RUSYA TÜRKLERİNDE MODERN EĞİTİMİN MİMARI: İSMAİL GASPIRALI

Yıl 2021, Sayı: 105, 83 - 92, 31.03.2021

Y. Özkaya

Öz

Türkler, İslâmiyet’le ilk tanıştıklarında kendilerini asrın ihtiyaçlarına cevap verecek bir eğitim sisteminin içerisinde bulmuşlardı. Örgün eğitim bir taraftan devam ederken dinî alanda yetişkin eğitimi olarak da nitelendirilen yaygın eğitimin de devam ettiğini tarihi süreç içerisinde görmekteyiz. Asr-ı Saadet Dönemi ve sonrasında devam eden süreçte Birûnî, Farabî, Ali Kuşçu gibi âlimlerin ve filozoflar yaşadıkları dönem için çağdaş eğitimin birer örneği olarak görülmektedir. Fakat zamanla siyasi kargaşalar, Orta Asya’daki otorite boşluğu ve diğer sebepler bu eğitimi sekteye uğratmıştır. 16. asırda başlayan ve hızlı bir şekilde yayılan Rus işgali de Müslüman-Türk topluluklarının içe kapanmasına neden olmuştur. Çarlık dönemi Rusya’sında Rusya Türkleri arasında modern eğitimin 19. yy.ın ortalarında başladığı bilinmektedir. Özellikle bulunduğu konum itibariyle Osmanlı Devleti ve Avrupa’ya yakın olan ve buradaki gelişmelerden haberdar olan Azerbaycan’da modern eğitim sisteminin başladığını görmekteyiz. Seyyid Azim Şirvânî ve Mirza Şefî’ gibi aydınlar usul-i cedit tarzında eğitimi mekteplerde uygulamışlar, ders kitapları yazmışlar ama bu eğitim sistemini sistematik olarak yaygın bir hâle getirememişlerdir. Batılı anlamda yeni bir eğitim anlayışını öngören usul-i cedit eğitim sistemini ilk defa sistematik bir biçimde ortaya koyan Kırımlı gazeteci, yazar, düşünür, pedagog İsmail Gaspıralı’dır. Gaspıralı sadece usul-i cedit eğitimin yaygınlaşması için çaba sarf etmez. Aynı zamanda yetişkin eğitimi ya da halk eğitimi diye adlandırdığımız yaygın eğitimin de mimarıdır. Özellikle edebî eserlerinde bunu açıkça görmekteyiz. Burada yaygın eğitim olarak kastedilen eğitim, halkın uyanması ve modernleşmesi için toplumun yeniden inşa edilmesinde uygulanan metotlardır.

Anahtar Kelimeler

İsmail Gaspıralı, Örgün Eğitim, Yaygın Eğitim, Tercüman Gazetesi

Ismail Gaspirali: The Architect of the Modern Education System Among the Russian Turkic People

Öz

After accepting Islam, Turks found themselves in an education system that would meet the needs of the current era. For this time period, one might observe that while
formal education was proceeding, religious or common-public education was also present among the society. During the Golden Age (time of the Prophet Muhammed) and after, the times when philosophers such as Biruni, Farabi and Ali Kuşçu lived, has been seen as the well-established patterns of modern education system. But in time, political turmoil, authority gap and other reasons interrupted this education system. In addition, the sixteenth century Russian invasion caused the Turkic tribes to be isolated.
It is well-known that the modern education began for the Russian Turkic people in Tsarist Russia in the nineteenth century. It is observed that the modern education began in Azerbaijan, with its geostrategic place, closeness to Ottoman Empire and Europe. Intellectuals such as Seyyid Azim Şirvani and Mirza Şefi’ applied the usul-i cedit type education and wrote course books but they could not manage to make this system as a conventional education. A Crimean pedagogue, intellectual, writer, and journalist İsmail Gaspıralı was the first figure who envisioned a systematical Westernized kind of educational pattern namely usul-i cedit. He not only made an effort to disseminate the usul-i cedit education system, but he was also the architect of the common public or adult education system. These efforts are all reflected in his literary works. The common public or religious education is the methods of restoration of the people aiming to modernize or awaken the society.

