История становления и развития урало-алтайской и алтайской гипотез в языкознании

Yıl 2023, Sayı: 116, 95 - 127, 30.12.2023

Zhanseit Tuimebayev

https://doi.org/10.59358/ayt.1382484

Öz

В статье рассматривается проблема казахско-монгольских и, шире, тюркско-монгольских языковых параллелей неразрывно связана со сложной и запутанной проблемой общности алтайских языков. Поскольку тюркско-монгольские лексические схождения в течение длительного времени изучались в русле урало-алтайской и алтайской теорий, тема данной работы требует довольно подробного обзора истории становления и развития урало-алтайской и алтайской гипотез в языкознании. Это тем более актуально, что классическая алтайская теория прежде всего зиждется на тюркско-чувашско-монгольских языковых схождениях, благодаря которым традиционная алтаистика придает чувашскому языку статус переходного или связующего звена между стандартными тюркскими и монгольскими языками.
В этих обзорных по своему характеру трудах опубликованы достаточно полные и ценные сведения, позволяющие проследить историю развития алтаистики в целом. В них также содержатся важные сведения о специальной научной литературе с соответствующими аннотациями, дающими краткие сведения о содержании каждого исследования.
При изучении проблем этнолингвогенеза лингвистами-историками необходимо обращать внимание на данные сравнительно-исторического языкознания. Только на этой основе показано, что комплексное сравнительное исследование языковых источников приводит к научно-обоснованным результатам.

Anahtar Kelimeler

алтаистика, тюркология, тюркско-монгольский, урало-алтайской, тунгусо-маньчжурский, тюркские языки

Proje Numarası

-

History of the formation and development of the Ural-Altai and Altai hypotheses in linguistics

Öz

The article examines the problem of Kazakh-Mongolian and, more broadly, Turkic-Mongolian language parallels, which are inextricably linked with the complex and intricate problem of the commonality of the Altai languages. Since Turkic-Mongolian lexical convergences have been studied for a long time in line with the Ural-Altai and Altai theories, the topic of this work requires a fairly detailed review of the history of the formation and development of the Ural-Altai and Altai hypotheses in linguistics. This is all the more relevant since the classical Altaic theory is primarily based on the Turkic-Chuvash-Mongolian linguistic convergences, thanks to which traditional Altaic studies gives the Chuvash language the status of a transitional or connecting link between the standard Turkic and Mongolian languages.
These works, which are overview in nature, contain fairly complete and valuable information that allows us to trace the history of the development of Altaic studies as a whole. They also contain important information about the scientific literature with corresponding abstracts that provide a summary of the content of each study.
When studying the problems of ethnolinguogenesis, historical linguists need to pay attention to the data of comparative historical linguistics. Only on this basis is it shown that a comprehensive comparative study of language sources leads to scientifically based results.

Anahtar Kelimeler

Altaic studies, Turkology, Turkic-Mongolian, Ural-Altaic, Tungus-Manchu, Turkic languages

Proje Numarası

-

ТІЛ БІЛІМІНДЕГІ ОРАЛ-АЛТАЙ ЖӘНЕ АЛТАЙ ГИПОТЕЗАЛАРЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУ ЖӘНЕ ДАМУ ТАРИХЫ

Öz

Мақалада қазақ-моңғол, кеңірек айтсақ, түркі-моңғол тілдік параллельдер мәселесі алтай тілдерінің ортақтығы мәселесі қарастырылады. Түркі-моңғол лексикалық конвергенциялары ұзақ уақыт бойы орал-алтай және алтай теорияларына сәйкес зерттеліп келе жатқандықтан, бұл жұмыстың тақырыбы тіл біліміндегі гипотезалар орал-алтай және алтай тілінің қалыптасу және даму тарихын біршама егжей-тегжейлі қарастыруды талап етеді. Бұл өте өзекті мәселе, өйткені классикалық алтай теориясы ең алдымен түркі-чуваш-моңғол тілдік конвергенцияларға негізделген, соның арқасында дәстүрлі алтайтану чуваш тіліне стандартты түркі және моңғол тілдері арасындағы өтпелі немесе байланыстырушы мәртебесін береді.
Бұл жұмыста өзінің табиғаты бойынша тұтас алтайтанудың даму тарихын қадағалап отыруға мүмкіндік беретін толық және құнды мәліметтер жарияланғанын көруге болады. Олар сондай-ақ әр зерттеу мазмұнының қысқаша мазмұнын беретін тиісті аннотациялары бар арнайы ғылыми әдебиеттер туралы маңызды ақпаратты қамтиды.
Лингвист-тарихшылар этно және лингвогенездің мәселелерін зерттегенде салыстырмалы тарихи тіл білімінің дәлелдемелеріне мән беру қажеттігі көрсетілген. Осы негізде ғана лингвистикалық дереккөздерді біртұтас салыстырмалы түрде зерттеу ғылыми негізделген нәтижелерге әкелетіндігі көрсетіледі.

