MİLLİ MÜCADELE DÖNEMİNDE VAN VİLAYETİNDE AŞİRETLER

Year 2023, Issue: 25 - ., 108 - 124, 31.08.2023

Kubilay Akşahin

https://doi.org/10.33404/anasay.1303403

Abstract

Kadim bir geçmişe sahip olan Van bölgesi, bulunduğu stratejik konumundan ötürü büyük devletlerin mücadele ettiği bir saha olmuştur. Osmanlı Devlet’nin son dönemlerinde Van Vilayeti, Türklerin, Kürtlerin, Nasturilerin ve Ermenilerin yoğun bir şekilde yaşadığı kozmopolit bir yer olmuştur. Bu sebeple İngiltere ve Rusya gibi büyük devletler Osmanlı Devleti’ni parçalamak için Ermenileri kullanmaya başlamışlardır. Ermenilerin zararlı faaliyetlere yönlendirilmesi Van bölgesinde büyük karışıklara yol açmış ve Müslüman halk ile Ermeniler arasında kanlı çatışmalar yaşanmıştır. 1914’de I. Dünya Savaşı’nın başlamasıyla Rusya destekli Ermeniler tekrar faaliyete geçerek isyan etmişlerdir. İsyan sonucunda Van, Ermenilerin yardımıyla Rusların eline geçmiştir. 1917’de Rusya’da Bolşevik İhtilalinin yaşanması Rus ordusunun savaştan çekilmesine vesile olmuş ve bu durum Doğu Anadolu’nun Rus işgalinden kurtulmasını sağlamıştır. Ancak Osmanlı Devleti diğer cephelerde yaşadığı ağır kayıplardan dolayı 30 Ekim 1918 Mondros Mütarekesini imzalayarak I. Dünya Savaşı’ndan çekilmiştir. Mütareke sonrasında Anadolu’nun birçok şehir ve kasabaları İtilaf Devletleri tarafından işgal edilmeye başlanmıştır. Yaşanan işgaller Anadolu’nun birçok yerinde tepkiye yol açmış ve ulusal kurtuluş mücadelesinin başlamasına zemin hazırlamıştır. M. Kemal Paşa öncülüğünde Milli Mücadele başlatılmış ve Ankara’da TBMM’nin açılmasıyla ulusal kurtuluş mücadelesi bütün hızıyla devam etmiştir. Bu süreçte Van bölgesi, İtilaf Devletlerince Ermenilere verilmek istenmiş ancak bölgedeki Kürt aşiretleri bu duruma tepki göstermişlerdir. Ayrıca Van’daki aşiret reisleri işgallere, Sevr Antlaşmasına ve bağımsız Kürt devleti kurmak isteyen Şerif Paşa’ya sert tepki göstermişlerdir. Tepkiler zaman zaman Van şehrinde büyük protesto mitinglerine dönüşmüştür. Aşiretlerin devlete bağlılığının güçlü olmasında dönemin valisi Haydar Bey’in faaliyetleri çok belirleyici olmuştur. Vali Haydar Bey Kürt aşiretleriyle sürekli temas halinde olmuş ve aşiretleri başarılı bir şekilde kazanmıştır. İngilizler aşiretlerin TBMM’ye bağlılıklarını kırmak amacıyla faaliyetlerini bütün şiddetiyle sürdürse de aşiretlerin kararlı tutumu ve TBMM’nın aldığı tedbirler sayesinde sonuçsuz kalmıştır.

