YENİ ÇAĞDA BİR TÜRK DEVLETİ: KAZAN HANLIĞI ÜZERİNE

Yıl 2020, Sayı: 100, 100 - 119, 27.04.2020

Y.e. Tansü S. Çerkezoğlu

Öz

XV. yüzyıl başlarında Altın Ordu Devleti dağıldıktan sonra bu topraklarda yer yer Türk hanlıkları kurulmuştur. Orta - İdil sahasında kurulmuş olan Kazan Hanlığı, bu hanlıklardan birisi olup, Türk-İslam devletidir. Bu hanlığın kurucusu, Çingizoğullarından Uluğ Muhammed Han’dır. Merkezileşmenin tamamlandığı Halil Han döneminde, Kazan Hanlığı’nda gruplaşmalar oluşmaya başlamıştır. Çar III. İvan, Tatar Hanlıkları arasındaki mücadelelerden istifade etmiş, aynı zamanda dağınık Rus Knezliklerini, Moskova etrafında toplayarak Milli Rus Devleti’ni kurmuştur. Çar III. İvan 1478 yılında Novgorod şehrini ve ona tabi Sibirya’ya kadar uzanan geniş sahayı, kendi topraklarına katmıştır. Bundan sonra güç dengesi, Rusların lehine değişmiştir. Kazan Hanlığı, Moskova tarafından tehdit edilmeye başlamış ve Kazan Hanlığı üzerinde Rus baskısı büsbütün artmıştır. Çar IV. İvan, Kazan Hanlığı’nı alabilmek için Kazan’dan 60 km yukarda Sviyajsk Kalesi’ni yaptırmış (1551) ve Kazan şehri her taraftan abluka altına alınmıştır. Rus istilası ile Bulgar Tatarlar’ı tarafından biriktirilmiş olan medeniyet değerleri, kitaplar, el yazmaları, sanat eserleri tahrip edilmiş, cami ve mescidler yıkılmıştır. Kazan Türkleri, Çirmişler ve Çuvaşlar, Ruslara karşı yer yer ayaklanmışlar fakat Kazan ilindeki ayaklanmalar kanlı bir şekilde bastırılmıştır. Kazan Hanlığı, Moskova kolonisi haline getirilmiştir. 1437’de Uluğ-Muhammed Han tarafından kurulan Kazan Hanlığı, 115 yıl sonra, Moskova Çarı IV. İvan, eliyle sona erdirilmiştir. Rus hükümdarları, işgal ettikleri Türk toprakları üzerindeki Türk ve Müslümanlara karşı çoğunlukla baskıcı ve yıkıcı bir politika izlemişlerdir. Karadeniz’in kuzeyindeki Türk topraklarını hakimiyeti altına alarak, başarılı bir şekilde islavlaştıran Ruslar, dünyanın en geniş topraklarına sahip bir devlet olmuştur.
Bu çalışmada, XV. asırda, bugunkü Rus topraklarında hüküm süren Kazan Hanlığı’nın, siyasi tarihine kronolojik olarak kısa bir bakış yapılmış ve Rusların Slavlaştırma politikalarına değinilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Kazan, Türk, İslam, Devlet, Bağımsızlık, Rusya.

ЖАҢА ДӘУІРДЕГІ ТҮРІК МЕМЛЕКЕТІ: ҚАЗАН ХАНДЫҒЫ ТУРАЛЫ

Öz

Темірдің шабуылдарымен өте әлсіз мемлекетке айналған Алтын Орда мемлекеті XV ғасырдың басында бытырап кетті. Нәтижесінде бұл жерлерде түрік хандықтары құрылды. Солардың бірі Орта Еділ аймағында құрылған түрік-ислам мемлекеті саналатын – Қазан хандығы. Бұл хандықтың негізін қалаушы – Шыңғыс ұрпақтарының жалғасы Ұлы Мұхаммед Хан. Халил хан дәуірінде, орталықтандыру аяқталған кезде, Қазан хандығында түрлі топтар құрыла бастады. Патша III Иван татар хандықтары арасындағы осындай келіспеушіліктерді пайдаланып, шашырап кеткен орыс княздіктерін Мәскеудің айналасына топтап, Ресей мемлекетін құрды. 1478 жылы патша III Иван Новгород қаласын және Сібірге дейінгі аумақтарды өзіне қаратты. Қазан хандығына Мәскеу қауіп төндіріп, Ресейдің Қазан хандығына жасаған қысымы арта түсті. Ал Патша IV Иван Қазан хандығын басып алу үшін Қазаннан 60 шақырым қашықтықта Свияжск қамалын салдырды (1551), Қазан қаласы жан-жақтан қоршауға алынды. Орыс шапқыншылығының әсерінен Болгар татарлары жинаған өркениет құндылықтары мен өнер туындылары кітаптар, қолжазбалар жойылды, мешіттер қиратылды. Қазан түріктері, чигилдер мен чуваштар орыстарға қарсы түрлі көтерілістер ұйымдастырды, бірақ Қазан аумағындағы бұл көтерілістер қанды қырғындармен тұншықтырылды. 1437 жылы Ұлы Мұхаммед Хан құрған Қазан хандығы 115 жылдан кейін Мәскеу патшасы IV Иван тұсында ғана тоқтатылды. Алайда орыс билеушілері өздері басып алған түрік жерлерінде түріктер мен мұсылмандарға қарсы қатыгез әрі жойқын саясат жүргізді. Қара теңіздің солтүстік бөлігіндегі түрік жерлерін өз иеліктерін алып, мұнда шветтерді сәтті пайдаланған орыстар әлемдегі ең үлкен жерлерге ие болған мемлекетке айналды.

