The Impact of the MacDonald Disarmament Proposal (1933) on Anglo-Turkish Relations: Turkey's Europeanness and the Straits Issue

Yıl 2023, Cilt: 23 Sayı: 4, 1415 - 1438, 24.12.2023

İrşat Sarıalioğlu

https://doi.org/10.18037/ausbd.1345254

Öz

The MacDonald proposal which was submitted by England to the Geneva Disarmament Conference in 1933 is one of the important disarmament projects that emerged in the interwar period. The aim of this study is to determine the impacts of the MacDonald proposal on Anglo-Turkish relations and to analyze them within the historical framework. As a result of the analysis of primary sources, it has been determined that the MacDonald project revealed important outcomes in bilateral relations. The first of these is that the Anglo-Turkish relations, which were in the process of rapprochement, were dragged into a diplomatic crisis within the framework of Turkey's Europeanness and international prestige, right after the announcement of the project. Secondly and more importantly, the project brings the Straits Issue back to the center of Anglo-Turkish relations. Another significant finding is that Turkey made the first amendment request to the Lausanne Straits Convention at the Geneva Disarmament Meeting within the scope of the MacDonald project and with reference to some of the possibilities and security concerns that the project revealed. The processes and arguments that produced these results were analyzed within the framework of Turkish and British archival documents as well as the proposal text. In the study, besides archival documents, the press of the period and related literature were used for the purposes of analysis.

Anahtar Kelimeler

Anglo-Turkish Relations, Disarmament, Interwar Period, Türkish Foreign Policy, Europeanness, The Straits

MacDonald Silahsızlanma Tasarısı’nın (1933) Türk İngiliz İlişkilerine Etkisi: Türkiye’nin Avrupalılığı ve Boğazlar Meselesi

Öz

İngiltere’nin 1933 yılında Cenevre Silahsızlanma Konferansı’na sunduğu ve dönemin Başbakanı James Ramsay MacDonald’ın adıyla anılan tasarı, iki savaş arası dönemde ortaya çıkan önemli silahsızlanma projelerinden biridir. Bu çalışmanın amacı MacDonald tasarısının Türk İngiliz ilişkilerine olan etkilerini tespit etmek ve tarihsel çerçeve içerisinde anlamlandırmaktır. Çalışma içerisinde birincil kaynaklar üzerinden yapılan araştırmalar neticesinde MacDonald projesinin Türk-İngiliz ilişkilerinde önemli sonuçlar ortaya çıkardığı tespit edilmiştir. Bunlardan ilki projenin ilanının hemen ardından yakınlaşma sürecindeki Türk-İngiliz ilişkilerinin Türkiye’nin Avrupalılığı ve uluslararası prestiji çerçevesinde diplomatik bir krize sürüklenmesidir. İkincisi ve daha da önemlisi ise projenin Boğazlar meselesini tekrardan Türk-İngiliz ilişkilerinin merkezine taşımasıdır. Ayrıca çalışmanın tespitlerinden biri de Türkiye’nin Cenevre Silahsızlanma Toplantısı’nda Lozan Boğazlar Sözleşmesi’ne yönelik ilk değişiklik talebini, MacDonald projesi kapsamında ve projenin ortaya çıkardığı bazı imkân ve güvenlik endişelerine atıfla ortaya koyduğudur. Çalışma içerisinde bu sonuçları ortaya çıkaran süreç ve argümanlar, proje metninin yanı sıra Türk ve İngiliz arşiv belgeleri çerçevesinde analiz edilmiştir. Çalışmada arşiv belgelerinin yanı sıra dönemin basınından ve ilgili literatürden yararlanılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Türk İngiliz İlişkileri, Silahsızlanma, İki Savaş Arası Dönem, Türk Dış Politikası, Avrupalılık, Boğazlar

