İRAN DİLLERİ - I

Year 2005, Volume: 6 Issue: 2, 25 - 38, 17.02.2010

Nimet Yıldırım

Abstract

Çağımızda “Farsça” adıyla bilinen Yeni Farsça, Orta Farsça’nın ve o da,
Eski Farsça”nın devamıdır. Eski Farsça; eski İran dillerinden biri, eski İran dilleri
de, Hint-Avrupa dilleri ailesinin üyeleridir. Eski Farsça, Ahâmenişler döneminde,
Eski İran’da kitabe yazımında kullanılmış olan çivi yazısıyla yazılan dilin adıdır.
Fars bölgesinde ortaya çıkarılan yazıtların önemli bir kısmının, söz konusu
dönemlerde yaşamış eski Fars kabilelerinin diliyle yazılmış olmasından dolayı bu
dil bu isimle anılmaktadır. Bu yazıtların dilleri, günümüz Farsça’sının en eski
şeklini ve temellerini oluşturmakta, dolayısıyla Eski Farsça çivi yazılı kitabeleri,
Fars dilinin en eski yazılı belgeleri olarak kabul edilmektedir.
İslâm öncesi çağlarda İran’da egemen olmuş Ahâmenişler (MÖ. 550-330)
zamanında devlete ait belgelerin, eski dünyanın önemli merkezlerinden Pasargard,
Şûş ve Babil şehirleriyle Medler’in ilk başşehri olan Hemedân’da saklandığı
aktarılırBazı bilginler, Eski Farsça’nın yazıldığı çivi yazısının, Medler tarafından
da kullanıldığını ve hatta Eski Farsça’nın yazı şeklinin Medler’den alındığını iddia
etmişlerdir. Ancak Dâryûş’un, Bîsutûn Kitabeleri’nde İran diliyle yazan ilk
kişinin kendisi olduğunu söylemesi bu iddiayı geçersiz kılmaktadır. Dilbilim,
dilin morfoloji bölümünü ilgilendiren kelime yapıları ve türleriyle, cümle yapıları
ve türlerini inceleyen sözdizimi açısından İran dilleri, üç ana gruba ve üç devreye
ayrılır: 1- Fârsî-yi Bâstân: Eski Farsça. 2- Fârsî-yi Meyâne: Orta Farsça. 3- Fârsî-
yi Nov/Derî: Yeni Farsça.

Keywords

İran Dilleri, Eski İran Dilleri, İran Edebiyatı

References

• Bahâr, Melikuşşuarâ, (1373 hş.) Sebkşinâsî/Târîh-i Tatavvur-i Nesr-i Fârsî, Tahran.
• Dihhudâ, Alî Ekber, (1346 hş.), Lugatnâme-yi Dihhudâ, Tahran.
• Ebu’l-Kâsımî, Muhsin, (1375 hş.), Râhnumâ-yi Zebânhâ-yi Bâstânî-yi Îrân, Tahran.
• Ebu’l-Kâsımî, Muhsin, (1374 hş.), Zebân-i Fârsî ve Serguzeşt-i Ân, Tahran.
• Ebu’l-Kâsımî, Muhsin, (1374 hş.), Târîh-i Zebân-i Fârsî, Tahran.
• Hânlerî, Pervîz Nâtil, (1369 hş.), Heftâd Sohen, Tahran.
• Hânlerî, Pervîz Nâtil, (1374 hş.) Târîh-i Zebân-i Fârsî, Tahran.
• Hânlerî, Pervîz Nâtil, (1347 hş.), Zebânşinâsî ve Zebân-i Farsî, Tahran.
• İsti’lâmî, Muhammed, (1981), Bugünkü İran Edebîyatı hakkında Bir İnceleme (çev. Mehmet Kanar), Ankara.
• Komisyon, (1342-1343 hş.) Îrânşehr, Tahran.
• Lazar, Gilbert, (1372 hş.) “Rîşehâ-yi Zebân-i Fârsî-yi Edebî”, İrânnâme, XI/4, Bethesda.
• Mîr Bâkırî Ferd vd., (1381 hş.), Târîh-i Edebiyyât-i Îrân, Tahran.
• Muîn, Muhammed, (1375 hş.), Ferheng-i Fârsî, Tahran.
• Muîn, Muhammed, “Pârsî-yi Bâstân”, (1346 hş.), Lugatnâme, Tahran.
• Mutlâk, Celâl Hâlıkî, (1989), “Serguzeşt-i Zebân-i Fârsî”, Îrânşinâsî, I/1 Bethesda, Maryland.
• Oranskii, Iosif Mikhailovich, (1379 hş.), Fıkhu’l-luga-yi Îrânî (çev. Kerîm-i Keşâverz), Tahran.
• Öztürk, Mürsel, (1985), “İslamiyet’ten önceki İran Medeniyeti”, Doğu Dilleri, Ankara.
• Rızâyî-yi Bâğbîdî, Hasan, (1380 hş.), “Îrân”, Dâ’iretu’l-ma‘ârif-i Bozorg-i İslâmî, Tahran.
• Rızâzâde-yi Şafak, Sâdık, (1352 hş.), Târîh-i Edebiyyât-i Îrân, Tahran.
• Rypka, Jan, (1370 hş.), Târîh-i Edebiyyât-i Îrân (çev. Kerîm-i Keşâverz), Tahran.
• Tefezzulî, Ahmed, (1376 hş.), Târîh-i Edebiyyât-i Îrân Pîş Ez İslâm, Tahran.
• Turâbî, Seyyid Muhammed, (1373 hş.), Târîh-i Edebiyyât-i Îrân Pîş Ez İslâm, Tahran.
• Yârşâtır, İhsân, (1346 hş.), Lugatnâme-yi Dihhudâ, “Zebânhâ ve Lehçehâ-yi Îrânî”, Tahran.
• Yazıcı, Tahsin-Öztürk, Mürsel, (1999), “İran”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, İstanbul.