Türkiye Cumhuriyeti’nde Tütün Tekeli ve Sigara Fabrikalarının Tarihsel Gelişimi (1923-1950)

Yıl 2018, Cilt: 5 Sayı: 17, 81 - 116, 30.10.2018

Nadir Yurtoğlu

Öz

Cumhuriyetin
ilk yıllarından 1950 yılına kadar olan dönemde Türkiye’de tütün tekeli ve
sigara fabrikalarının tarihsel gelişimi ile bu gelişimin ekonomiye olan
yansımaları, çalışmanın konusunu teşkil etmektedir. Çalışma, Atatürk Döneminde tütün tekeli (1923-1938); İnönü Döneminde
tütün tekeli (1938-1950) ve
Türkiye’de sigara fabrikaları ve tütün atölyeleri ile sınırlandırılarak üç dönem halinde ele alınmıştır. Türkiye
Cumhuriyeti’nde tütün tekeli ve sigara fabrikalarının tarihsel gelişimi ve ekonomiye
olan yansımaları sayısal veriler ışığında değerlendirilmiştir. Çalışmanın kaynak
materyalini, Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi Belgeleri, resmi yayınlardan;
Türkiye Büyük Millet Meclisi (TBMM) Zabıt Ceridesi, kanunlar ve tutanak
dergileri, Türkiye Cumhuriyeti Resmi Gazetesi ve dönemin süreli yayınları
arasında bulunan ekonomi dergilerinin makaleleri oluşturmaktadır. Konu
incelenirken, Reji yönetiminden devlet tekeline geçen tütünün hazineye
sağladığı katkılar göz önüne alınarak gerekli değerlendirilmelerde
bulunulmuştur. Çalışmada elde edilen sonuç şudur: Türk Hükümeti ile Reji
Şirketi arasında yapılan anlaşma gereği devlete intikal eden tütün tekelinin
yürütülen rasyonel çalışmalar ve kabul edilen kanunlarla hazineye olan geliri
yıldan yıla artırılmıştır. 29 Aralık 1931 tarih ve 1909 sayılı Kanunla Gümrük
ve Tekel Bakanlığı teşkil edilip, Reji döneminden kalan ve yetersiz imkânlarla
üretim faaliyetlerini yürütmeye çalışan tütün atölye ve sigara fabrikaları,
yeniden yapılandırılıp makineleştirilerek daha donanımlı hale getirilmiştir. Bu
suretle Türkiye’de tütün imalat ve satışı artırılarak milli ekonomiye önemli katkılar
sağlanmıştır.

 

Anahtar Kelimeler

Tütün Tekeli, Gümrük ve Tekel Bakanlığı, Tekel Genel Müdürlüğü

A Historical Development of Tobacco Monopoly and Cigarette Factories in the Republic of Turkey (1923-1950)

Öz

This study deals with the historical development of tobacco monopoly and
cigarette factories in the Republic of Turkey from the early years of the
Republic to 1950 and the reflections of such development on economy. The
subject is limited to and addressed in three periods: tobacco monopoly in the
period of Atatürk (1923-1938); tobacco monopoly in the period of İnönü (1938-1950);
and cigarette factories and tobacco ateliers in Turkey. The historical development of tobacco monopoly and cigarette companies
in the Republic of Turkey and its reflections on economy have been evaluated
based on numeric data. The source materials of the study are Prime Ministry
Republic archive documents and official publications such as Grand National
Assembly of Turkey (TBMM) proceedings of memorandum, laws, journals of official
reports, Republic of Turkey official gazette, and articles from economy
magazines of the period. The relevant evaluations have been made considering
the contributions tobacco taken over by state monopoly from the control of
Regie made to treasury. The study found out that tobacco monopoly passing to
the state pursuant to the agreement made between the Turkish Government and
Regie Company brought more revenue to treasury every passing year as a result
of the rational steps taken and the laws enacted. As the Ministry of Customs
and Monopolies was set up with the Law dated 29 December 1931 and numbered
1909, tobacco ateliers and cigarette factories that tried to maintain their
production activities with inadequate facilities remaining from the period of
Regie were reconstructed, mechanized, and thus made better-equipped. This
increased the production and sales of tobacco in Turkey, making significant contributions
to national economy.

 

Anahtar Kelimeler

Tobacco Monopoly, Ministry of Customs and Monopolies, General Directorate of Monopolies

Историческое развитие табачной монополии и сигаретных фабрик в Турецкой Республики (1923-1950)

Öz

Данная
статья посвящена историческому развитию табачной монополии и сигаретных фабрик
в Турции, влиянию их деятельности на экономику страны со времен начала
образования Республики до 1950 года. Она охватывает три основных периода:
табачная монополия во времена Ататюрка (1923-1938), во времена Инёню (1938-1950) и в
последуюшие годы. Анализ проводится на основе числовых показателей из
документов Республиканского архива при Премьер-министре и официальных
публикаций, журналов протоколов Великого национального собрания Турции (ВНСТ),
законов и регистрационных журналов, Официальной Газеты Турецкой Республики и
статей из экономической периодики того времени. В исследовании представлена
оценка доли табака, перешедшего из режимного управления в государственную монополию,
в доходах казны. Выводом данного исследования является тот факт, что в результате
соглашения между Турецким правительством и монопольной компанией доходы,
определенные согласно принятым законам и рациональной деятельности предприятия,
от табачного производства в казну год от года росли. Согласно Закону номер 1909
от 29 декабря 1931 года было основано Министерство по таможенным делам и делам
монополий. Табачные фабрики и предприятия, оставшиеся после монополии и
осуществлявщие деятельность ограниченными средствами, были реформированы,
механизированы и приведены в более прибыльное состояние, что послужило
ускорению обработки и продажи табака в Турции и обеспечению значительных
прибылей в национальную экономику.       

Anahtar Kelimeler

табачная монополия, Министерство по таможенным делам и делам монополий, генеральное руководство монополией

Kaynakça

• YAZMAN, S. C. (1940). “İnhisarlar Likör Fabrikası”, İktisadi Yürüyüş, S. 5, Yıl: 1, 15 Şubat, s. 2, 15. _________, (1940). “İspirto ve Rakı Fabrikası”, İktisadi Yürüyüş, S. 12, Yıl: 1, 1 Haziran, s. 6-7.
• _________ , (1940). “Ankara Bira Fabrikası”. İktisadi Yürüyüş, C. 2, S. 20, Yıl: 1, 16 Eylül, s. 8-9.
• __________, (1940). “İnhisarlar İdaresinin Cibali Tütün Fabrikası”, İktisadi Yürüyüş, C. 2, S. 23, Yıl: 1, 16 İkinci teşrin, s. 6-7, 10.
• __________, (1940). “Cibali Kutu Fabrikası”, İktisadi Yürüyüş, C. 2, S. 24, Yıl: 1, 1 Birinci kânun, s. 3, 14.
• VI. Tezler ALTUN, M., (1995). Osmanlı Tütün Tekeli, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara.
• CEYLAN, İ. C., (1995). Türkiye’de Tütün Politikasının Tarihsel Gelişimi, Ankara Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Ankara.
• DEMİRBİLEK, S., (2011). Tek Parti Döneminde İnhisarlar, Dokuz Eylül Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İzmir.
• VII. İnternet Kaynakları “Cibali Sigara Fabrikası”, http://www.tas-istanbul.com/portfolio-view/cibali-sigara-fabrikasi/, Erişim Tarihi: 26 Eylül 2018.