değerini ve konulu tefsirler arasında sayılıp sayılamayacağını tespit etmenin yanı sıra Yûsufefendizâde’nin Tefsir ilmine bakışını ve ona katkılarını gün yüzüne çıkarmaktır.

Keywords

Tefsir, Konulu Tefsir Metodu, Yûsufefendizâde, Miʿrâciyye, Osmanlı

An Example of a Topic Tafsir from the Ottoman Period: Yūsufafandīzādah's Miʿrājiyya

Abstract

Miʿrâciyye, in Islamic art and literature, refers to works that focus on the Miʿraj (ascension) of Prophet Mohammad. Miʿrâciyyes primarily manifest in literature as odes (qasidas) and mesnevis (narrative poems) but also appear in the form of miniature paintings, calligraphy, book arts, and music. As a literary genre, miʿrâciyye is more commonly found in Turkish and Persian cultures, whereas Arabic works on the Miʿraj tend to be scholarly books that address the subject from the perspective of religious sciences. The verses related to the Miʿraj incident in the Qaṣīdah Burdah of the Companion Kaʿb b. Zuhayr (d. 24/645) are considered the first example of this genre. In Turkish culture, this form first appeared in the Satuk Buğra Khan Epic and has been the subject of hundreds of works up to the present day. One of the independent works written under the title Miʿrâciyye belongs to Yūsufafandīzādah Abd al-Allāh Hilmī, an Ottoman scholar of the 17th and 18th centuries. This manuscript, written in Arabic and cataloged as number 222 in the Ali Emîrî Efendi collection at the Millet Library, examines the Miʿraj topic within the framework of Qur'anic verses and hadiths. The verses related to the Miʿraj incident in the Qaṣīdah Burdah Qaṣīdah Burdah of the Companion Kaʿb b. Zuhayr (d. 24/645) are considered the first example of this genre. In Turkish culture, this form first appeared in the Satuk Buğra Khan Epic and has been the subject of hundreds of works up to the present day. One of the independent works written under the title Miʿrâciyye belongs to Yûsufefendizâde Abdullah Hilmi, an Ottoman scholar of the 17th and 18th centuries. This manuscript, written in Arabic and cataloged as number 222 in the Ali Emîrî Efendi collection at the Millet Library, examines the Miʿraj topic within the framework of Qur'anic verses and hadiths. The work includes three groups of verses related to the topic, and one verse is linked to the subject based on a different recitation. The first of these is the first verse of Surah Al-Isra. Within the framework of this verse, which is the clear evidence of the Isra event in the Qur'an, the Prophet Muhammad's journey from Masjid al-Haram to Masjid al-Aqsa is elaborated in detail. Additionally, within the context of interpreting this verse, the Miʿraj event, which occurred after the Isra, is discussed alongside various narrations. When the subject reaches the Prophet Muhammad's ascension to the Divine Presence and his closeness to Allah, the interpretation of verses 8-10 of Surah An-Najm, which are associated with this topic, is included. Although these verses do not explicitly and clearly mention the Miʿraj, they have been interpreted by some commentators in the context of the Miʿraj event. Within this framework, issues such as whether the Prophet Muhammad saw Allah, the revelations he received from Him, and how the five daily prayers were made obligatory are examined in detail. Lastly, the events that Prophet Muhammad experienced upon his return from the Miʿraj and the accounts of the polytheists denying him are narrated. After explaining the Isra and Miʿraj events chronologically within the framework of verses and hadiths, the interpretation of Surah al-Isra, verse 60, is included, which describes how the experience of the Prophet Mohammad became a test for people. In the conclusion of the work, the subject is further grounded in the Qur'an with Surah al-Inshiqaq, verse 19, which, based on a particular reading, has been interpreted by some commentators as referring to the Prophet Muhammad's ascension through the heavens during the Miʿraj. Thus, it is evident that all the verses related to the Miʿraj topic are interpreted in the work. The work, which alternates between the features of tafsir (Qur'anic exegesis) and hadith commentary, gains significance in the field of Tafsir due to its focus on verses related to the Miʿraj and their interpretations. This article examines Yūsufafandīzādah’s work from the perspective of the thematic tafsir method. Thus, it is demonstrated that the 'thematic tafsir' method, which became more systematized in the last century, also existed in previous centuries. The Arabic equivalent of this method, mawḍūʿī tafsir, has not yet been fully established as a comprehensive methodology, which may explain the differing views on its definition and components. Some define this method in its narrowest sense as 'interpreting verses on a particular subject by arranging them in the order of their revelation,' while others include chapter (sura) exegeses, analyses of concepts in the Qur'an, or even studies addressing certain issues of tafsir methodology within the framework of the Qur'an (such as abrogating and abrogated verses or definitive and allegorical verses in the Qur'an) as part of thematic tafsir.

