MODERN KIRGIZ EDEBİYATINDA İLK YAZARLAR VE İLK HİKÂYELER

Yıl 2018, Sayı: 89, 16 - 40, 27.06.2018

Halit Aşlar

Öz

XX. yüzyılın ilk çeyreğinde Türkistan coğrafyasında okuma yazma oranı en düşük halk Kırgızlardır. Okuma yazma oranı Özbeklerde %2, Kazaklarda %1, Taciklerde %1,2 iken bu oran Kırgızlarda %0,6’dır. Kırgızistan sınırları içinde 1918 yılında Pişpek’te, 1919’da Prjevalski ve Calalabad’da, 1920’de Tokmok, Narın ve Oş şehri Ak Suu ilçesinde okullar açılmış, bu okulların sayısı 1924’e kadar 18’e ulaşmıştır. Çağdaş Kırgız edebiyatının ilk yazarlarının büyük bir çoğunluğu Kırgızistan sınırları içerisindeki bu okullarda ve bununla birlikte Almatı ve Taşkent şehirlerindeki okullarda öğrenim görmüştür. Sıdık Karaçev, çağdaş Kırgız edebiyatını oluşturan isimlerin başında gelir. İlk eserlerini Tatar Türkçesinde kaleme alarak Tatar gazetelerinde yayımlarken, Kasım Tınıstanov ilk şiirlerini Kazak Türkçesinde yazmış ve Kazak gazetelerinde yayımlamıştır. Mukay Elebayev ve Aalı Tokombayev ise ülke sınırları içerisinde açılan okullarda öğrenim görmüş ve modern Kırgız edebiyatının oluşmasına önemli katkılarda bulunmuşlardır. Çalışmada Kırgız nesrinin başlangıç noktasında öne çıkan yazarlar ve eserler ele alınacaktır.

Anahtar Kelimeler

Kırgızistan, Modern Kırgız Edebiyatı, Modern Kırgız Hikâyeciliği

ҚАЗІРГІ ҚЫРҒЫЗ ӘДЕБИЕТІНДЕГІ АЛҒАШҚЫ ЖАЗУШЫЛАР ЖӘНЕ ХИКАЯЛАР

Öz

ХХ ғасырдың алғашқы ширегінде Түркістан аймағында оқу-жазу деңгейі ең төмен болған халық – қырғыздар. Оқу-жазу деңгейі – өзбектерде 2%, қазақтарда 1%, тәжіктерде 1,2%, ал қырғыздарда 0,6%. Қырғызстанда 1918 жылы Пішкекте, 1919 жылы Прижевальск пен Жалал-абадта, 1920 жылы Тоқмоқ, Нарын және Ош қаласының Ақ суу ауданында мектептер ашылды. 1924 жылға дейін мектеп саны 18-ге жетті. Қазіргі қырғыз әдебиетінің алғашқы жазушыларының көп бөлігі Қырғызстандағы, Алматы және Ташкенттегі мектептерде білім алған. Сыдық Қарачев – қырғыз әдебиетінің негізін салушы. Ол алғашқы еңбектерін татарша жазып, татар газеттерінде жариялаған. Қасым Тыныстанов өлеңдерін қазақ тілінде жазып, қазақ газеттерінде жариялаған. Ал Мұқай Елебаев пен Аалы Тоқомбаевтар Қырғызстан аумағындағы мектептерде білім алып, қырғыз әдебиетінің қалыптасуына өз үлестерін қосқан. Бұл мақалада қырғыз прозасын қалыптастырған ақын-жазушылар туралы сөз болады.

Anahtar Kelimeler

Қырғызстан, Мектеп, Газет, Қазіргі қырғыз әдебиеті, Қазіргі қырғыз әңгімелері

THE MODERN KYRGYZ STORYTELLING: THE FIRST WRITERS, THE FIRST NOVELS

Öz

In the first quarter of XX century, the people with the lowest literacy rate in Turkestan are the Kyrgyz. The rate of literacy is 2% in Uzbekistan, 1% in Kazakhs and 1.2% in Tajiks while this rate is 0.6% in Kyrgyzstan. In Kyrgyzstan, new schools were opened in Pispek in 1918, Prjevalski in 1919, Calalabad in 1920, Tokmok in 1920, Ak Suu district in Osh and the number of these schools was 1924. A great majority of the early authors of contemporary Kyrgyz literature were educated in these schools and in schools in the cities of Almaty and Tashkent. Sıdık Karachev is one of the names that makes up contemporary Kyrgyz literature. His first works were written in Tatar and published in Tatar newspapers. Kasym Tynystanov wrote his first poems in Kazakh and published in Kazakh newspapers. Mukay Elebaiev and Aali Tokombaiev were educated in the schools that were opened within the borders of the country and made important contributions to the emergence of modern Kyrgyz literature. The article will consider authors and literary works written by the beginning of Kyrgyz literature and storytellers.