Kaynakça

• Akgün, M. (1994). Türk dış politikasında bir jeopolitik etken olarak Boğazlar. F. Sönmezoğlu (ed.), Türk dış politikasının analizi içinde (s. 213-225). İstanbul: der Yayınları.
• Akşin, A. (2019). Atatürk’ün dış politika ilkeleri ve diplomasisi. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Alsan, M. (1953). Silahsızlanma problemi. Ankara: Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınları.
• Babaoğlu, R. ve Olgun, S. (2020). Siirt mebusu Mahmut Bey (Soydan) erken cumhuriyet döneminin devletçilik tartışmalarında nev-i şahsına münhasır bir portre. İstanbul: Doğu Kitabevi.
• Baker, P. J. N. (1970). Disarmament. London: Kennikat Press.
• Balcı, A. (2018). Türkiye dış politikası: ilkeler, aktörler ve uygulamalar. İstanbul: Alfa.
• Barlas, D. (2003). Aristide Briand'ın Avrupa Birliği fikri ve Türkiye. Toplumsal Tarih, 116, 58-63. Erişim adresi: https://www.academia.edu/1181803/Aristide_Briand%C4%B1n_Avrupa_Birli%C4%9Fi_Fikri_ve_T%C3%BCrkiye
• Bennett, J. W. (1934). The disarmament deadlock. London: George Routledge and sons, ltd. Boğazlara ait kayıtlar kalkmalı. (1933, 25 Mayıs). Vakit, 1.
• Boğazlar davasında hakkımız açık ve yerindedir. (1933, 29 Mart). Milliyet, 1.
• Boğazlar her şeyden evvel Türk topraklarıdır. (1934, 12 Haziran). Cumhuriyet, 1.
• Boğazları icabında müdafaa edecek kadar kuvvetliyiz. (1934, 9 Haziran). Cumhuriyet, 1.
• Boğazlar meselesi. (1934, 2 Haziran). Cumhuriyet, 1.
• Boğazlar meselesi ve Cenevre Konferansı. (1934, 1 Haziran). Cumhuriyet, 1.
• Boğazlar ve Trakya için ne istiyoruz. (1933, 26 Mart). Milliyet, 1.
• Bolat, M. ve Güneş, B. (2022). Montrö Boğazlar Sözleşmesine giden yolda rebus sıc stantıbus (koşullardaki köklü değişimler) ilkesi. Atatürk Yolu Dergisi, 71(1), 68-84. doi: 10.46955/ankuayd.1124704
• Boyar, E. (2014). Türk İngiliz ilişkilerinde prestij faktörü. Belleten, LXXVIII(283), 1157-1194. doi: 10.37879/belleten.2014.1157.
• Caşın, M. H. (1993). Çağdaş dünyada uluslararası güvenlik sistemleri ve silahsızlanma (Yayımlanmamış doktora tezi). İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Cenevre’de Boğazlar meselesi için mühim müzakereler oldu. (1933, 25 Mayıs). Cumhuriyet, s. 1-6.
• Çelik, E. (2020). İngiliz belgelerine göre Türk-İngiliz ilişkileri ve Balkan Paktı’nın gelişimi (1934). History Studies, 12 (3), 849-860. doi: 10.9737/hist.2020.857
• Daver, A. (1934, 1 Haziran). Boğazlar meselesi. Cumhuriyet, 1.
• Graves, P. P. (1999). İngilizler ve Türkler Osmanlı’dan günümüze Türk-İngiliz ilişkileri (1789-1939). (Y. Tezkan, çev.). Ankara: 21. Yüzyıl Yayınları.
• Gönlübol, M. ve Sar C. (1982). 1919-1939 yılları arasında Türk dış politikası. Olaylarla Türk dış politikası içinde (s. 3-132). Ankara: A.Ü. SBF Yayınları.
• Gönlübol, M. ve Sar, C. (2013). Atatürk ve Türkiye’nin dış politikası (1919-1938). Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi.