Anahtar Kelimeler

Қазан, Түрік, Ислам, Мемлекет, Тәуелсіздік, Ресей.

A TURKISH STATE IN THE NEW AGE: ABOUT KAZAN KHANATE

Öz

After the Golden Horde State broke up in the beginning of the 15th century, Turkish khanates were established in these lands. Kazan Khanate established in the area of Medium Volga is one of these khanates and it is the Turkish-Islamic state. The founder of this khanate is Uluğ Muhammed Han from Chinggisid. During the Halil Han era, when centralization was completed, groupings began to form in Kazan Khanate. Wed III. Ivan benefited from the struggles between the Tatar Khanates, and also gathered the scattered Russian Knezliks around Moscow and established the National Russian State. In 1478, Wed III. Ivan, added the city of Novgorod and the wide area extending to Siberia, which is subject to it, to its territory. After that, the balance of power changed in favor of the Russians. The Kazan Khanate has been threatened by Moscow, and the Russian pressure on the Kazan Khanate has increased completely. Wed IV. Ivan built the Sviyajsk Castle (1551) 60 km above Kazan in order to take Kazan Khanate and the city of Kazan was blockaded from all sides. Civilization values, books, manuscripts, works of art accumulated by the Russian invasion and Bulgarian Tatars were destroyed, mosques and masjids were destroyed. Kazan Turks, Çırmışs and Chuvash rioted against the Russians in some places, but the riots in Kazan were suppressed in a bloody way. Kazan Khanate has been turned into a Moscow colony. Kazan Khanate founded by Uluğ-Muhammed Han in 1437, Kazan Khanete 115 years later, Moscow Wed IV. Ivan was terminated by his hand. Russian rulers mostly followed an oppressive and destructive policy against Turks and Muslims on the Turkish lands they occupied. Having successfully dominated the Turkish lands in the north of the Black Sea, the Russians successfully became a state with the largest lands in the world.
In this study, In the 15th century, a chronological overview of the political history of Kazan Khanate, which prevails in the Russian territory today, was made and the Russian Slavisation policies were mentioned.

Anahtar Kelimeler

Kazan, Turkish, Islam, State, Independence, Russia

ТУРЕЦКОЕ ГОСУДАРСТВО В НОВУЮ ЭПОХУ: О КАЗАНСКОМ ХАНСТВЕ

Öz

Золотая Орда, которая стала очень слабым государством с железными атаками, распалась в начале 15-го века. В результате здесь были созданы турецкие ханства. Одним из них является Казанское ханство, турецко-исламское государство, созданное в Среднем Поволжье. Основателем этого ханства является великий хан Мухаммед, потомок Чингисхана. Во времена правления Халил-хана, когда централизация была завершена, в Казанском ханстве начали формироваться различные группы. Царь Иван III воспользовался такими различиями между татарскими ханствами, чтобы объединить разрозненные русские княжества вокруг Москвы и создать русское государство. В 1478 году царь Иван III покорил город Новгород и территории вплоть до Сибири. Казанскому ханству угрожала Москва, и давление России на Казанское ханство усилилось. Царь Иван IV построил Свияжскую крепость (1551 г.) в 60 км от Казани, чтобы захватить Казанское ханство, и город Казань был осажден. Под влиянием русского вторжения были уничтожены ценности цивилизации и произведения искусства, собранные болгарскими татарами, книги, рукописи, разрушены мечети. Казанские турки, чигилы и чуваши организовали различные восстания против русских, но эти восстания на территории Казани были задушены массовыми убийствами. Казанское ханство, основанное в 1437 году Великим Мухаммедом-ханом, было упразднено через 115 лет только во время правления царя Ивана IV Московского. Однако русские правители проводили жестокую и разрушительную политику против турок и мусульман на оккупированных турецких землях. Русские, которые захватили турецкие земли в северной части Черного моря и успешно использовали шведов, стали крупнейшими землевладельцами в мире.

