СЕВЕРО-ЗАПАДНЫЕ РЕГИОНЫ АЗЕРБАЙДЖАНА В КОНТЕКСТЕ ТЮРКО-МОНГОЛЬСКОЙ ИСТОРИИ

Yıl 2023, Cilt: 11 Sayı: 36, 216 - 230, 20.09.2023

Elvira Latifova

https://doi.org/10.33692/avrasyad.1276291

Öz

Походы монголов, начавшиеся с 1221 года и продолжавшиеся на протяжении XIII- XIV веков, привели к серьезным этно-политическим и экономическим изменениям на огромном евразийском пространстве. Не обошли стороной эти походы и Кавказ, в том числе территории современного Азербайджана. Северо-западные территории Азербайджана, отличавшиеся своей полиэтничностью, также подверглись серьезным изменениям.
Настоящая статья посвящена исследованию этнических процессов, происходивших в северо-западных регионах Азербайджана под влиянием миграций, вызванных монгольскими походами в XIII-XIV веках. Автором представлена попытка на основе письменных источников и топонимов монгольского периода на территории северо-западных районов Азербайджана провести сравнительный анализ с соседними регионами и странами того же периода и определить влияние монгольских походов на процесс этногенеза как азербайджанского, так и других тюркских народов. В данной статье мы попытаемся проследить указанные процессы на основе сравнительного анализа данных письменных источников и топонимики региона.
Для достижения поставленной цели автор обратился к данным грузинских, тюркских, русских и монгольских источников по исследуемому периоду. В написании статьи нами были использованы русские переводы указанных источников.
Путем анализа и сопоставления всех вышеперечисленных материалов удалось создать сравнительно целостную картину влияния походов монголов на этнополитические процессы, происходившие в северо-западных регионах Азербайджана, являющихся неотъемлемой частью обширного евразийского пространства.
Данные письменных источников и топонимики позволяют связать в единое целое процесс значительных миграций тюрко-монгольских племен на евразийской географии, протекавший в несколько этапов. В результате исследования были сделаны выводы о влиянии монгольских походов на этническую историю населения северо-западных регионов Азербайджана. В частности, на основе источников автором сделан вывод о том, что такие топонимы как Джалаир, Тангыт, Гораган, Гахмугал и этноним мугал являются отголосками монгольского периода в истории северо-западных регионов Азербайджана.

Anahtar Kelimeler

северо-западные районы Азербайджана, топонимы, кыпчаки, джалаир, монголы, мугалы

North-Western Regions of Azerbaijan in The Context of Turkic-Mongolian History

Öz

The campaigns of the Mongols, which began in 1221 and continued throughout the 13th-14th centuries, led to serious ethno-political and economic changes in the vast Eurasian space. These campaigns did not bypass the Caucasus, including the territory of modern Azerbaijan. The north-western territories of Azerbaijan, distinguished by their multi-ethnicity, also underwent serious changes.
The article is devoted to the study of ethnic processes that took place in the northwestern regions of Azerbaijan under the influence of migrations caused by the Mongol campaigns in the 13th-14th centuries. The article presents an attempt, based on written sources and toponyms of the Mongol period in the northwestern regions of Azerbaijan, to conduct a comparative analysis with neighboring regions and countries of the same period and to determine the influence of the Mongol campaigns on the process of ethnogenesis of both the Azerbaijani and other Turkic peoples. In this article, we will try to trace these processes on the basis of a comparative analysis of data from written sources and toponymy and the region.
To achieve this goal, the author turned to the data of Georgian, Turkic, Russian and Mongolian sources for the period under study. In writing the article, we used Russian translations of these sources.
By analyzing and comparing all the above materials, it was possible to create a relatively complete picture of the influence of the Mongol campaigns on the ethnopolitical processes that took place in the northwestern regions of Azerbaijan, which are an integral part of the vast Eurasian space.
The data of written sources and toponymy make it possible to link into a single whole the process of significant migrations of the Turkic-Mongolian tribes in Eurasian geography, which proceeded in several stages. As a result of the study, conclusions were drawn about the influence of the Mongol campaigns on the ethnic history of the population of the northwestern regions of Azerbaijan. In particular, based on the sources, the author concluded that such toponyms as Jalair, Tangyt, Goragan, Gakhmughal and the ethnonym Mughal are echoes of the Mongol period in the history of the northwestern regions of Azerbaijan. In particular, the author concluded that such toponyms as Jalair, Tangyt, Goragan, Gakhmugal and the ethnonym Mughal are echoes of the Mongolian period in the history of the northwestern regions of Azerbaijan.