• Gönlübol, M. ve Kürkçüoğlu, Ö. (2010). Atatürk dönemi Türk dış politikasına genel bir bakış. B. Türkdoğan (Ed.), Atatürk dönemi Türk dış politikası (s. 3-30) içinde. Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi.
• Haksızlığa razı değiliz. (1933, 26 Mart). Son Posta, s. 1-11.
• Hale, W. (2003). Türk dış politikası 1774-2000. (çev. P. Demir). İstanbul: Mozaik.
• İngiltere Bize İzahat Verdi. (1933, 26 Mart). Akşam, 2.
• İngiltere Ulusal Arşivi: TNA/ FO 424/278, Part: XXV, No:18, 19.03.1933.
• İngiltere Ulusal Arşivi: TNA/ FO 424/278, Part: XXV, No:19, 20.03.2933.
• İngiltere Ulusal Arşivi: TNA/ FO 424/278, Part: XXV, No:20, 22.03.1933
• İngiltere Ulusal Arşivi: TNA/ FO 424/278, Part: XXV, No:21, 23.03.1933.
• İngiltere Ulusal Arşivi: TNA/ FO 424/278, Part: XXV, No:22, 23.03.1933.
• İngiltere Ulusal Arşivi: TNA/ FO 424/278, Part: XXV, No:28, 31.03.1933.
• İngiltere Ulusal Arşivi: TNA/ FO 424/278, Part: XXV, No:32, 03.05.1933.
• İngiltere Ulusal Arşivi: TNA/ FO 424/278, Part: XXV, No:37, 09.05.1933.
• İngiltere Ulusal Arşivi: TNA/ FO 424/278, Part: XXV, No:42, 17.05.1933.
• İngiltere Ulusal Arşivi: TNA/ FO 424/278, Part: XXV, No:46, 18.05.1933.
• İngiltere Ulusal Arşivi: TNA/ FO 424/278, Part: XXV, No:50, 01.06.1933.
• İngiltere Ulusal Arşivi: TNA/ FO 424/278, Part: XXV, No:54, 26.06.1933.
• İngiltere Ulusal Arşivi: TNA/ FO 424/279, Part: XXVII, No:28, 06.05.1934.
• İngiltere Ulusal Arşivi: TNA/ FO 424/279, Part: XXVII, No:29, 09.05.1934.
• İngiltere Ulusal Arşivi: TNA/ FO 424/279, Part: XXVII, No:31, 09.05.1934.
• İngiltere Ulusal Arşivi: TNA/ FO 424/279, Part: XXVII, No:33, 10.05.1934.
• İngiltere Ulusal Arşivi: TNA/ FO 424/279, Part: XXVII, No:41, 1.06.1934.
• Jivkova, L. (1978). İngiliz-Türk ilişkileri 1933-1939. (F. Muharrem ve F. Erdinç, çev.). İstanbul: Habora Kitabevi Yayınları.
• Karabulut, N. (2007). İki genel savaş arası dönemde silahsızlanma konferansları ve Türkiye (1923-1939) (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). İstanbul Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü, İstanbul.
• Kitching, C. J. (2003a). Britain and the problem of international disarmament. London: Routledghe. Kitching, C. J. (2003b). Britain and the Geneva disarmament conference. New York: Palgrave Macmillan.
• Kürkçüoğlu, Ö. (1985). Türk-İngiliz ilişkileri (1920’lerden 1950’lere). Türk-İngiliz ilişkileri 1583-1984 (400. yıldönümü) içinde (s. 75-82). Ankara: Başbakanlık Basın Yayın ve Enformasyon Müdürlüğü.
• Makdonald planı ve Türkiye. (1933, 29 Mart). Cumhuriyet, 1.
• Mehmet Asım. (1933, 29 Mart). Adımız unutulmuş mu?. Vakit, 1,2.
• Mikusch, D. V. (2000). Avrupa ile Asya arasındaki adam Gazi Mustafa Kemal. cilt IV. (Çev. E.N. Erendor). İstanbul: Cumhuriyet Gazetesi Yayınları.
• Millman, B. (1995). Turkish foreign and strategic policy 1934-42. Middle Eastern Studies, 31(3), 483-508. Erişim adresi: https://www.jstor.org/stable/4283738
• Nadi, Y. (1933, 28 Mart). Gediğine konulan taş Türkiye Avrupalıdır. Cumhuriyet,1.