Anahtar Kelimeler

Казань, Турция, Ислам, Государство, Независимость, Россия.

Kaynakça

• 1. Yetişkin M. “Rusların Türk Toprakları Üzerinde Yayılması Üzerine Bazı Düşünceler”. 2006. http://dergisosyalbil.selçuk.edu.tr (21.05.2020)
• 2. Kurat N. A. Karadeniz’in Kuzeyindeki Türk Kavimleri ve Devletleri. Murat Kitabevi, Ankara. 2002.
• 3. Kurat N. A. “Kazan Hanlığı (1437–1556)”. Ankara Üniversitesi, DTCF. Dergisi, Ankara. 1954. C. 12, S.3–4.
• 4. Türkoğlu İ. “Kazan Hanlığı, 1437-1556 yıllan arasında Karadeniz'in Kuzeyinde İdil -Ural Bölgesinde Hüküm Süren Bir Türk Devleti”. TDV. İslam Ansiklopedisi, Ankara. 2002.
• 5. Seyhan Ş. İdil-Ural’da Unutulmuş Bir Türk Devleti: Kazan. https://www.academia.edu/7869792 (22.03.2020).
• 6. Togan Z. V. “Kazan Hanlığında İslam Türk Kültürü”. İslam Tetkikleri Dergisi, 1960. C.3, Sayı 0, https://dergipark.org.tr/tr, (22.03.2020)
• 7. Ayan E. “Ünal Fatih, Ayneddin Ahmerov’un Kazan Tarihi”. Karadeniz Dergisi Yayınları, Ankara. 2009.
• 8. Şan E. Moskova Rusyası ile Kazan Hanlığı İlişkileri (Şah Ali Döneminde (1516–1552). Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Ana Bilim Dalı Orta çağ Tarihi Proğramı,
• Yayınlanmamış Yüksek lisans Tezi, İstanbul. 2008.
• 9. Yarullina R. “Tatar Rivayetlerinde Kazan Şehri”. Karadeniz Uluslararası Bilimsel Dergi, 2009. S.2, https://dergipark.org.tr/tr/pub/kdeniz/issue/16873/175644, (22.03.2020).
• 10. Akmaz A. “Rus Yayılmacılığının Sistemleşme Süreci”. Bartın Üniversitesi İslami İlimler Fakültesi Dergisi, Bartın. 2014. C.1, S.2, s. 29–44.
• 11. Kurat N. A. “Rus Hakimiyeti Altında İdil-Ural Ülkesi (Eski Kazan Hanlığı ve Başkurt İli), (XIX. yüzyıla kadar)”. Ankara Üniversitesi, DTCF. Dergisi, Ankara. 1965. C. 23, S.3–4.
• 12. Donald O. “Kazan Hanlığı’nda İdari Yapı”. Türkler Ansiklopedisi, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara. 2002. C.8, s.453–459
• 13. Tatar M. A., Plehvarian, N. K. “Mimari Açıdan Bir Türk-İslâm Şehri: ‘Kazan’ (15–16. yy)”. Milli Saraylar, Sanat-Tarih- Mimarlık Dergisi, İstanbul. 2019. S.163–178.
• 14. Çulpan Z. Ç. “Tatar Türklerinin Mevsimlerle İgili Gelenekleri”. Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, İstanbul. 2004.
• 15. Özey D. “Kazan Tatar ve Kırım Tatar Türkçesi Üzerine Yapılan Çalışmaların Bibliyoğrafisi”. Uluslararası Türk Lehçe Araştırmaları Dergisi (Türklad), 2019. C.1, S.3, s. 160–206
• 16. Sümer, O. Oğuzlar (Türkmenler) Tarihleri- Boy Teşkilatı - Destanları. Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı, İstanbul. 2016.
• 17. Tansü Y.E., Çerkezoğlu S. “Cengiz Han’ın Soyu ve Moğolların Kökeni Hakkında Görüşler”. International Academic Studies on Social and Education Sciences, Gece Akademi, Ankara. 2020. s. 149– 165.
• 18. Ağaldağ, S. “Moğol Devleti”, https://www.tarihtarih.com/, (13.02.2020)
• 19. Özdemir A. “Tatarların Kökeni Meselesi”. Türkler Ansiklopedisi, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara. 2002.