Keywords

Van, Doğu Anadolu, Aşiretler, Kürtler, Milli Mücadele

TRIBES IN THE PROVINCE OF VAN IN THE PERIOD OF NATIONAL STRUGGLE

Abstract

Van region, which has an ancient history, has been a field where great states struggled due to its strategic location. In the last periods of the Ottoman Empire, the Van Province had been a cosmopolitan place where Turks, Kurds, Nestorians and Armenians lived intensely. For this reason, great states such as England and Russia started to use Armenians to break up the Ottoman Empire. The directing of the Armenians to harmful activities caused great turmoil in the Van region and bloody conflicts took place between the Muslim people and the Armenians. With the outbreak of the First World War in 1914, Russian-backed Armenians started to operate again and revolted. As a result of the revolt, Van fell into the hands of the Russians with the help of the Armenians. The Bolshevik Revolution in Russia in 1917 caused the Russian army to withdraw from the war, and this situation enabled Eastern Anatolia to be freed from the Russian occupation. However, the Ottoman Empire withdrew from the First World War by signing the Armistice of Mudros on 30 October 1918 due to the heavy losses it suffered on other fronts. After the armistice, many cities and towns of Anatolia began to be occupied by the Entente Powers. The occupations caused a reaction in many parts of Anatolia and paved the way for the start of the national liberation struggle. The National Struggle was initiated under the leadership of M. Kemal Pasha and the national liberation struggle continued at full speed with the opening of the Turkish Grand National Assembly in Ankara. In this process, the Allied Powers wanted the Van region to be given to the Armenians, but the Kurdish tribes in the region reacted to this situation. In addition, the tribal chiefs in Van reacted harshly to the invasions, the Treaty of Sèvres and Şerif Pasha, who wanted to establish an independent Kurdish state. From time to time, the reactions turned into large protest rallies in the city of Van. The activities of Haydar Bey, the governor of the period, were very decisive in the strong loyalty of the tribes to the state. Governor Haydar Bey was in constant contact with the Kurdish tribes and successfully won the tribes. Although the British continued their activities with all their violence in order to break the loyalty of the tribes to the Grand National Assembly of Turkey, it was inconclusive thanks to the determined attitude of the tribes and the measures taken by the TBMM.