Anahtar Kelimeler

İsmail Gaspıralı, Formal education, Common-public education, Tercuman Newspaper

Исмаил Гаспринский - основатель современного образования российских тюрков

Öz

Когда тюрки впервые познакомились с исламской религией, они нашли себя в системе образования, которая отвечала потребностям того века. В то время как формальное образование продолжается с одной стороны, мы видим, что в историческом процессе продолжается широко распространенное образование, которое также описывается как образование для взрослых в религиозной сфере. Автор рассматривает примеры современного образования в периоде блаженства, а также в периоде, в котором жили ученые и философы, такие как Бируни, Фараби и Али Кушчу. Однако со временем политическая нестабильность, отсутствие власти в Средней Азии и другие причины прервали это образование. Русская оккупация, которая началась в 16 веке и быстро распространилась, также привела к замкнутости мусульманско-тюркских общин.
Известно, что современное образование среди российских тюрков в Царской России началось в середине 19 века. В частности, в Азербайджане, который находится недалеко от Османской Империи и Европы и знает о происходящих там событиях, мы видим начало современной системы образования. Интеллектуалы, такие как Сейид Азим Ширвани и Мирза Шефи, практиковали образование в стиле усул-и-джедит в школах, писали учебники, но не смогли добиться систематического распространения этой системы образования. Именно крымский журналист, писатель, мыслитель, педагог Исмаил Гаспринский впервые систематически изложил систему образования усул-и-джедит, которая предсказывает новое понимание образования в западном смысле. Гаспринский пытается не только популяризировать образование усул-и-джедит. Он также является основателем широко распространенного неформального образования, которое мы называем образованием для взрослых или общественным образованием. Это особенно отчетливо заметно в его литературных произведениях. Под неформальным образованием здесь понимаются методы, которые практикуются в восстановлении общества для пробуждения и модернизации людей.

Anahtar Kelimeler

Исмаил Гаспринский, Формальное образование, Неформальное образование, Газета «Терджиман»

Ресейдегі түркі халықтарының заманға сай оқыту жүйесін қалыптастырушы: Исмаил Гаспыралы

Öz

Түркі халықтарында ислам дінін алғаш таныған шақта өздері өмір сүріп жатқан дәуірдің қажеттілігіне ғана жауап беретін білім жүйесі бар еді. Бір жағынан ресми білім беру жүйесі, екінші жағынан ересектерге арналған діни мектеп ретінде бағаланатын кең таралған білім жүйесінің де қатар қолданылып келе жатқанын тарихтан көруге болады. Аср-ы Саадет дәуірінде және одан кейінгі кезеңдерде өмір сүрген Бируни, Фараби, Али Кушчу секілді ғалымдар мен ойшылдардың қалыптастырған мектебі өз кезеңімен салыстырғанда заманауи оқыту жүйесі болып саналған. Алайда саяси аласапыран, Орта Азиядағы биліктің босап қалуы секілді әртүрлі себептер бұрынғы білім беру жүйесін тоқырауға ұшыратты. XVI ғасырда басталып, жылдам таралған Ресей отаршылдығы да мұсылман түркі халықтарының шектеліп қалуына себеп болды. Патшалық кезеңінде Ресейдегі түркі халықтарының арасында заманауи білім беру жүйесі XIX ғасырдың басында басталғанын көреміз. Әсіресе орналасқан жеріне қарай Османлы мемлекетіне, Еуропаға жақын халықтарға және осы территориялардағы өркениеттен хабары бар Әзербайжанға заманауи білім берудің біртіндеп ене бастағанын көруге болады. Сеййид Азим Ширвани және Мирза Шефиғ сияқты зиялылар усул-и жедит жүйесінде оқытатын мектептер ашты, оқулықтар жазды. Бірақ бұл оқыту түрін жүйелі түрде енгізе алмады. Батыс көзқарасындағы жаңа оқыту жүйесіне негізделген «усул-и жедит» жүйесін алғаш енгізген қырымдық тілші, жазушы, ойшыл, педагог Исмаил Гаспыралы өмірін тек «усул-и жедит» оқыту жүйесін енгізуге арнаған жоқ. Сонымен бірге ол – ересектерге арналған және халықтық деп аталатын кең таралған оқыту жүйесінің де қалыптастырушысы. Мұны, әсіресе, әдеби шығармаларында анық көреміз. Бұл жерде кең таралған оқыту жүйесі деп халықтың оянуы үшін және жаңғыруы үшін қолданылған әдістерге байланысты айтылып отыр.

