The Problem of Process Neglect And Generalization in the Perception of Imāmiyya: The Case of Ash‘arite Maqālāt Literature

Yıl 2018, Sayı: 11, 377 - 418, 27.12.2018

Ümüt Toru

https://doi.org/10.18498/amauifd.504000

Cited By: 1

Öz

Relations between sects are primarily based on perceptions. These
perceptions can be either compliance with the phenomenon or irrelevant. Thus,
one of the main purposes of the History of the İslamic Sects is to ensure that
the perception about the sects must be based on the right information. However,
there are very serious perception problems related to sects in some classical
sources of history of sects. At the beginning of this, there are problems
caused by process neglect. Process neglect is the name of the approach of not
considering the changes in the ideas of the sects and even the developments and
reaching a general judgment about them through historical views. When we look
at the Ash’arite heresiographers’ perception of Imāmiyya, we can see some
examples of this. For example, according to Isferāyinī, all the Imāmite sects
believe that Qur’an is distorted. However, this perception is largely wrong. Because
only some Imāmite scholars have this idea. Isferāyinī has openly generalized an
individual and historical opinion. In addition, there are very serious problems
of perception on the issues of denial of sharī‘ah, anthropomorphic concept of
God and attributes of Allah. In this article we will focus on these and similar
problems and try to analyze their historical and religious background.

Anahtar Kelimeler

History of İslamic Sects, Imāmiyya, Ash‘arite, Heresiographers, Corruption of the Qur’an

İmâmiyye Algısında Süreç İhmali ve Genelleme Sorunu: Eş‘arî Makâlât Geleneği Örneği

Öz

Mezhepler
arası ilişkiler, öncelikle algılar üzerine bina edilir. Bu algılar, olgu ile
birebir mutabık olabildiği gibi hiç alakasız da olabilmektedir. Bu yüzden
fırkalarla ilgili algının doğru bilgilere dayanmasını sağlamak, Mezhepler
Tarihi araştırmalarının ana amacıdır. Ne var ki bilhassa bazı klasik dönem
Mezhepler Tarihi kaynaklarında mezheplerle ilgili çok ciddi algı sorunları yar
almaktadır. Bunların başında da süreç ihmalinden kaynaklanan sorunlar yer alır.
Süreç ihmali, fırkaların fikirlerindeki değişim ve hatta gelişimleri dikkate
almama ve tarihsel görüşler üzerinden onlarla ilgili genel bir yargıya ulaşma
şeklindeki yaklaşımın adıdır. Örneğin İsferâyinî’ye göre bütün İmâmî fırkalar,
Kur’an’ın tahrif edildiğine inanmaktadır. Ancak onun bu algısı büyük oranda
gerçek dışıdır. Çünkü bu, sadece bir kısım İmâmî âlimin fikridir. İsferâyinî,
açık bir şekilde bireysel ve tarihsel bir fikri genelleştirmiştir. Bunun
yanında şeriatın reddi, teşbihe dayalı Allah tasavvuru ve Allah’a ait
sıfatlarının hâdisliği meselelerinde de çok ciddi algı problemleri mevcuttur.
Biz makalemizde bu ve benzeri sorunlar üzerinde duracak ve bunun tarihsel ve
dinsel sebeplerini tespit etmeye çalışacağız. 