Keywords

Tafsir, The Method of Lectured Tafsir, Miʿrājiyya, Yūsufafandīzādah, Ottoman

References

• Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdullah. el-Müsned. thk. Şuayb Arnaût, Adil Mürşid. 45 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1421.
• Arslan, İhsan. “Mi’râc Hadisesine Farklı Bir Yaklaşım”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi 11/56 (Nisan 2018), 905-924.
• Bâbânî, İsmâʿîl b. Muhammed el-. Hediyyetu’l-‘ârifîn esmâʾul-muʾellifîn ve âsâru’l-muṣannifîn. İstanbul: Vekâletü’l- Meârif, 1951.
• Beğavî, Ebû Muhammed el-Ḥuseyn b. Mesʿûd b. Muḥammed b. el-Ferrâʾ el-. Meʿâlimu’t-Tenzîl fî Tefsîri’l-Ḳurʾân. thk. ʿAbdurrezzâḳ el-Mehdî. 5 Cilt. Beyrut: Dâru İḥyâi’t-Turâs̱i’l-ʿArabî, 1420.
• Beyḍâvî, Ebû Saʿîd ʿAbdullâh b. ʿOmer el-Şîrâzî el-. Envâru’t-Tenzîl ve Esrâru’t-Teʾvîl. thk. Muḥammed ʿAbdurrahman el-Marʿaşlî. 5 Cilt. Beyrut: Dâru İḥyâi’t-Turâs̱i’l-ʿArabî, 1418.
• Buḫārī, Ebū ʿAbdillāh Muḥammed b. İsmāʿīl b. İbrāhīm Cu’fī. Ṣaḥiḥü’l-Buḫāri. 7 Cilt. Dımaşk: Dāru ibn Kesīr, 4. Basım, 1414.
• Çetin, Abdurrahman. “Fevâtihu’s-Süver”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 12/503-504. İstanbul: TDV Yayınları, 1995. https://islamansiklopedisi.org.tr/fevatihus-suver
• Diyarbekrî, Hüseyin b. Muhammed ed-. Târîhu’l-hamîs fî ahvâli enfesi’n-nefîs. 2 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, ts.
• Dumlu, Ömer. “Konulu Tefsir Metodu Bir Usul Sayılabilir mi ve Bunun Kur’an’ı Anlamaya Katkısı”. Tarihten Günümüze Kur’an İlimleri ve Tefsir Usûlü. ed. Bilal Gökkır vd. 107-112. Kur’an ve Tefsir Akademisi Araştırmalan 1. Ankara: İlim Yayma Vakfı Kur’an ve Tefsir Akademisi, 2009.
• Ebû Dâvûd, Suleymân b. el-Eşʿas̱ es-Sicistânî. Sünenü Ebî Dâvûd. 4 Cilt. Delhi: el-Maṭbaʿatu’l-Enṣâriyye, 1323.
• Ebû Yaʿlâ, Ebû Yaʿlâ Aḥmed b. ʿAlî el-Mevṣılî. Muʿcemu Ebî Yaʿlâ el-Mevṣılî. thk. ʾİrşâdu’l-Ḥaḳḳi’l-ʾEs̱erî. Faysalabad: y.y., 1407.
• Ferrâʾ, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Ziyâd ed-Deylemî el-. Meʿâni’l-Kurʾân. thk. Ahmed Yûsuf Necâtî vd. 3 Cilt. Mısır: Dâru’l-Mısrıyye, ts.
• Fîrûzâbâdî, Ebû Tâhir Muhammed b. Yaʿkûb el-. el-Kâmûsu’l-muhît. thk. Muhammed Naîm el-Arkasûsî. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 8. Basım., 1426.
• Gökkır, Bilal. “Konulu Tefsir: Hedef, İmkan ve Sınırları”. Tarihten Günümüze Kur’an’a Yaklaşımlar. ed. Bilal Gökkır vd. 455-466. Kur’an ve Tefsir Akademisi Araştırmaları: 2. İstanbul: İlim Yayma Vakfı Kur’an ve Tefsir Akademisi, 2010.
• Gül, Osman. Yûsuf Efendizâde Abdullah Hilmi el-Amâsî’nin (1167/1753) “en-Nefhatü’l-Fâiha fî Tefsîri Sûreti’l-Fâtiha” Adlı Eserinin Tahlili. Amasya: Amasya Ü. SBE., Yüksek Lisans Tezi, 2022.