Keywords

Van, Eastern Anatolia, Tribes, Kurds, National Struggle

References

• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dahiliye Nezareti Şifre Kalemi (DH.ŞFR), Dosya No: 99, Gömlek Nu: 41, Tarih: 3 Şaban 1337 (4 Mayıs 1919).
• BOA, DH. ŞFR, 50/52, Tarih: 15 Zilhicce1338 (8 Eylül 1919).
• BOA, DH. ŞFR, 107/24, Tarih: 15 Cemazeyilevvel 1338 (26 Ocak 1920).
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA), 30.18.1.1/4.23.13., 09.10.1920.
• BCA, 30.18.1.1/2.34.3., 12.12.1920.
• BCA, 30.18.1.1/2.29.5., 18.01.1921.
• BCA, 272.0.0.12/38.31.5., 06.06.1921.
• BCA, 30.10.0.0/132.952.18., 16.06.1921.
• BCA, 30.18.1.1/3.32.7., 08.09.1921.
• BCA, 272.0.0.12/38.32.12., 14.06.1921.
• BCA, 30.18.1.1/4.49.1., 20.02.1922
• BCA, 30.10.0.0/45.291.9., 28.05.1922.
• BCA, 30.18.1.1/3.32.7., 21.10.1922.
• Salnameler Van Vilayet Salnamesi 1315 (1899)
• Resmi Yayınlar ve Zabıt Cerideleri TBMM, Zabit Ceredesi, 1. Cilt, s. 165. 1 Mayıs 1336[1920].
• TBMM, Zabit Ceredesi, 9. Cilt, s.141. 19 Mart 1337[1921].
• TBMM Albümü, (Cilt 1). (2010). Ankara: TBMM Basın ve Halkla İlişkiler Müdürlüğü Yayınları.
• Araştırma ve İnceleme Eserler Akgümüş, D. (2011). Arşiv Belgelerine Göre I. Dünya Savaşında Van Ve Çevresinde Asayiş . İstanbul : İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Doktora Tezi .
• Akyol, T. (2007). Ama Hangi Atatürk. İstanbul: Doğan Kitap.
• Altınok, S. (2007). 19. ve 20. Yüzyıl Başlarında Ermeni Sorunu. Ankara : Bizbize Basın Yayınları.
• Arvas, İ. (1964). Tarihi Hakikatler. Ankara: Resimli Posta Matbaası.
• Arvas, T. Z. (2016). Sultan II. Abdülhamit Döneminde Van Vilayeti. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Doktora Tezi .
• Aslan, T. (2011). Saidpasazade Mehmet Serif Pasa muhalefeti ve İkinci Mesrutiyet Döneminde yasaklanan bir risalesi. Tarih Araştırmaları Dergisi, 1-48.
• Atatürk, M. K. (1969). Nutuk (Cilt 3). İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
• Baykara, T. (1988). Anadolu'nun Tarihi Coğrafyasına Giriş I Anadolu'nun İdari Taksimatı. Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, 125-142.
• Beydilli, K. (2011). Techir. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (Cilt 40, s. 319-323). içinde İstanbul: TDV.
• Çelik, M. Y., & Memmedli, M. (2020). Türk Ve Rus Kaynaklarına Göre Kafkas İslam Ordusu’nun Kafkasya Harekâtına Yeni Bir Bakış. Karadeniz Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 6(11), 403-428.
• Çevik, M. (1995). Milli Mücadele’de Van Civarı. Samsun: Ondokuz Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Doktora Tezi.
• Ekici, M. R. (2017). 1897 Tarihli Hamidiye Hafif Süvari Alayları Taksimatı. e-Şarkiyat İlmi Araştırmalar Dergisi, 9(2), 703-724.
• Ekici, M. R. (2021). Mîr-i Aşiretten Eşkıyalığa: Aşiret Hanedan Üyelerinin Makbulden Madunlaşma Sürecine Bakış. Nubihar Akademi, 4(16), 143-168.
• Gazigiray, A. (1982). Ermeni Terörünün Kaynaklar. İstanbul: Gözen Kitabevi.
• İlseven, R. (1935). Türk-İran Hudut İhtilafının Tarihçesi,. Ankara: Dışişleri Bakanlığı Basımevi.
• Justin McCarthy. (2010). Ölüm ve Sürgün. Ankara: Türk Tarih Kurumları Yayınları.
• Kahraman, S. A., & Dalı, Y. (2001). Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi (Cilt 4). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Kanar, M. (2001). Ermeni Komitelerinin Emelleri ve İhtilal Hareketleri. İstanbul: DER Yayınları.
• Karabekir, K. (1988). İstiklal Harbimiz. İstanbul: Mert Yayıncılık,.
• Karpat, K. (2010). Osmanlı Nüfusu: 1830-1914. İstanbul: Timaş.
• Kılıç, O. (1994). Van Sancağı (1548-1648). Elazığ : Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Doktora Tezi.
• Kılıç, O. (2012). Van. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (Cilt 42, s. 505-510). içinde İstanbul: TDV.
• Kılıç, O. (2021). Van Tarihine Genel Bir Bakış. Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Van Özel Sayısı, 19-42.
• Kodaman, B. (2011). Hamidiye Hafif Süvari Alayları. Tarih Dergisi, 32, 427-480.
• Marttin, V. (2020). Aşâir ve Muhâcirîn Müdîriyyet-i Umûmiyyesi Teşkilât Tarihi. Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi.
• Özer, A. (2003). Doğuda Aşiret Düzeni ve Brukanlar. İstanbul: Elips Kitap.
• Sadıgov, R. (2019). Rus Kaynaklarına Göre Sarıkamış Harekâtı. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 46, 279-302.
• Sarı, M. (2012). Milli mücadele başlarında bir devlet adamı: Van valisi Haydar (Vaner) Bey. History Studies, 4(1), 449-489.
• Sarı, M. (2020). Haydar (Vaner) Bey'in I. Meclis'teki Faaliyetleri. Vakanüvis Uluslararası Tarih Araştırmaları Dergisi, 74-106.
• Selçuk, S. (1987). Hamidiye Alayları ve Osmanlı Politikası. Türk Dünyası Tarih Dergisi(6), 39-41.
• Selen, K. (2018). Küresünnilerin İran’dan Türkiye’ye Göçü Meselesi (1920-1923). İstanbul : Bahçeşehir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi .
• Selvi, H. (2010). İngiltere'nin Musul Politikası Karşısında Osmanlı Devleti ve Bölge Aşiretleri. BELLETEN, 74(271), 789 - 832.
• Tunaya, T. Z. (2008). Türkiye’de Siyasi Partiler: Mütareke Dönemi. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Türkmen, Z. (2001). Özdemir Bey’in Musul Harekâtı ve İngilizlerin Karşı Tedbirleri. Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi(17), 69-79.
• Tverdohlebov, Y. (2007). Gördüklerim Yaşadıklarım (Erzurum 1917-1918). Ankara: ATASE Yayınları.
• Ural, S. (2004). Arşiv Belgelerine Göre Binbaşı Noel’in Faaliyetleri. Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi(11), 53-72.
• Ural, S. (2007). Mütareke Döneminde İngiltere'nin Güneydoğu Anadolu Politikası. Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi(39), 425-463.
• Zengin, E. (2019). Paris Barış (Paylaşım) Konferansında Ermeni Ve Kürt Taleplerine Karşı Vilâyât-ı Şarkiye’den Protestolar. Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, 123(243), 369-391.
• Zeyrek, S. (2013). Milli Mücadele Sürecinde Türk- İngiliz Rekabeti: Kürt Sorunu. Journal of Turkology, 23(1), 109-140.