CİDDE’DE YOK OLAN OSMANLI MİRASI MİMARİ ESERLER

Yıl 2025, Cilt: 12 Sayı: 1, 1 - 38, 31.01.2025

Güneş Alçı

Öz

Cidde, 16. yüzyılda Mısır’a yapılan sefer sonrasında Osmanlı Devleti’ne katılan Arap yarımadasının batısında kurulu liman şehirlerinden bir tanesidir. Yaklaşık dört asır Osmanlı idaresinde kalan şehirde birçok mimari eser onarılmış, inşa edilmiş, ancak bunlar zaman içerisinde iklim tahribatı ve modern yaşama uyma sürecinde isimleri bile bilinmeden yok olup toprağa ve tarihin bilinmeyen sayfalarına karışmıştır. Cidde’de Osmanlı döneminde inşa edilmiş eserlerle ilgili herhangi bir tespit veya çalışma yoktur. Eserlerin tespiti amacıyla internet kaynakları, yazılı metinler ve arşiv belgeleri karşılaştırılarak, yapıların isimleri, tarihçeleri ve mimari özellikleri tespit edilmeye çalışılmıştır. Amacımız az da olsa tespit edilebilen bilgileri karşılaştırıp bir referans kaynağı oluşturarak belki ileride yapılabilecek detaylı bir çalışma veya restorasyon için temel oluşturmaktır.
Çalışmalar esnasında şehrin Osmanlı Devleti’ne intikali sonrasında mevcut kalenin defalarca onarıldığı, kapılarının yenilendiği, şehrin güvenliğini sağlama amacıyla kışla ve istihkâm kalelerinin yapıldığı, şehri idare eden paşalar için konut ve kamu binalarının yapılarak tahsis edildiği, karantina hastanelerinin inşa edildiği ve su tesislerinin yapıldığı tespit edilmiştir. Bunların yanı sıra ilk yapımı erken İslâm dönemine ait ibadet mekânlarının onarılarak adeta yeniden inşa edildiği, yenilerinin yapıldığı, yapılan bazı eserlerin kalıcılığını sağlamak için vakıfların oluşturulduğu bütün bu imar faaliyetleri yapılırken Mısır ve İstanbul’dan gelen mimar ve ustatalardan istifade edildiği vs. bulgulara ulaşılmıştır.
Tespit edilebilen eserlerin büyük bir bölümünün yıkıldığı, günümüze ulaşabilen ibadet mekânlarının uygunsuz restorasyonlar nedeniyle özgünlüklerini yitirdikleri görülmüştür

Anahtar Kelimeler

Osmanlı, Cidde, Mimari, Cami, Türbe, Köşk

Teşekkür

Tezimde ve makalemde benden yardımlarını esirgemeyen eski, Afrika Yardımlaşma ve Dayanışma Derneği Başkan Yardımcısı, Mimar Mehmet Akif Beşkardeşler Beyefendi’ye teşekkür ederim.