Anahtar Kelimeler

İslam Mezhepleri Tarihi, İmâmiyye, Eş‘arî, Makâlât, Kur’an’ın Tahrifi

Kaynakça

• Akdoğan, Mehmet Nur. “Kitâbu Süleym b. Kays ve Kaynaklık Değeri”. Bitlis Eren Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 3/2 (2014): 1-22.
• Apaydın, Halil. Psikolojiye Giriş. İstanbul: Bilimkent Yayınları, 2016.
• Arjomand, Said Amir, “İmamiyye Şiası’nda İmamet Krizi ve Gaybet Kurumu”. Çev. Ali Avcu. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 14/2 (2010): 535-568.
• Arkonaç, Sibel A. Sosyal Psikoloji. İstanbul: Alfa Yayınları, 2001.
• Ateş, Orhan. “el-Milel ve’n-Nihal’in Mukaddimesi Çerçevesinde Şehristânî’nin Fırka Yazıcılığının Bazı Sorunları”. e-Makâlât Mezhep Araştırmaları 1/2 (2008): 105-130.
• Avcı, Casim. “Mesûdî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 29: 353-355. Ankara: TDV Yayınları, 2004.
• Avcu, Ali. Karmatîliğin Doğuşu ve Gelişim Süreci. Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 2011.
• Aydınalp, Halil. “Sosyal Çatışma ve Din”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 19/2 (2010): 187-215.
• Ayyâşî, Ebü’'n-Nasr Muhammed b. Mesud b. Muhammed b. Ayyâş es-Semerkandî. Tefsiru'l-‘Ayyâşî. 2 Cilt. Beyrut: Müessesetü’l-a‘lemî, 1991.
• Bağdâdî, Ebû Mansûr Abdü’l-Kāhir b. Tâhir b. Muhammed. el-Farḳ beyne’l-fıraḳ. Mısır: Dârü’l-ma‘ârif, ts.
• Bağdâdî, Ebû Mansûr Abdü’l-Kāhir b. Tâhir b. Muhammed. Kitâbu’l-milel ve’n-niḥal. Thk. Nasrî Nâdir. Beyrut: Dâru’l-maşrik, 1986.
• Bağdâdî, Ebû Mansûr Abdü’l-Kāhir b. Tâhir b. Muhammed. Uṣûlü’d-dîn. Thk. Muhammed Şemsüddîn. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-‘ilmiyye, 2002.
• Baktır, Mehmed. “Allah’ın Sıfatlarında Zaman Sorunu”. Kelam Araştırmaları 1/2 (2003): 93-108
• Bilgin, Nuri (Ed.). Sosyal Psikoloji. İzmir: Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, 2014.
• Bozan, Metin. İmâmiyye’nin İmâmet Nazariyyesi’nin Teşekkül Süreci. Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi, 2004.
• Bozan, Metin. “Fadl b. Şâzân ve Kitabü'l-‘İlel’i Çerçevesinde İmamet Anlayışı”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 45/2 (2004): 69-82.
• Bozkuş, Metin. Mürûcu’z-Zeheb’te İslâm Mezhepleri. Ankara: Araştırma Yayınları, 2009.
• Bulut, Halil İbrahim. Şia’da Usulîliğin Doğuşu ve Şeyh Müfîd. Ankara: Araştırma Yayınları, 2013.
• Bulut, Halil İbrahim. “İlk Dönem İmâmî Kaynaklarda Gaybet Anlayışı”. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 8/2 (2004): 49-68.
• Câbirî, Muhammed Âbid. Arap-İslam Aklının Oluşumu. Çev. İbrahim Akbaba. İstanbul: Kitabevi, 2001.