Anahtar Kelimeler

Northwestern Regions of Azerbaijan, Toponyms, Kypchaks, Jalair, Mongols, Mugals

Türk-Moğol Tarihi Bağlamında Azerbaycan'ın Kuzey-Bati Bölgeleri

Öz

1221'de başlayan ve XIII-XIV. yüzyıllar boyunca devam eden Moğol seferleri, geniş Avrasya alanında ciddi etno-politik ve ekonomik değişikliklere yol açtı. Bu seferler, çağdaş Azerbaycan toprakları da dahil olmak üzere Kafkasya'dan da yan geçmedi. Azerbaycan'ın çok etnisitesiyle öne çıkan kuzeybatı bölgesiı de ciddi değişikliklere uğradı.
Bu çalışma, XIII-XIV. yüzyıllarda Moğol seferlerinin neden olduğu göçlerin etkisi altında Azerbaycan'ın kuzeybatı bölgelerinde meydana gelen etnik süreçlerin incelenmesine ayrılmıştır. Makale, Azerbaycan'ın kuzeybatı bölgelerindeki Moğol dönemine ait yer adlarından yola çıkarak, aynı döneme ait komşu bölge ve ülkelerin yer adlarıyla karşılaştırmalı bir analiz yapmayı ve Moğol seferlerinin hem Azerbaycan hem de diğer Türk halklarının etnogenezi sürecine etkisini belirlemeyi amaçlamaktadır. Bu yazımızda yazılı kaynaklar ve toponimler ile bölge verilerinin karşılaştırmalı tahlilinden hareketle bu süreçlerin izini sürmeye çalışacağız.
Makale, XIII-XIV. yüzyıllarda Moğol seferlerinin neden olduğu göçlerin etkisi altında Azerbaycan'ın kuzeybatı bölgelerinde meydana gelen etnik süreçlerin incelenmesine ayrılmıştır. Yazar, Azerbaycan'ın kuzeybatı bölgelerindeki Moğol dönemine ait yer adlarından yola çıkarak, aynı döneme ait komşu bölge ve ülkelerin yer adlarıyla karşılaştırmalı bir analiz yapmayı ve Moğol seferlerinin hem Azerbaycan hem de diğer Türk halklarının etnogenezi sürecine etkisini belirlemeyi hedeflemektedirr. Bu araştırmamızda, yazılı yer adları ve bölge kaynaklarından elde edilen verilerin karşılaştırmalı bir analizi temelinde bu süreçlerin izini sürmeye çalışacağız.
Çalışmamızın amacı, Moğol fetihlerinin modern Azerbaycan'ın kuzeybatı bölgelerinde meydana gelen etno-politik süreçler üzerindeki etkisini incelemektir. Bu amaca ulaşmak için yazar, incelenen dönem için Gürcü, Türk, Rus ve Moğol kaynaklarının verilerine başvurmuştur. Makaleyi yazarken bu kaynakların Rusça tercümelerinden yararlandık.
Yukarıdaki tüm materyalleri analiz edip karşılaştırarak, Moğol seferlerinin geniş Avrasya alanının ayrılmaz bir parçası olan Azerbaycan'ın kuzeybatı bölgelerinde meydana gelen etnopolitik süreçler üzerindeki etkisinin nispeten eksiksiz bir resmini oluşturmak mümkün olmuştur.
Yazılı kaynakların ve yer adlarının verileri, Türk-Moğol kavimlerinin Avrasya coğrafyasında birkaç aşamada ilerleyen önemli göç sürecini tek bir bütüne bağlamayı mümkün kıldı. Çalışma sonucunda Moğol seferlerinin Azerbaycan'ın kuzeybatı bölgelerinin nüfusunun etnik tarihi üzerindeki etkisi hakkında sonuçlar çıkarıldı. Yazar, kaynaklara dayanarak özellikle Celayir, Tangıt, Goragan, Gakhmugal gibi yer adlarının ve Muğal etnoniminin Azerbaycan'ın kuzeybatı bölgelerinin tarihinde Moğol döneminin yankıları olduğu sonucuna varmıştır.