Kaynakça

• Abbas, Hidaya, M. (2014). “Al-Jami’al-’Atiq, the Oldest Mosque in Jidda”, Journal of Islamic Thought and Civilization (JITC), 4 (2), 8-20.
• Abbas, Hidaya M. (2017). “A Tale of Two Rushans: Archıtecture Through Oral Hıstory”, Int. J. of Herit. Archit., 1 (3), 365–378.
• Acıoğlu, Yusuf. (2006). Çanakkale Boğazı’ndaki Kaleler, Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sanat Tarihi Anabilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, Çanakkale.
• al-Ansary, Abd al-Quddūs. (1401/1980). Mawsữa tā’rīkh madina Jidda, i, 3rd printing, Cairo, 428-9.
• Al-Ban, Alaa Zaher G. (2016). Architecture and Cultural Identity in the Traditonal Homes of Jeddah, G., Ph.D., University of Colorado at Denver, 2016.
• Alçı, Güneş. (2016). Zeyla’da Kaybolan Osmanlı Mimarisi, İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi.
• Al-Lyaly, Sameer Mahmoud Z. (1990). The Tradiiıonal House of Jeddah: A Study of The Interaction Between Climate, Form and Lıvıng Patterns, Ph.D. Thesıs Department of Archıtecture Unıversıty of Edınburgh, September.
• Al-Matrafi, Abdulrahman Saadi, (2017). A Conceptual Framework For Developing Urban Image in the Middle East and Arab World. Case Study: The Urban İmage of Jeddah City, Doctor of Philosophy Thesis, University of Liverpool, England.
• Bilge, Mustafa L. (1993) “Cidde”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 7/523-525. İstanbul: TDV Yayınları.
• Burckhardt, John Lewis. (1829). Travels in Arabia, I, London.
• Darwish, Mahmoud Ahmed, (2016). “Architectural Effect of Islamicıwan And Triple Arched Facade on The Planning of Historical Houses, (Jeddah, Saudi Arabia As Example)”, International Journal of Research in Social Sciences, 6 (12), 361-391.
• Demir, Uğur. “Haremeyn Şam Cidde Habeş Yemen Hindistan ve Mısır ile İlgili Bir Takrir”, Osmanlı Araştırmaları, 43/43 (2014), 301-339.
• Ebû Abdullah Muhammed İbn Battûta Tancî. (2004). İbn-i Battûta Seyahatnâmesi, A. Sait Aykut (Çev. İnceleme ve Notlar), İstanbul,Yapı Kredi Yayınları.
• Ersöz, Şeyda Nur. (2019). 17. Yüzyılda Mağrib’den Bir Seyyah: El-Ayyâşî’nin Seyahatnamesinde Haremeyn Yolculuğu, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İslam Tarihi ve Sanatları Anabilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul.
• Evliya Çelebi. (2011). Günümüz Türkçesiyle Evliya Çelebi Seyahatnamesi: Kütahya, Manisa, İzmir, Antalya, Karaman, Adana, Halep, Şam, Kudüs, Mekke, Medine, haz. Seyit Ali Kahraman Yapı Kredi Yayınları, c. IX, Kitap. 2, İstanbul.
• Freitag, Ulrike. (2020). In a History of Jeddah: The Gateto Mecca in the Nineteenth and Twentieth Centuries, Cambridge: Cambridge University Press, 2020.
• Göçer, Kenan. (2014). Bezmialem Valide Sultan ve Gureba Hastanesi Vakfiyesi”, Çankırı Karatekin Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 4 (1), 123-150.
• İbrahim Rıfat Paşa (2010), Miratül Haremeyn / Bir Generalin Hac Notları, Çev. Lütfulah Yavuz, Yitik Hazine Yayınları, İstanbul.
• Jomah, H.A. (1992). The Traditional Process of Producing a House in Arabia During the 18th and 19th Centuries: a Case Study of Hidjaz, Department of Archıtecture Unıversıty of Edınburgh, Doktora Tezi, Edinburg.
• King, G. R. D. (1986). The Historical Mosques of Saudi Arabia. New York.
• Özcan, Abdülkadir. (2004). “Merzifonlu Kara Mustafa Paşa”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 29/246. İstanbul: TDV Yayınları.
• Özoran, Beria Remzi, (1982). “Kıbrıs Adasında Bekir Paşa Vakfı”, Vakıflar Dergisi, 16, 27-29.
• Öztekin, Mehmet. (2001). İbn Cübeyr Seyahatnamesi, Fırat Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Ana Bilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, Elazığ.
• Maneval, Stefan. (2019). “A Brief History Of Jeddah İn The Nineteenth and Twentieth Centuries”, The Architecture of Publicand Private Space in Jeddah, Saudi Arabia, 1, 20-39.
• Nour, Muhammed Tarig. (2012). XVI. Yüzyılda Osmanlı İdaresinde Cidde, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı, Yüksel Lisans Tezi, İstanbul.
• Pesce, Angelo. (1976). Jiddah, Portrait of an Arabian City, Falcon Press.
• Sarıyıldız, Gülden (1989). Hicaz Karantina Teşkilatı (1865-1914), İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yakınçağ Tarihi Anabilim Dalı, Doktora Tezi, İstanbul.
• Strika, Vicenzo. (1975). “Studi saudiani. 1, Le moschee di Gedda”, Annali, Istituto Orientale di Napoli, XXXV, new series, XXV, part 4. Tamisier, Maurice. (1840). Voyage en Arabie, Paris.
• Tomar, Cengiz, “Resûlîler”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 35/1-2 İstanbul: TDV Yayınları, 2008.
• Um, Nancy. (2015). “Chairs, Writing Tables, and Chests: Indian Ocean Furniture and the Postures of Commercial Documentation in Coastal Yemen, 1700–40” Association of Art Historians, 38 (4) , 718-731.
• Um, Nancy. (2012). “Reflections on the Red Sea Style: Beyond the Surface of Coastal Architecture”, Northeast African Studies, 12 (1), 243–272.
• Utku, Nihal Şahin. (2005). Kızıldeniz’de Denizcilik, Ticaret ve Yerleşim (VII. – XI. Yüzyıllar), Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İlahiyat Anabilim Dalı İslâm Tarihi ve Sanatları Bilim Dalı, Doktora Tezi, İstanbul.