• Câmiî, Muhammed Mescid-i. Ehl-i Sünnet ve Şia’da Siyasi Düşüncenin Temelleri. Çev. Ejder Okumuş. İstanbul: İnsan Yayınları, 2012. Cüceloğlu, Doğan. İnsan ve Davranışı. İstanbul: Remzi Kitabevi, 2000.
• D. O. Sears - J. L. Freedman - L. A. Peplau. “Sosyal Biliş”. Çev. Nizâmettin Koç - Ali Dönmez. Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Dergisi 24/1 (1991): 108-131.
• Demir, Ahmet İshak. Klasik Dönem Mezhepler Tarihi Kaynaklarının Objektifliği (İmâmiyye Şiası Örneği). Rize: y.y., 2011.
• Doğan, İsa. “İlk Fikir Hareketleri Üzerine Bir Değerlendirme”. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 6 (1992): 161-172.
• Ebû Temmâm. Bâbu’ş-Şeytân min-kitâbi’ş-şecere. Thk. Wilfred Madelung - Paul E. Walker. Leiden: y.y., 1998.
• Eşarî, Ebü’l-Hasan Ali b. İsmâil. Makâlâtu’l-İslâmiyyîn ve ihtilâfi’l-musallîn. Thk. Helmut Ritter. Wiesbaden: Dâru’n-neşr, 1980.
• Evkuran, Mehmet. Sünnî Paradigmayı Anlamak. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2005.
• Fazl b. Şâzân el-Ezdî en-Nîsaburî. el-Îżâḥ fi’r-red alâ sâiri’l-fırak. Thk. Celâlüddîn el-Hüseynî el-Ürmevî. Beyrut: Müessesetü’t-târîhi’l-‘Arabî, 1971.
• Hakyemez, Cemil. Gaybet İnancı ve Şiîlik’teki Yeri. Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi, 2006.
• Hakyemez, Cemil. “Ehl-i Sünnet’in Şiîlik Algısı ve Temel Etkenler”. e-makâlât Mezhep Araştırmaları 6: 2 (2013): 173-194.
• Hakyemez, Cemil. “Şiî İmâmiyye Fıkhının Teşekkül Süreci ve İmamet”. Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 7/13 (2008): 7-36.
• Halebî, Ebü’s-Salâh. el-Kâfî fi’l-fıḳh. Thk. Rızâ Üstâdî. İsfehan: Menşûrâtu’l-mektebeti’l-İmâm Ali, ts.
• Hasan b. Muhammed b. el-Hanefiyye. “Kitâbu’l-İrcâ”. İlk Mürciî Metinler ve Kitâbu’l-İrcâ içinde. Çev. Sönmez Kutlu. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 37 (1997): 324-331.
• Hayyât, Ebü’l-Hüseyin Abdurrahmân b. Muhammed b. Osmân. Kitâbu’l-İntiṣâr ve’r-red ‘alâ İbni’r-Râvendî. Beyrut: el-Matbaatu’l-kâsûlîkiyye, 1957.
• Hortaçsu, Nuran. Ben Biz Siz Hepimiz (Toplumsal Kimlik ve Gruplar Arası İlişkiler). Ankara: İmge Kitabevi, 2007.
• Hökelekli, Hayati. İslam Psikolojisi Yazıları. İstanbul: Değerler Eğitimi Merkezi Yayınları, 2009.
• http://www.hayrettinkaraman.net/kitap/tarih/0226.htm (Erişim: 01/08/2018).
• İbn Hazm, Ebû Muhammed Ali b. Ahmed. Kitâbu’l-faṣl fi’l-milel ve’l-ehvâi ve’n-niḥal. 5 Cilt. Lübnan: Dâru’l-ma‘rife, 1986.
• İbnü’n-Nedîm, Ebü’l-Ferec Muhammed b. İshak. el-Fihrist. Thk. İbrâhim Ramazan. Beyrut: Dâru’l-ma‘rife, 1997.
• İhsan İlâhî Zahîr. eş-Şîatu ve’s-Sünne. Lahor: İdâratü tercümâni’s-sünne, 1976.
• İlhan, Avni. “Gaybet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 13: 410-412. Ankara: TDV Yayınları, 1996.