• Günel, Fuat. “Hicr”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 17/455-456. İstanbul: TDV Yayınları, 1998. https://islamansiklopedisi.org.tr/hicr--kabe
• Güngör, Mevlüt. “Tefsirde Konulu Tefsir Metodu”. İslâmi Araştırmalar 2/7 (1988), 49-55.
• Güven, Şahin. “Günümüz Tefsir Çalışmalarında Yeni Bir Yöntem: Konulu Tefsir Metodu”. Tarihten Günümüze Kur’an’a Yaklaşımlar. ed. Bilal Gökkır vd. 439-454. Kur’an ve Tefsir Akademisi Araştırmaları: 2. İstanbul: İlim Yayma Vakfı Kur’an ve Tefsir Akademisi, 2010.
• Ḫaṭîb eş-Şirbînî, Şems ed-Dîn Muḥammed b. Aḥmed eş-Şâfiʿî el-. es-Sirâcu’l-Munîr fî’l-İʿâneti ʿalâ Maʿrifeti Baʿḍi Meʿânî Kelâmi Rabbinâ’l-Ḥakîmi’l-Ḫabîr. 4 Cilt. Kahire: Maṭbaʿatu Bûlâḳ, 1285.
• Huseynî, Muhammed Halil b. Alî el-. Silkü’d-dürer fî a’yâni’l-karni’s-sâniye aşer. 4 Cilt. y.y.: Dâru’l-Beşâiri’l- İslâmiyye; Dâru İbn Hazm, 3. Basım., 1408.
• İbn Kayyım el-Cevziyye, Şemsüddîn. Zâdü’l-me‘âd fi hedyi ḫayri’l-‘ibâd. 7 Cilt. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 3. Basım, 1440.
• İbn Ḳayyim el-Cevziyye, Şemsüddîn. Bedâʿiu’l-Fevâîd. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-ʿArabî, ts.
• İbn Seyyidi’n-Nâs, Ebû’l-Fetḥ Muḥammed b. Muḥammed el-Yaʿmûrî. ʿUyûnu’l-Es̱er fî Funûni’l-Meğâzî ve’ş-Şemâil ve’s-Siyer. thk. İbrâhîm Muḥammed Ramaḍân. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ḳalem, 1414/1993.
• İbn Teymiyye, Taḳiyyüddîn. el-Fetâva’l-Kubrâ. 6 Cilt. b.y.: Dâru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1408/1987.
• İbn Teymiyye, Ṭaḳiyyuddîn. Mecmûʿu’l-fetâvâ. thk. ʿAbdurraḥmân b. Muḥammed. Medine: Mecmaʿ el-Melik Faḥd, 1425.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Cemâlüddîn ʿAbdurraḥmân b. ʿAlî b. Muḥammed el-Bağdâdî. Zâdu’l-Mesîr fî ʿİlmi’t-Tefsîr. thk. ʿAbdurrezzâḳ el-Mehdî. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kitâbi’l-Arabî, 1422/2001.
• İsmâʿil Ḥaḳḳı Bursevî, İsmâʿîl Ḥaḳḳî b. Muṣṭafâ el-İstânbûlî el-Ḥanefî el-Ḫalvetî. Rûḥu’l-Beyân. Beyrut: Dâru’l-Fikr, ts.
• Kandemir, M. Yaşar. “Ümmü Hânî”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 42/320-321. İstanbul: TDV Yayınları, 2012. https://islamansiklopedisi.org.tr/ummu-hani
• Karaman, Hayrettin vd. Kur’an Yolu Türkçe Meal ve Tefsir. 5 Cilt. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2. Baskı., 2006.
• Karaoğlan, Arslan. “İsrâ ve Mi’râc Hâdisesi Üzerine Bir Giriş Denemesi”. Bilimname 34/2 (2017), 555-601.
• Kâsımî, Cemâleddîn Muhammed b. Muhammed Saîd. Mehâsinü’t-te’vîl. thk. Muhammed Bâsil Uyûn es-Sûd. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 1418.