Anahtar Kelimeler

Azerbaycan, toponimler, Kıpçaklar, Celayir, Moğollar, Muğallar

Kaynakça

• Aliyeva, Lale. 2006. Qıpçaqlar və Azərbaycan (etnogenez kontekstində). Bakı: Bakı Dövlet Universiteti Neşriyyatı.
• An-Nasavi, Şihab ad-Din Muhammad. 1996. Sirat as-Sultan Djalal ad-Din Mankburnı (Jizneopisaniye Sultana Djalal ad-Dina Mankburnı). Moskva: Vostoçnaya literatura RAN. Azerbaydjanskaya SSR: Administrativno-territorialnoye Deleniye na 1-ye Yanvarya 1977Ggoda. 4-ye izdaniye. 1979. Baku: Azerbaycan Dövlet Neşriyyatı. Bakradze, Dm. 1890. “Zapiski o Zakatalskom okruqe”. Zapiski Kavkazskogo otdela Russkogo Geografiçeskogo Obşestva. Vıpusk I, Kniga XVI: 248-261.
• Bartold, Vasiliy. 1968. Soçineniya. Tom V. Moskva: Nauka.
• Baskakov, N.A. 1964. “Rodo-plemenniye Nazvaniya Kipchakov v Toponimike Yujnoy Moldavii”. Toponimika Vostoka. Moskva: Nauka: 46-51.
• Butkov P.G. 1869. Materiali Dlya Novoy Istorii Kavkaza, s 1722 po 1803 god. Çast Pervaya. St. Petersburg Dagestan v İzvestiyah Russkih i Zapadnoyevropeyskih Avtorov XIII-XVIII vekov. 1992. Sost., vved., vstupit. Statya k tekstam I primeç. V.G.Gadjiyeva. Mahaçkala: Dagestanskoye knijnoye izdatelstvo, Esadze, Semyon. 1907. İstoriçeskaya Zapiska ob Upravlenii Kavkazom.Tom I. Tiflis Veliyev, M.G. 1921. Azerbaydjan. Baku Gan, K. 1902. “Puteshestviye v Kakhetiyu i Dagestan (letom 1898 qoda)”. Sbornik Materıalov Dlya Opisaniya Mestnostey i Plemyon Kavkaza. Vıpusk 31. Tiflis: Tipografiya Kanselarii Glavnonaçalstvuyuşego Grajdanskoy Çastyu na Kavkaze i K.Kozlovskogo: 49-80.
• Geybullayev, Giyaseddin. 1981. “Monqolskiye Toponimi v Azerbaijane”. İzvestiya Akademii Nauk Azerbaydjanskoy SSR. No 3: 74-80. Geybullayev, Giyaseddin. 1986. Toponimiya Azerbaijana. Baku: Elm. Guseyn-zade, Rauf. 2010. Kavkaz I Seldjuki. Baku: Kavkaz. Gülensoy, Tuncer. 1996. “Türk Dünyasında ve Anadolu’da Ortak Yer Adları”. “Erdem” Atatürk Kültür Merkezi Dergisi. Özel sayısı – II, cilt 9/: 26. Hajali, Shirinbey. 2007. Şimal-Qərbi Azərbaycan: İngiloylar. Bakı: Tehsil. Hanmagomedov, H. L. 1990. Toponimiya Dagestana. Krasnoyarsk: İzd-vo Krasnoyarskogo Universiteta İbn al-Asir. 1940. Materialı po İstorii Azerbaydjana iz Tarih al-Kamil (polnogo svoda istorii). Baku: İzd-vo AzFAN.
• İbn al-Asir. 1959. Əl Kamil Ti-T-Tarih. Bakı: Azərb.SSR EA Nəşriyyatı. Ismayilov, Mahmud. 1982. Şəki. Bakı: Azerbaycan Dövlet Neşriyyat Evi. Kartlis Tsovreba. (İstoriya Gruzii). 2008. Tbilisi: İzdatelstvo Artanudji. Kaşgarlı, Mahmut. 1985. Divan-ü Lügati’t-Türk. 1-3 Bölüm. Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi. Kırzıoglu, M. Fahrettin. 1998. Osmanlılar’ın Kafkas Ellerini Fethi (1451-1590). 2.baskı. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Klyashtorniy, Sergey. 1964. Drevnetyurkskiye Runicheskiye Pamyatniki Kak İstochnik Po İstorii Sredney Azii. Moskva: Nauka.