• İsferâyinî, Ebü’l-Muzaffer. et-Tabṣîr fi’d-dîn ve temyîzü’l-fırkati’n-nâciyeti an fıraki’l-hâlikîn Kahire: Matbaatu’l-envâr, 1940.
• Kâdî Abdülcabbâr, Ebü’l-Hasan Abdülcabbâr b. Ahmed el-Hemedânî. Tesbîtü delâili’n-nübüvve. Thk. Abdulkerim Osman. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-‘Arabiyye, ts.
• Kâdî Abdülcabbâr, Ebü’l-Hasan Abdülcabbâr b. Ahmed el-Hemedânî. el-Muğnî fî ebvâbi’t-tevḥîd ve’l-‘adl (fi’l-imâme). Thk. Mahmûd Muhammed. 2 Cilt. Kâsım. b.y.: y.y., ts.
• Karaman, Hayrettin. “İmâmiyye”. İslam Hukuk Tarihi. İstanbul: İz Yayınları, 1999.
• Karayılan, Şehrazat Zengin. Şia Kelamında İlahi Sıfatlar. Yüksek Lisans Tezi, Çukurova Üniversitesi, 2010.
• Kerâcikî, Ebü’l-Feth Şeyh Muhammed b. Ali b. Osman et-Tarablûsî. Kenzü’l-fevâid. Thk. Abdullah Ni‘me. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-edvâ, 1985.
• Keskin, Halife. Kendi Kaynakları Işığında Şia İnanç Esasları. İstanbul: Beyan Yayınları, 2000.
• Kummî - Nevbahtî. Şiî Fırkalar. Çev. Hasan Onat - Sabri Hizmetli - Sönmez Kutlu - Ramazan Şimşek. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2004.
• Kummî, Ebü’l-Hasan Ali b. İbrâhim. Tefsîru’l-Ḳummî. Thk. Tayyib el-Mûsevî el-Cezâirî. 2 Cilt. Kum: Müessesetü dâri’l-kütüb, 1984.
• Kutlu, Sönmez. “İlk Mürciî Metinler ve Kitâbu’l-İrcâ”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 37 (1997): 317-331.
• Küleynî, Ebû Cafer Muhammed b. Ya’kûb. Uṣûl el-kâfî. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Murtazâ, 2005.
• Makdisî, Mutahhar b. Tâhir. el-Bed’ü ve’t-târîḫ. 6 Cilt. b.y.: Mektebetü’s-sekâfeti’d-dîniyye, ts.
• Malatî, Ebü’l-Hüseyin Muhammed b. Ahmed b. Abdurrahmân. et-Tenbîh ve’r-red alâ ehli’l-ehvâ ve’l-Bida‘i. Thk. Muhammed Zinhum Muhammed Azb. Kahire: Mektebetü medbûlî, 1992.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr. Kitâbu’t-Tevhîd Tercümesi. Çev. Bekir Topaloğlu. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2003.
• Mes‘ûdî, Ebü’l-Hasan b. Ali. Mürûcü’ẕ-ẕeheb ve me‘âdinu’l-cevher. 4 Cilt. Beyrut: el-Mektebetü’l-‘asriyye, 2005.
• Mes‘ûdî, Ebü’l-Hasan b. Ali. et-Tenbîh ve’l-işrâf. Thk. Abdullah İsmâil es-Sâvî. Kâhire: Mektebetü’ş-şarki’l-İslâmiyye, 1938.
• Nâşî el-Ekber, Ebü’l-Abbâs Abdullah b. Şirşîr el-Enbârî. Mesâilü’l-imâme. Thk. Joseph Vann Ess. Beyrut: Dâru’n-neşr, Beyrut 1971.
• Nesefî, Ebû Muti‘ Mekhûl b. Fazl. Kitâbu’r-red alâ eehli’l-Bida‘i ve’l-ehvâi. Thk. Seyit Bahçivan. İstanbul: Hikmetevi Yayınları, 2013.
• Neşvân el-Himyerî, Ebû Saîd. Ḥûru’l-‘îyn. Thk. Kemâl Mustafâ. Sanaa: el-Mektebetü’l-Yemeniyye, 1975.
• Nu‘mânî, İbn Ebî Zeyneb. el-Gaybe. Thk. Fâris Hassûn Kerîm. b.y.: Dâru’l-cevâdîn, 2011.
