КӨНЕТҮРКІ РУНА ЖАЗУЫНЫҢ ҚАЗАҚ ТАҢБА-БЕЛГІЛЕРІМЕН ҮЙЛЕСІМДІЛІГІ

Yıl 2014, Sayı: 67, 76 - 89, 20.06.2014

T. Ensegenuly

Öz

Бұл мақалада көне түркі руна жазуы Қытай, Шумер жазуларының ізін ала жасалғандығы, ал, бұл тайпа пайдаланған сөздер түркі тілінде молынан кездесетіні, шумерлердің дәстүр-салты, нанымы және көктегі жаратушыға табынуы түркілермен етене туыстас екені арнайы зерттелініп, орнықты тұжырым жасалынады. Өйткені, шумерлер Орта Азиядан қоныс аударғанда өзімен бірге түркі жазуын және олардың наным-сенімін, дәстүрін ала кеткенін маман ғалымдар дәлелдеп берді. Екіншіден, түркі руна жазуының туып, қалыптасуына түркі және қазақ халқының ру-тайпаларының таңба-белгілері едәуір ықпал еткені осы еңбекте салыстырмалы түрде көрсетіліп, тиянақты тұжырым жасалынады. Мәселен, М. Қашқари, Ш. Құдайбердіұлы, Ә. Марғұлан жинаған көне түркі және қазақ тайпаларының таңба-белгілері түркі руна жазуына өте ұқсастығы бұлтартпас дәлел келтіріліп, айқындалды.
Көне түркі руна жазуын оқып, сырын ашуға бұрын көне әрпі қалыптасқан, кейін басқа алфавитті игерген шетел ғалымдары белсене араласты. Мысалға, Копенгаген университетінің профессоры, осы көне түркі руна жазуын оқудың тұңғыш кілтін тапқан В.Томсен осындай мақсатта болып, тасқа түсірілген жазуды оқуға зор ынтамен кірісті. Алайда ол Орхон мен Енисей жазбалары түркі мұрасы екенін білгеннен кейін де түркі алфавитінің шығу тегі арамей (парсы−арамей, соғды) жазуының ықпалымен, соған сүйеніп жасалған деген пікір білдірді. Басқа бір топ ғалымдар, атап айтқанда, Н.Аристов, А.Дж. Эмре, И.А. Батмановтар көне түркі жазуына өзге елдердің әріптік жазуының ешқандай қатысы жоқ, бұл алфавит түркі таңбаларының әсерімен, соған ұқсаған көне түркілердің төл жазуы деген тұжырым білдірді. Профессор С.Е.Малов Енисей жазбалары қырғыз халқының мұрасы екенін атап көрсетті. Бірақ нақты дәлел келтірмейді. Осы еңбекте көне түркі руна жазуы түркілердің ру-тайпаларының таңбалары негізінде жасалғанын семиотека тәсілін пайдаланып, салыстырып зерттеп, орнықты тұжырым жасалынды. Бұл термин грек тілінде «белгі», «таңба» деген мағынаны білдіреді. Семиотека−жалпы таңбалар жүйесін саралайтын ғылым саласы. Қысқасы, көне түркі жазуының туып, қалыптасып, дамыған тұстарын үш кезеңге бөліп топтауға болады. Біріншісі, Сақ тайпалары бірігіп, дәуірлеген тұс. Екінші, Ғұн руна жазуы. Үшіншісі, қағандық дәуірдегі түркі жазуы.

Anahtar Kelimeler

Таңба, Ескерткіш, Түркі жазуы, Қазақ таңбалары, Руна жазбалары

SIMILIARITIES OF TURKIC OLD RUNA WRITINGS WITH KAZAKH MANUSCRIPTS

Öz

This article deals with formation of Turkic alphabet after Chine and Shumer manuscript. The tradition belief and religion of Shumers are the same with Turkic tradition belief and religion the both nations worship to sky. Becouse shumer are from Central Asia and took with themselves Turkic manuscript was founded with the help of Turkic and Kazakh symbols
Foreign scientists who had acquired ancient manuscripts and alphabets actively worked on the research of the Turkic old Runa manuscripts. The professor of the Copenhagen university V. Thomson paid great attention to study the written manuscripts on the stones. After being familiar of the fact that the Orhon Yenisey manuscripts were the heritage of the Turkic manuscripts., he came to the conclusion that the origin of the Turkish language was closely connected with Aramei (Persian, Aramei, Sogdy).
The other group of scientists, namely N.Aristov, A.Jh.Amre, I.A.Batmanov claimed that there is not any connection between Turkic manuscript and other languages, this alphabet was affected with the Turkic symbols. However, S.E.Malov stated that Yenisey manuscript was the heritage of Kyrgyz nation. But he could not give any reliable sources.
This work deals with facts which prove that the old Runa manuscript was originated by the Turkic symbols. It was founded with the help of semiotics. Semiotics originated from Greek, meaning Symbols and signs. Semiotics is the science which studies symbols. And we came to the conclusion that old Turkic manuscripts were founded and developed in three ways:
1. Sak period;
2. Gun manuscripts;
3. Turkic manuscripts.

Anahtar Kelimeler

Mark, Manuscript, Turkic alphabet, Kazakh alphabet, Runa manuscripts

Kaynakça

• Аманжолов А. (1996), Түркі филологиясы және жазу тарихы. Алматы: Санат, 127б.
• Бахти А. (2002), Шумеры, скифы, казахи. Алматы: «Кочевники», , 215 с.
• Бекділдаұлы Ә. Зороатуштра // Қазақ батырлары 1998, № 1.
• Быков Ф.С.(1966), Зорождение общественно-политической и философской мысли в Китае. М: Наука, 240 с.
• Гумилев Л.Н. (1994), Көне түріктер. Алматы, Білім, 502 б.
• Құдайбердіұлы Ш. Түрік, қырғыз-қазақ һәм хандар шежіресі. Алматы: Қазақстан, 1991, 200 б.
• Қазақ Совет энциклопедиясы. (1977), Алматы: 10-том, , 650 б.
• Қашқари М. (1985), Түрік сөздігі. ІІІ-том. Алматы: Жазушы, 340 б.
• Малов С.Е. (1952), Енисейская письменность тюрков. М.-Л. АНСССР., 370 с.
• Мыңжан Н. (1994). Қазақтың қысқаша тарихы. Алматы: Жалын,
• Марғұлан Ә. (1984). «Тамғалы тас» жазуы». // Жұлдыз №1.
• Өмүралыуулу Ч. (1994), Теңирчилик. Б. Крон, 286 б.
• Сартқожаұлы Қ. (2003), «Тасқа түскен тарихтың тарқатылмаған түйіні көп» // «Қазақ әдебиеті» 14. 11.
• Түркістан халықаралық энциклопедия. (2000), Алматы:, 502 б.
• Труды Орхонской экспедиции. Санкт-Петербург. 1892~1899, 210 с.