Anahtar Kelimeler

Исмаил Гаспыралы, Ресми оқыту жүйесі, Жалпы білім беру, Тәржүман газеті.

Kaynakça

• 1. Akpınar, Yavuz; Gaspıralı Eğitim Yazıları, Seçilmiş Eserleri 4, Ötüken Yayınları, İstanbul, 2017.
• 2. Kırımlı Cafer Seyit Ahmet; İsmail Bey Gaspirinski, Azerbaycan Yurt Bilgisi, Yıl: 2, Sayı: 16, Burhaneddin Matbaası, İstanbul, Nisan 1933.
• 3. Devlet, Nadir; İsmail Bey Gaspıralı, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1988.
• 4. Saray, Mehmet; Gaspıralı İsmail Bey’den Atatürk’e Türk Dünyasında Dil ve Kültür Birliği, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 2008.
• 5. Kırımer, Cafer Seydahmet; Gaspıralı İsmail Bey, Matbaacılık ve Neşriyat Türk Anonim Şirketi, İstanbul, 1934.
• 6. Abdullah oğlu Hasan (Kırımlı); İsmail Bey Gaspirinski, Azerbaycan Yurt Bilgisi, Yıl: 2, Sayı: 16, Burhaneddin Matbaası, İstanbul, Nisan 1933.
• 7. Özkaya, Yılmaz; “İsmail Gaspıralı’nın Hoca-i Sıbyan Kitabı Hakkında Bazı Düşünceler”, Ege Üniversitesi I. Uluslararası Türk Dünyası Kültür Kurultayı, Çeşme-İzmir, 9-15 Nisan 2006.
• 8. Temizyürek, Fahri; “Osmanlı Mekteplerinde Ceditçilik Hareketi ve Gaspıralı’nın İlham Kaynakları”, İsmail Bey Gaspıralı İçin, Ankara, 2004, s. 283. (Kırım Türkleri Kültür ve Yardımlaşma Derneği Genel Merkezi Yayınları, No: 9.
• 9. Türkyılmaz, Selçuk; İsmail Gaspıralı ve Rusya Türklerinde Milli Uyanış “Usul-i Cedit Eğitim”, Ketebe Yayınları, İstanbul, 2018.
• 10. Özkaya, Yılmaz; Tercüman Gazetesinde Azerbaycan Edebî ve Fikrî Muhiti, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ege Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir, 2013
• 11. On Senelik Terakki, Tercüman, 8 Mart 1891, Sayı: 8, s. 1.
• 12. Akpınar, Yavuz; Gaspıralı Fikrî Eserleri, Seçilmiş Eserleri 2, Ötüken Yayınları, İstanbul, 2005.
• 13. Caferoğlu, Ahmet; İsmail bey Gaspirinski, Azerbaycan Yurt Bilgisi, Yıl: 2, Sayı: 16 Burhaneddin Matbaası, İstanbul, Nisan 1933.
• 14. Kaya, Mehmet Yasin; Hüseyin Kazım Kadri’nin Türk Lügati’nde Yer Alan Çağdaş Türk Yazı Dillerine Ait Sözler Üzerine, Yavuz Akpınar Armağanı, Bengü Yayınları, Ed. Nazım Muradov, Yılmaz Özkaya, Ankara, 2018.