• Öz, Mustafa. Başlangıçtan Günümüze İslam Mezhepleri Tarihi. İstanbul: Ensar Yayınları, 2011.
• Öztürk, Mustafa. Tefsirde Ehl-i Sünnet-Şia Polemikleri. Ankara: Ankara Okulu, 2012.
• Râzî, Fahredddin. İ‘tikâdâtu fıraḳi’l-müslimîn ve’l-müşrikîn. Thk. Muhammed el-Mutasım Billah el-Bağdâdî. Beyrut: Dâru’l-kütübi'l-‘Arabî, 1986.
• Râzî, Fahredddin. Muḥassalu efkâri’l-mütekaddimîn ve’l-müteaḥḥirîn. Kahire: Mektebetü’l-külliyeti’l-Ezheriyye, ts.
• Râzî, Fahredddin. Mefâtîḥu’l-gayb (et-Tefsîru’l-kebîr). 32 Cilt. Beyrut: Dâru ihyâi’t-turâsi’l-‘Arabî, 1999.
• Râzî, Fahredddin (606/1209). er-Riyâzu’l-mûnika fî-ârâi ehli’l-ilm. Thk. Esad Cuma. Tunus: Külliyyetü’l-âdâb ve’l-ulûmi’l-insâniyye, 2004.
• Ressî, Kâsım b. İbrâhim b. İsmâil. er-Red ‘ale’r-Râfıża. Thk. Hanefî Abdullah. Kahire: Dâru’l-âfâki’l-Arabiyye, 2000.
• Süleym b. Kays. Kitâbu Süleym b. Ḳays (Esrâru Âli Muhammed). Thk. Muhammed el-Bâkır el-Ensârî ez-Zencânî. Kum: Matbaatu’l-Hâdî, 1999.
• Şehristânî, Ebü’l-Feth Muhammed b. Abdulkerim. Kitâbu’l-milel ve’n-niḥal. Thk Muhammed Seyyid Keysânî. Beyrut: Dâru’l-ma‘rife, 1975.
• Şehristânî, Ebü’l-Feth Muhammed b. Abdulkerim. Nihâyetü’l-eḳdâm. Thk. Alfred Guillume. London: Oxford University Press, 1934.
• Şehristânî, Hibetü’d-Dîn el-Hüseynî. “Mukaddime”. Şiî Fırkalar. Çev. Hasan Onat - Hasan Onat - Sabri Hizmetli - Sönmez Kutlu - Ramazan Şimşek. 11-25. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2004.
• Şen, Ziya. Şîa’nın Kıraatlere ve Kur’an Tarihine Bakışı. İstanbul: Düşün Yayıncılık, 2013.
• Şerif el-Murtaza, Ali b. Ebü’l-Hasan. el-İntiṣâr. Thk. Müessesetü’n-neşri’l-İslâmî. Kum: Müessesetü’n-neşri’l-İslâmî, 1994.
• Şerif el-Murtaza, Ali b. Ebü’l-Hasan. el-Mukni‘ fi’l-gaybe. Thk. Seyyid Muhammed Ali el-Hakîm. Kum: Müessesetü âli’l-beyt, 1995.
• Şerif el-Murtaza, Ali b. Ebü’l-Hasan. eş-Şâfî fi’l-imâme. Thk. Seyyid Abduzzehrâ el-Huseynî. 4 Cilt. Tahran: Müessesetü’s-Sâdık li’t-tıbâa ve’n-neşr, 2004.
• Şerif el-Murtaza, Ali b. Ebü’l-Hasan. Resâilü’l-Murtażâ. Thk. Seyyid Ahmed el-Hüseynî. 4 Cilt. Kum: Dâru’l-Kur’âni’l-Kerîm, 1985.
• Şerif el-Murtaza. el-Fuṣûlu’l-muḫtâra. b.y.: el-Mü’temerü’l-âlemî lielfiyeti’ş-Şeyhi’l-Müfîd, 1992.
• Şeyh Müfîd, Muhammed b. Muhammed b. Numân. el-Mesâilü’l-‘Ukberiyye. Thk. Ali Ekber el-İlâhî el-Horasânî. b.y.: el-Mü’temerü’l-âlemî lielfiyeti’ş-Şeyhi’l-Müfîd, 1992.
• Şeyh Müfîd, Muhammed b. Muhammed b. Numân. el-Muḳni‘a. Thk. Müessesetü neşri’l-İslâmî. Kum: Müessesetü neşri’l-İslâmî li-câmiati’l-müderrisîn, 1989.
• Şeyh Müfîd, Muhammed b. Muhammed b. Numân. en-Nüketü’l-i‘tiḳâdiyye. Thk. Rızâ el-Muhtârî. b.y.: el-Mü’temerü’l-âlemî lielfiyeti’ş-Şeyhi’l-Müfîd, 1992.