• Latifova, Elvira. 2010. Ilisuyskoye Sultanstvo. Baku: Şarg-Garb. Latifova, Elvıra. 2014. “Kafkasya’nın Bazı Türk Toponimlerine Dair (Azerbaycan’nın Kuzeybatı Bölgesi ve Güney Dağıstan Örneğinde)”. Akademik Tarih ve Düşünce Dergisi. Cilt 1, Sayı 2: 1-12. Latifova, Elvira. 2007. “Sledi kipchakov v Yevrope i na Kavkaze”.Ot Antiçnosti k Vozrojdeniyu. Materialı Nauçno-Metodiçeskoy Konferensii - VI Dzagurovskih Çteniy. Makhachkala: 64-66. Latifova, Elvira. 2016. “Severo-zapadniye Vladeniya Azerbaijana v Russkoy Istorioqrafii XIX – Nachala XX v.” Voprosi İstorii. No 11: 167-173. Latifova, Elvira. 1999. Severo-zapadniy Azerbaijan: Ilisuyskoye sultanstvo. Baku: Altay. Lineviç, İ. P. 1873. “Bivsheye Yelisuyskoye Sultanstvo”. Sbornik Svedeniy o Kavkazskih Gortsah . Vıpusk VII. Tiflis:. 1-54.
• Linden, V. 1916. “Kratkiy İstoricheskiy Ocherk Bilogo Obshestvenno-Politicheskogo i Pozemelnogo Stroya Narodnostey, Naselyayushih Musulmanskiye Rayoni Kavkazskogo Kraya. Zakatalskiy okrug”. Kavkazskiy Kalendar na 1917 God. Tiflis:296-310.
• Mehmet, Gülsün.2018.”Tangut Dili ve Eski Türkçede Yüklemsel Kişi İşaretleri”. Türkbilig. No 36: 1-10. Mirbagirzadeh, Mirabbas. 1926. “Ölkeşünaslıg Haggında: Zagatala Dairesi”. Maarif işçisi, No 5(13) :58-66. Mroveli, Leontiy. 1979. Jizneopisaniye Kartliyskih Tsarey. Perevod s drevnegruzinskogo, predisloviye i kommentarii G.V. Tsulaya. Moskva: 1979.
• Noveyşiye Geografiçeskiye i İstoricheskiye İzvestiya o Kavkaze, Sobranniye i Popolneniye Semyonom Bronevskim. 1823. Çast 2. Moskva: Tipoqrafiya Selivanovskoqo. Nuriyev, Elhan. 1989. Azərbaycan SSR Şəki-Zaqatala Zonasının Toponimiyası. Bakı: Elm. Poserbskiy, A. 1865. “Ocherk Zakatalskogo okruqa”. Kavkazskiy Kalendar na 1866 God. Tiflis: 1-60. Raşid ad-Din, Fazlullah. 1952. Sbornik Letopisey. Moskva. -Leningrad: İzdatelstvo Akademii nauk SSSR. Raşid ad-Din Fazlullah. 1952. Sbornik Letopisey. I, kn. II. Moskva. -Leningrad: İzdatelstvo Akademii nauk SSSR. Svod Statistiçeskih Dannıh, İzvleçennıh iz Posemeynıh Spiskov Naseleniya Kavkaza. Zakatalskiy Okrug. 1887. Tiflis: Tipografiya İ.Martirosyantsa.
• Svod Statistiçeskih Dannıh o Naselenii Zakavkazskogo Kraya, İzvleçennıh iz Posemeynıh Spiskov 1886 goda..1893.Tiflis: Tipografiya İ.Martirosyantsa.