AKADEMİK R. SIZDIK VE TARİHİ LEKSİKOLOJİ SORUNLARI

Yıl 2018, Sayı: 92, 45 - 54, 27.12.2018

Nagima Koshanova

Öz

R. Sızdık, kelimelerin tarihini, güzelliğini ve kullanım kültürünü keşfeden ve derin araştırmalar yapan büyük bir bilim adamıdır. Kelimenin özünü açıklamak, eski yazılardaki kelimelerinin nasıl kullanıldığını açıklamak çok büyük bir sorumluluğu ve sabırlı olmayı gerektirir. R. Sızdık, bu gibi zorlukların olacağının farkında olarak dil tarihini araştırmaya çalışan bir bilim adamıydı. «Kazak Edebi Dilinin Tarihi (ХV.-ХIХ. yüzyıllar)» adlı çalışmasında yüzyıllık tarih var, milyonlarca insanlara hizmet etmiştir, devlet statüsüne sahip olan Kazak Türkçesi gibi büyük bir lehçenin beş yüzyıllık tarihini tanıtmak için, onun belli aşamalardaki durumunu karakterize etmesi, ayrı anıtların dilini incelemesi, fonksiyonel stillerin bulunması, oluşumun incelenmesi, ayrı şair ve yazarların katkısı ile hizmet etmesi gibi çalışmalardan başlayarak edebi dilin işaretleri ile hizmetinin açıklaması, gelişme aşamalarına ayırması, her aşamadaki gelişme esasları ile yöntemlerini analiz etmesi gibi çok fazla sorunu çözmeye çabaladı. Bu makalede R. Sızdık’ın tarihi leksikoloji alanında yaptığı çalışmaları incelenmektedir.

Anahtar Kelimeler

R. Sızdık, Kelime tarihi, Dil kültürü, Tarihi leksikoloji, Milli adlandırmaların anlamı

АКАДЕМИК Р. СЫЗДЫҚ ЖӘНЕ ТАРИХИ ЛЕКСИКОЛОГИЯ МӘСЕЛЕЛЕРІ

Öz

Р. Сыздық – сөз тaрихын, сөз әсемдiгiн, қолдaнылу мәдениетiн зерттеп, терең тaлдaу жaсaғaн iрi ғaлым. Сөздiң мәнiн aшу, көне жaзбaлaрдaғы сөздердiң қaлaй қолдaнылғaндығын aнықтaу зор жaуaпкершiлiктi, ұқыптылықты, төзiмдiлiктi қaжет етедi. Ғалым осындай қиындықтaрды бiле тұрa тiл тaрихын зерттеуге бел шеше кірісті. «Қaзaқ әдеби тiлiнiң тaрихы (ХV-ХIХ ғaсырлaр)» aтты еңбегiнде сaн ғaсырлық тaрихы бaр, миллиондaғaн aдaмдaрғa қызмет етiп отырғaн, мемлекеттiк мәртебеге ие болғaн қaзaқ тiлi сияқты iрi тiлдiң тұтaс бес ғaсырлық тaрихын тaныту үшiн, оның белгiлi бiр кезеңдердегi күй-қaлпын сипaттaу, жеке ескерткiштердiң тiлiн тaлдaу, функционaлдық стильдердiң пaйдa болуын, қaлыптaсуын зерттеу, жеке ақын-жазушылардың үлесi мен қызметін көрсету сияқты жұмыстaрдaн бaстaп, әдеби тiлдiң белгілері мен қызметін aйқындaу, дaму кезеңдерiн дәуiрлерге бөлу, әр кезеңдегi дaму принциптерi мен бaғыттaрын саралау тәрiздi көптеген мәселелердi шешуге ерекше күш жұмсaды. Мақалада ғалым Р. Сыздықтың тарихи лексикология саласында еткен еңбектері қарастырылған.

Anahtar Kelimeler

Ғалым Р. Сыздық, Сөз тaрихы, Тіл мәдениеті, Тарихи лексикология, Ұлттық атаулардың мағынасы мен танымдылық сипаты

ACADEMICIAN R. SYZDYK AND PROBLEMS OF LEXICOLOGY

Öz

R. Syzdyk is one of the prominent scientists who has researched and deeply analyzed the history of the word, the beauty and culture of using words. Disclosure of the essence of the word, the definition of the use of words in ancient scriptures requires attentiveness and patience. The scientist began to study the history of the word despite such difficulties. The scientist proceeded to study the history of the word despite such difficulties. In her work "The History of the Kazakh Literary Language (XV-XIX centuries)," she made enormous efforts to solve a variety of language problems, such as describing the state of the language in a certain period, analyzing the language of written monuments, exploring the formation and formation of functional styles, showing the proportion and functions personal poets and writers, elucidation of the features and functions of the literary language, periodization of the stages of development, analysis of the principles and directions of language development in each period, in order to show the whole five-century history language as a Kazakh language, which has a centuries-old history, spoken by millions of people and having state status. The article deals with the works of the scientist R. Syzdyk on historical lexicology.

Anahtar Kelimeler

Scientist R. Syzdyk, Word history, Word culture, Historical lexicology, Significance of national names and cognitive character

АКАДЕМИК Р. СЫЗДЫК И ПРОБЛЕМЫ ИСТОРИЧЕСКОЙ ЛЕКСИКОЛОГИИ

Öz

Р. Сыздык – крупный ученый, исследовавшая и глубоко анализировавшая историю слова, красоту и культуру использования слов. Раскрытие сущности слова, определение использования слов в древних писаниях требует внимательности и терпения. Ученый приступила к исследованию истории слова несмотря на такие трудности. В своем труде «История казахского литературного языка (ХV-ХIХ вв.)» она приложила огромные усилия решению множества проблем языка, такие как описание состояния языка в определенный период, анализ языка письменных памятников, исследование возникновения и формирования функциональных стилей, показание доли и функций персональных поэтов и писателей, выяснение признаков и функций литературного языка, периодизация этапов развития, анализ принципов и направления развития языка в каждом периоде, для того, чтобы показать целую пятивековую историю крупного языка как казахский язык, который имеет многовековую историю, на котором говорят миллионы людей и имеющий государственный статус. В статье рассматриваются труды ученого Р.Сыздык по исторической лексикологии.

Anahtar Kelimeler

Р.Сыздык, История слова, Культура слова, Историческая лексикология, Значение национальных названий/имен и когнитивный характер

Kaynakça

• Сыздық Р. (2004). Сөздер сөйлейді (сөздердің қолданылу тарихынан). Толықтырылған 3-басылымы. -Алматы: «Арыс», - 230 б.
• Сыздықова Р. (1994). Сөздер сөйлейдi. – Алматы: «Санат», –190 б.
• Сыздық Р. (2009). Қазақ тіліндегі ескіліктер мен жаңалықтар. Алматы: «Арыс», -268 б.
• Салқынбай А.Б. (2005) Қазақ тілінің тарихи грамматикасы. –Алматы: «Қазақ университеті».