• Şeyh Müfîd, Muhammed b. Muhammed b. Numân. Evâilü’l-maḳâlât. Thk. İbrahim el-Ensârî. b.y.: el-Mü’temerü’l-âlemî lielfiyeti’ş-Şeyhi’l-Müfîd, 1992.
• Şeyh Müfîd, Muhammed b. Muhammed b. Numân. Hikâyât. Thk. Muhammed Rızâ el-Hüseynî. b.y.: el-Mü’temerü’l-âlemî lielfiyeti’ş-Şeyhi’l-Müfîd, 1991.
• Şeyh Müfîd, Muhammed b. Muhammed b. Numân. Taṣḥîḥu’l-i‘tiḳâdâti’l-İmâmiyye. b.y.: el-Mü’temerü’l-âlemî lielfiyeti’ş-Şeyhi’l-Müfîd, 1992.
• Şeyh Müfîd. el-İḫtiṣâṣ. Thk. Ali Ekber el-Gıffârî. Beyrut: Müessesetü’l-a‘lemî, 2009.
• Şeyh Sadûk, Ebû Câfer Muhammed b. Ali b. Bâbeveyh el-Kummî. Kemâlü’d-dîn ve temâmu’n-ni‘me. Thk. Hüseyin el-A‘lemî. Beyrut: Müessesetü’l-a‘lemî, 1991.
• Şeyh Sadûk, Ebû Câfer Muhammed b. Ali İbn Bâbeveyh el-Kummî. el-Muḳni‘. Thk. Müessesetü’l-İmam el-Hâdî. Kum: Peyâm-ı İmam Hâdî, 2005.
• Şeyh Sadûk, Ebû Câfer Muhammed b. Ali İbn Bâbeveyh el-Kummî. Emâliyü’s-Ṣadûk. Thk. Hüseyin el-A‘lemî. Beyrut: Müessesetü’l-A‘lemî, 2009.
• Şeyh Sadûk, Ebû Câfer Muhammed b. Ali İbn Bâbeveyh el-Kummî. et-Tevḥîd. Thk. Es-Seyyid Hâşim el-Hüseynî. Kum: Müessesetü’n-neşri’l-İslâmî, 1430/2009.
• Şeyh Sadûk, Ebû Câfer Muhammed b. Ali İbn Bâbeveyh el-Kummî. Kitâbu men lâ yaḥżuruhu’l-faḳîh. 4 Cilt. Beyrut: Müessesetü’l-a‘lemî li’l-matbûât, 1986.
• Şeyh Sadûk, Ebû Câfer Muhammed b. Ali İbn Bâbeveyh el-Kummî. Risâletü’l-i‘tikâdâti’l-İmâmiyye. Çev. E. Ruhi Fığlalı. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1978.
• Tabersî, Ebû Ali b. Fazl b. Hasan. Mecme‘u’l-beyân fî tefsîri’l-Ḳur’ân. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-‘ulûm, 2005.
• Toru, Ümüt. Eş‘arî Makâlât Geleneğinde İmâmiyye Algısı. Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi, 2017.
• Tûsî, Ebû Cafer Muhammed b. Hasan. Tehẕîbu’l-aḥkâm fî şerhi’l-muḳni‘a li’ş-Şeyḫ el-Müfîd. Thk. Muhammed Cafer Şemsüddin. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ârif li’l-Matbûât, 1992.
• Tûsî, Ebû Cafer Muhammed b. Hasan. el-İstibṣâr fî mâ uḫtilife mine’-l-aḫbâr. Beyrut: Menşûrâtu müesseseti’l-a‘lâ, 2005.
• Tûsî, Ebû Cafer Muhammed b. Hasan. İḥtiyâru Ma‘rifeti’r-Ricâl (Ricâlu’l-Keşşî). Thk. Cevâd Kayyûmî el-İsfehânî. Kum: Müessesetü’n-neşri’l-İslâmî, 2006.
• Tûsî, Ebû Cafer Muhammed b. Hasan. et-Tibyân fî Tefsîri’l-Ḳur’ân. 10 Cilt. Beyrut: Dâru ihyâi turâsi’l-Arabî, ts.
• Üzüm, İlyas. “Mücessime”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 31: 449-450. Ankara: TDV Yayınları, 2006.
• Yapıcı, Asım. Din, Kimlik ve Ön Yargı (Biz ve Onlar). Seyhan: Karahan Kitabevi, 2004.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Teşbih”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 40: 558-560. Ankara: TDV Yayınları, 2011.