Anahtar Kelimeler

Kyrgyzstan, Modern Kyrgyz Literature, Modern Kyrgyz Storytelling

ОСНОВАТЕЛИ СОВРЕМЕННОЙ КЫРГЫЗСКОЙ ЛИТЕРАТУРЫ: ПИСАТЕЛИ И РАССКАЗЫ

Öz

В первой четверти ХХ в. народом, среди которого был самый низкий уровень грамотности, были кыргызы. Уровень грамотности среди узбеков составлял 2%, у казахов 1%, у таджиков 1,2%, тогда как у кыргызов 0,6%. В Кыргызстане начали открываться школы: в 1918 г. в Бишкеке, в 1919 г. в Пржевальске и Джелалабаде, в 1920 г. в Токмоке, Нарыне и Оше. До 1924 г. открылось 18 школ. Превые писатели современной кыргызской литературы проходили обучение в школах Кыргызстана, Алматы и Ташкента. Сыдык Карачев – основатель кыргызской литературы. Свои первые произведения он писал на татарском языке и публиковал в татарских газетах. Касым Тыныстанов писал свои стихи на казахском языке и публиковал в казахских газетах. А Мукай Елебаев и Аалы Токомбаев, получившие образование в Кыргызстане, внесли значительный вклад в формирование кыргызской литературы. В статье рассказывается о писателях и поэтах, ставших основателями кыргызской прозы.

Anahtar Kelimeler

Кыргызстан, Современная кыргызская литература, Современные кыргызские рассказы, Школа, Газета

Kaynakça

• AAMATOV, M.A. vd (2008) Kırgız Respublikasının Cazuuçuları, Bişkek: Demi.
• AKMATALİYEV, A. vd (2002) Kırgız Adabiyatının Tarıhı, C6. Bişkek.
• AKMATALİYEV, A. vd (2015) Kırgız Adabiyatının Tarıhı, C1. Bişkek.
• BAYGAZİEV, S. (1993) Cazuuçunun Çıgarmaçılık İndividualduulugun Mektepte Üyrönüü Mukay cana Cusup. Bişkek: Mektep.
• BEKTENOV, Z. (1996) Zamandaştarım Cönündö Eskerüü. Bişkek,.
• CİGİTOV, S. (2006) “Karanlık Yıllar ve Bir Mihenk Taşı: Sıdık Karaçev”. Manas Sosyal Bilimler Dergisi, sayı 15.
• CİGİTOV, S. (1991) Keçeekinin Sabaktarı, Bügünkünün Talaptarı. Frunze: Adabiyat.
• CİGİTOV, S. (1972) Irlar cana Cıldar. Frunze: Kırgızstan Basması.
• ELEBAYEV, M. (1990) (Yay. Haz: Omor Sooronov), Carıyalanbagan Çıgarmalar. Frunze: Adabiyat.
• ELEBAYEV, M. (1990) Carıyalanbagan Çıgarmalar. Frunze: Adabiyat.
• İBRAİMOV, O. (2012) İstoriya Kırgızskoy Literaturı XX Veka. Bişkek: Biyiktik.
• KADIRMANBETOVA, A. (2015) Okurmandın kitep tekçesi, C1. Bişkek.
• KOMİSYON. (1973) Kulturnoe Stroitelstvo v Turkestanskoy ASSR (1917-1924 gg) Sb. Dokumentov, t. 1. Taşkent.
• MALENOV, B. (1959) Mukay Elebayevdin Çıgarmaçılıgı. Frunze.
• MALİKOV, K. (1964) Zamandaştarım cana Kalamdaştarım. Frunze: Kırgızmambas.
• MAMITBEKOV, Z. (1970) “Kırgız Sovyet Cazma Adabiyatının Algaçkı Saamalıktarı” Ala Too No 5.
• SIDIKBEKOV, T. (1987) Kırgız Sovyet Adabiyatının Tarıhı. Frunze: İlim.
• SAMAGANOV, C. (1976) Sovyettik Kırgızistan Cazuuçuları. Frunze: Kırgızstan Basması.
• SOORONOV, O. (1998) Mukay. Bişkek. 1998.
• TOLUBAYEVA, Ç. M. (2002) Elebayev - Uluttuk Adabiyatta Psihologiyalık Prozanın Baştooçusu. Bişkek: Avtoreferat.