• Ḳasṭalânî, Ebû’l-ʿAbbâs Aḥmed b. Muḥammed el-. el-Mevâhibu’l-Ledunniyye bi’l-Menḥi’l-Muḥammediyye. 3 Cilt. Kahire: el-Mektebetu’t-Tevfîḳiyye, ts.
• Ḳurṭubî, Ebû Abdillah Muhammed b. Ahmed el-. el-Câmiʿ li-aḥkâmi’l-Ḳur’ân. ed. Aḥmed el-Berdûnî ve ʾIbrâhîm Eṭfîsh. 20 Cilt. Ḳâhire: Dâru’l-Kütüb el-Miṣriyye, 2. Baskı., 1964.
• Mahallî, Celâlüddîn Muhammed b. Ahmed el- - Suyūṭī, Celālüddīn Abdurraḥmān b. Ebī Bekr es-. Tefsîru’l-Celâleyn. Kahire: Dârü’l-Hadîs, ts.
• Mâverdî, Ebû’l-Ḥasen ʿAlî b. Muḥammed el-Baṣrî el-. en-Nuket ve’l-ʿUyûn. thk. es-Seyyid b. ʿAbdilmaḳṣûd b. ʿAbdirraḥîm. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, ts.
• Mukâtil b. Süleyman, Ebü’l-Hasan. Tefsîru Mukâtil b. Süleymân. thk. Abdullah Mahmud Şehhâte. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâs, 1423.
• Müslim, Ebû’l-Ḥasen Muslim b. el-Ḥaccâc el-Ḳuşeyrî en-Nîsâbûrî. Ṣaḥîhu Muslim. thk. Muḥammed Fuâd ʿAbdulbâḳî. 5 Cilt. Beyrut: Dâru İḥyâi’t-Turâs̱i’l-ʿArabî, 1374/1955.
• Müslim, Mustafa. Mebâhis fi’t-tefsîri’l-mevdûʿî. y.y.: Dârü’l-Kalem, 4. Basım., 1426.
• Nesefî, Ebû’l-Berekât ʿAbdullâh b. Aḥmed en-. Medâriku’t-Tenzîl ve Ḥaḳâîḳu’t-Teʾvîl. thk. Yûsuf ʿAlî Budeyvî. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kelimi’ṭ-Ṭayyib, 1419/1998.
• Öge, Ali. “Amasyalı Âlim Yusuf Efendizâde’nin Kıraat İlmine Dair Eserlerinin İncelenmesi”. Uluslararası Amasyalı Âlimler Sempozyumu Bildiriler Kitabı. 1/187-194. Amasya, 2017.
• Râzî, Ebû ʿAbdillâh Faḫrüddîn Muḥammed b. Ömer b. Ḥüseyn er-. Mefâtîḥu’l-Ğayb. Beyrut: Dâru İḥyâi’t-Turâs̱i’l- ʿArabî, 1420.
• San’ânî, Ebû Bekr ʿAbdurrezzâḳ b. Hemmâm es-. Tefsîru ʿAbdurrezzâḳ. thk. Maḥmûd Muḥammed ʿAbduh. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1419/1999.
• S̱aʿlebî, Ebû İsḥâḳ Aḥmed b. Muḥammed b. İbrâhîm es̱-. el-Keşf ve’l-Beyân. thk. Ebû Muḥammed b. ʿÂşûr. 10 Cilt. Beyrut: Dâru İḥyâi’t-Turâs̱i’l-ʿArabî, 1422/2002.
• Suyūṭī, Ebü’l-Fazl Celaleddin Abdurrahman b Ebî Bekr. ed-Dürrü’l-mensūr fi’t-tefsīr bi’l-me’ṣūr. 8 Cilt. Beyrut: Dārü’l- Fikr, ts. http://ktp.isam.org.tr/ktp/recordview.php?idno=40328&ele=%3D&wKitaplar=d%C3%BCr&wYazarlar=suyuti
• Şâmî, Muḥammed b. Yûsuf eṣ-Ṣâliḥî eş-Şâmî eş-. Subulu’l-Hudâ ve’r-Reşâd fî Sîreti Ḫayri’l-ʿİbâd. thk. ʿÂdil Aḥmed, ʿAlî Muḥammed Muʿavviḍ. 12 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1414/1993.
• Şen, Ercan. “Çağdaş Bir Tefsir Yöntemi Olarak Konulu Tefsir Ekolü ve Örnek Bir Konulu Tefsir Denemesi: Kur’an’da Fetih Kavramı”. IV. Türkiye Lisansüstü Çalışmalar Kongresi Bildiriler Kitabı. 4/161-177. İstanbul: y.y., 2015.