• Oran, B. (1996). Türk dış politikası: temel ilkeleri ve soğuk savaş ertesindeki durumu üzerine notlar. Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, 51(01), 353-354. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/36395
• Oran, B. (2002). Dönemin bilançosu. B. Oran (ed.), Türk dış politikası Kurtuluş Savaşı’ndan bugüne olgular, olaylar, belgeler, yorumlar içinde (s. 241-257). İstanbul: İletişim.
• Özdemir, H. (2004). Atatürk ve İngiltere: bir barışmanın diplomatik tarihi. Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi.
• Siirt Mebusu Mahmud. (1933, 20 Mart). Türkiye ve Mac Donald planı. Milliyet, 1.
• Siirt Mebusu Mahmud. (1933, 28 Mart). Davamızın kuvveti. Milliyet, 1.
• Soysal, İ. (2000). Türkiye’nin siyasal andlaşmaları (1. Cilt.) Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Soysal, İ. (1981). Türkiye'nin Batı ittifakına yönelişi (1934-1937). Belleten, 45 (177), 95-155. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/2523893
• Soysal, İ. (2020). Montrö Boğazlar Sözleşmesi. TDV İslam Ansiklobedisi içinde (Cilt 30, 273-274). Ankara: Türk Diyanet Vakfı.
• Sönmezoğlu, F. (2015). İki savaş sırası ve arasında Türk dış politikası 1914-1945. İstanbul: Der Yayınları.
• T. C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri: BCA/TDA/534/ 37398-150259-63, 22.03.1933.
• T. C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri: BCA/TDA/534/37126-149086-26, 04.02.1934.
• T. C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri: BCA/TDA/534/37126-149081-2, 15.03.1934.
• T. C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri: BCA/TDA/534/37264-149422-5, 29.05.1934.
• T. C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri: BCA/TDA/534/37264-149422-6, 08.06.1934.
• T. C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri: BCA/TDA/541/44156-209368-12, 09.06.1934
• T. C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri: BCA/TDA/541/44164-209463-23, 12.05.1934.
• T. C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri: BCA/TDA/571/349-138069-7, 01.01.1934.
• T. C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri: BCA/TDA/571/35013-138000-5, 19.06.1934.
• T. C. Dışişleri Bakanlığı Araştırma ve Siyaset Planlama Genel Müdürlüğü (1973). Türkiye dış politikasında 50 yıl
• Montreux ve savaş öncesi yılları (1935-1939). Ankara: Dışişleri Bakanlığı Yayınları.
• Tuncer, H. (2008). Atatürkçü dış politika. İstanbul: Kaynak Yayınları.
• Tuncer, H. (2021). Atatürk döneminde Türk dış politikası. İstanbul: Sia Kitap.
• Uyar, E. (2007). Türk-İngiliz ilişkileri (1929-1936). Antalya: Yeniden Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Yayınları.
• Uzgel, İ. ve Kürkçüoğlu Ö. (2002). İngiltere’yle ilişkiler. B. Oran (ed.) Türk Dış politikası Kurtuluş Savaşı’ndan bugüne olgular, belgeler, yorumlar içinde (s. 258-277), İstanbul: İletişim Yayınları.
• Yavuz, R. (2019). Musul meselesi sonrası İngiltere ile ilişkiler. E. Müezzinoğlu, L. Pınar ve İ. Şahin (ed.) Atatürk dönemi Türk dış politikası içinde (s. 205-236). İstanbul: İdeal Kültür Yayıncılık.