DOLAYLAMA TERİMİNİN DİL BİLGİSEL YÖNÜ VE TARİHÎ TÜRKÇE METİNLERDE GÖRÜNÜMÜ

Yıl 2024, Cilt: 12 Sayı: 38, 378 - 393, 15.03.2024

Neslihan Karacan

https://doi.org/10.33692/avrasyad.1400228

Öz

Zihinde var olan düşünceleri yansıtmak için kullanılan dilin kullanım biçimleri dilbilimcilerin sıklıkla irdelediği konulardan biridir. Dilin stilistik kullanımı sadece edebi metinlerin değil gündelik dilin de içinde görülmektedir. Stilistik bir olgu olarak “dolaylama” Türk dilinde çoğunlukla ince, estetik bir söyleyiş amacıyla ad aktarması ve istiare gibi söz sanatlarının yardımıyla oluşturulmaktadır. Ancak dünya literatüründe perifez olarak adlandırılan ve Türkçede “dolaylama” kavramıyla karşılanan, bir ifadenin tek bir sözcük yerine birden fazla sözcükle aktarılması olarak tanımlanan terimin Türk dili araştırmalarında sadece stilistik bir figür olarak işlendiği sıkça karşılaşılan bir durumdur. Bu çalışmada “perifez”in figüratif dil unsurlarından biri olmasının yanında dil bilgisel bir terim olarak perifez terimi üzerinde de durulmuştur. Eski Türkçedeki yansımaları ele alınarak işlenen perifez, tarihi süreç içerisinde tercihe dayalı olmayan ve günümüzde yerini çoğunlukla periferik yapılara bırakmış +(A)d-, +rAk, +sA-, +sIrA- morfo-sentaktik biçim birimler üzerinden ortaya konulmuştur. Ayrıca stilistik bir fenomen olarak perifez Türkçenin tarihi dönemler içerisindeki dil yadigarlarından örneklendirilerek görünümleri işlenmiştir. Bu vesile ile yeterince ilgi görmeyen dil bilgisel açıdan perifezin tarihi metinlerdeki görünüşleri ortaya konulması amaçlanmıştır. Perifez teriminin iki yönüne de dikkat çeken bu çalışma aslında perifezi hem dil bilgisel hem de edebi olarak iki başlıkta incelemesi ayrıca çalışmalarda genellikle eşzamanlı olarak örneklendirilen “dolaylama”nın daha kapsamlı ve art zamanlı görünümleri ortaya koyması açısından dil bilgisi ve anlam bilim çalışmalarına katkı sunmaktadır.

Anahtar Kelimeler

anlam bilim, figüratif dil, perifez, retorik, Türkçe.

The Term Periphrase and Its Appearance in Historical Turkic Texts

Öz

The use of language to reflect the thoughts in the mind is one of the subjects frequently examined by linguists. Stylistic use of language is seen not only in literary texts but also in dayly language. As a stylistic phenomenon, "periphrase" is mostly created in the Turkish language with the help of figures of speech such as metonymy and metaphor, for the purpose of a subtle, aesthetic expression. However, it is frequently encountered that the term, which is called perifez in world literature and translated into Turkish as "periphrase", defined as the transfer of an expression with more than one word instead of a single word, is treated only as a stylistic figure in Turkish language studies. In this study, in addition to "periphrase" being one of the figurative language elements, the term periphrase is also emphasized as a grammatical term. Periphrase, which is processed by considering its reflections in Old Turkish, is revealed through morpho-syntactic morphemes +(A)d-, +rAk, +sA-, +sIrA-, which were not based on preference in the historical process and have mostly been replaced by periphrecal structures today. In addition, as a stylistic phenomenon, the appearance of periphrase Turkish has been examined by giving examples from the source texts from historical periods. On this occasion, it is aimed to reveal the grammatical appearances of periphrase in historical texts, which do not receive enough attention. This study, which draws attention to both aspects of the term periphrase, contributes to the study of grammar and semantics by examining periphrase under two headings, both grammatical and literary, and by revealing more comprehensive and diachronic views of "periphrase", which is generally exemplified synchronously in studies.

Anahtar Kelimeler

figurative language, semantics, Old Turkic., rhetoric, periphrase

Kaynakça

• Akkaya, Büşra. 2022. “Harezm Türkçesi Satır Arası Kur’ân Tercümesi Grameri”. Doktora Tezi. Akdeniz Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Antalya.
• Aristoteles. 2023. Retorik. 19. bs. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Ata, Aysu. 2019. Karahanlı Türkçesinde İlk Kuran Tercümesi. 3. bs. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Atalay, Besim, 1985. Divanü Lûgat-it-Türk Tercümesi- I. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Banguoğlu, Tahsin. 1974. Türkçenin Grameri. İstanbul: Baha Matbaası.
• Caferoğlu, Ahmet. 2021. Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü. 4. bs. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Clauson, Sir Gerard. 1972. An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish. Oxford: Clarendon Press.
• Deny, Jean. 2012. Türk Dil Bilgisi. İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• Ediskun, Haydar. 1999. Türk Dilbilgisi. 6. bs. İstanbul: Remzi Kitabevi.
• Eraslan, Kemal. 2012. Eski Uygur Türkçesi Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.