• Taberî, Ebû Caʿfer Muhammed b. Cerîr et-. Câmiu’l-beyân an teʾvîli âyi’l-Kur’ân. thk. Abdüllah b. Abdülmuhsin et- Türkî. 26 Cilt. Kahire: Hecr li-Tibaati’n-Neşr, 2001.
• Tayyâr, Müsâid b. Süleyman et- - Şehrî, Nûh b. Yahya. Mevsûʿatu’t-tefsîri’l-meʾs̱ûr. 24 Cilt. Beyrut: Merkezu’d- Dirâsât ve’l-Maʿlūmâti’l-Ḳurʾâniyye; Dâru İbn Ḥazm, 1439/2017.
• Tirmiẕî, Ebû ʿÎsâ Muḥammed b. ʿÎsâ et-. es-Sunen. thk. Beşşâr ʿAvvâd Maʿrûf. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ğarbi’l-İslâmî, 1998.
• Tobay, Ahmet. Yusuf Efendizâde Abdullah Hilmi ve Hadis Şerhçiliğindeki Yeri. İstanbul: Marmara Ü. SBE., Doktora Tezi, 1991.
• Tuncer, Faruk. “Tefsir Alanında Yapılan Çalışmalar Üzerine Bir Değerlendirme”. Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 14/26 (Şubat 2012), 149-177.
• Uzun, Mustafa İsmet. “Miʿrâciyye”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 30/135-140. Ankara: TDV Yayınları, 2020. https://islamansiklopedisi.org.tr/miraciyye
• Yaḥyâ b. Sellâm, Ebû Zekeriyyâ Yaḥyâ b. Sellâm el-Ḳayravânî. Tefsîru Yaḥyâ b. Sellâm. thk. Hind Şelebî. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1425/2004.
• Yavuz, Salih Sabri. “Miʿrac”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 30/132-135. Ankara: TDV Yayınları, 2020. https://islamansiklopedisi.org.tr/mirac
• Yılmaz, Mehmet Faik. “Münâsebâtü’l-Âyât ve’s-Süver”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 31/568-570. Ankara: TDV Yayınları, 2020. https://islamansiklopedisi.org.tr/munasebatul-ayat-ves-suver
• Yûsufefendizâde, Ebû Muhammed Abdullah Hilmi b. Muhammed b. Yusuf el-Amâsî el-İstanbulî. el-Miʿrâciyye. İstanbul: Millet Kütüphanesi, Ali Emîrî Arabî, 222, 16 yk. https://portal.yek.gov.tr/works/detail/146263
• Zebīdī, Muḥammed b. Muḥammed b. ʿAbdurrezzāḳ ez-. Tācu’l-ʿArūs min Cevāhiri’l-Ḳāmūs. thk. Heyet. 40 Cilt. Kuveyt: Vizâratü’l-İrşâd ve’l-Enbâ’, 1965.
• Zehrânî, Ahmed b. Abdullah ez-. et-Tefsîru’l-mevdûî li’l-Kur’âni’l-Kerîm ve nemâzic minh. Medine: el-Câmiatü’l- İslâmiyye bi’l-Medîneti’l-Münevvere, 1410.
• Zemaḫşerî, Ebû’l-Ḳâsım Maḥmûd b. ʿAmr ez-. el-Keşşâf ʿan Ḥaḳâîḳı Ğavâmiḍi’t-Tenzîl. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l- ʿArabî, 1407.
• Zeyd b. Ali. Garîbu’l-Kur’ân. thk. Muhammed Cevâd el-Huseynî el-Celâlî. Beyrut: Dâru’l-Va’yi’l-İslâmî, ts.
• Ziriklî, Hayruddîn b. Mahmûd ez-. el-A‘lâm. B.y: Dâru’l-İlim li’l-Melâyîn, 2002.
• Żiyâeddin el-Maḳdisî, Ebû ʿAbdillâh Żiyâüddîn Muḥammed b. ʿAbdilvâḥid b. Aḥmed. Feḍâilu Beyti’l-Maḳdis. thk. Muḥammed Muṭîʿ el-Ḥâfıẓ. Suriye: Dârü’l-Fikr, 1405/1984.