Anahtar Kelimeler

алтайтану, түркітану, түркі-моңғол, тунгус-маньчжур, орал-алтай, түркі тілдері

Proje Numarası

-

DİLBİLİMDE URAL-ALTAY VE ALTAY HİPOTEZLERİNİN OLUŞUMU VE GELİŞİMİ TARİHİ

Öz

Makalede Kazak-Moğolca ve daha geniş anlamda Türk-Moğol dil paralellikleri sorunu, Altay dillerinin ortaklığı sorunu ele alınmaktadır. Türkçe-Moğolca sözcüksel yakınsamalar uzun süredir Ural-Altay ve Altay teorilerine uygun olarak çalışıldığından, dilbilimdeki bu hipotez çalışmasının konusu, Ural-Altay ve Altay dillerinin oluşum ve gelişim tarihinin daha ayrıntılı bir incelemesini gerektirmektedir. Bu, klasik Altay teorisinin esas olarak Türk-Çuvaş-Moğol dil yakınsamasına dayandığından, bu nedenle geleneksel Altay çalışmalarının Çuvaş diline standart Türk ve Moğol dilleri arasında geçiş veya bağlantı statüsü verdiği için bu çok acil bir sorudur.
Bu çalışmada, doğası gereği, bütünsel alt-bilimin gelişim tarihini izlemeyi mümkün kılan tam ve değerli verilerin yayınlandığını görebilirsiniz. Ayrıca, her çalışmanın içeriğinin bir özetini veren ilgili ek açıklamalarla özel bilimsel literatür hakkında önemli bilgiler de içerirler.
Dilbilimci tarihçiler tarafından etnik ve dilbilimsel sorunların incelenmesinde, nispeten tarihsel dilbilimin kanıtlarına önem vermenin gerekli olduğu gösterilmiştir. Sadece bu temelde, dilsel kaynakların bütünsel karşılaştırmalı çalışmasının bilimsel olarak geçerli sonuçlara yol açtığı gösterilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Türkçe dilleri, Altaybilim, Türkoloji, Türkçe-Moğol, Ural-Altay, Tungusca-Mançurya

Proje Numarası

-

Kaynakça

• Abel-Remusat. (1820) Recherches sur les langues tartares, ou Memoires sur differents point de la grammaire et de la litterature des Mandchous, des Mongols, des Ouigoures et des Tibetains. – Paris: - Т. 1.
• Azerbayev E.G. (1982) Voprosy yaponsko-tyurkskikh yazykovykh svyazey (sravnitel'noye fonetiko-leksicheskoye issledovaniye s ispol'zovaniyem elektronnoy vychislitel'noy mashiny i prilozheniyem dannykh mongol'skikh, tunguso-man'chzhurskikh i koreyskogo yazykov). Avtoref. dis. ... kand. filol. nauk. - M., -25 ye. (in Russian)
• Baskakov N.A. (1981) Altai family of languages and its study. - M.: Nauka, 135 s.
• Benzing J. (1953) Remarques sur les langues toungouses et leurs relations avec les autres langues dites "altai'ques" // Ural-Altaische Jahrbticher. - Wiesbaden, - Vol. XXV. - N 1-2. - рр. 109-118.
• Gamkrelizde T.V., Ivanov Vyach. Vs. (1984) Indoyevropeyskiy yazyk i indoyevropeytsy: Rekonstruktsiya i istoriko-tipologicheskiy analiz prayazyka i protokul'tury. - Tbilisi: Izd-vo Tbilisskogo un-ta, - CH. 1-Y. - XCVI+ 1328 s.
• Clauson G. (1960) Turk, Mongol, Tungus//Asia Major. New Series. - London, - Vol.VIII. - № 5.105-123. Doerfer, G. (1981). Temel sözcükler ve altay dilleri sorunu. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı - Belleten, 28-29 (1980-1981) , 1-16
• Dilâçar A. (1964) Türk Diline Genel Bir Bakış. – Ankara. 264 s.
• Del'bryuk B. (1904) Vvedeniye v izucheniye yazyka. - SPb.
• Duntezil G. (1954) Remarques sur les six premiers noms de nombres du turc // Studia Linguistica. -Vol. VIII. -№ l. 1-15.
• Illich-Svitych V.M. (2003) Opyt sravneniya nostraticheskikh yazykov: (Semitokhamitskiy, kartvel'skiy, indoyevropeyskiy, ural'skiy, dravidiyskiy, altayskiy): Vvedeniye. Sravnitel'nyy slovar'. -M.
• Castren M.A. (1857) Ethnologische Vorlesungen tiber die altaischen Volker nebst samojedischen Marchen und tatarischen Heldensagen // Nordische Reise und Forschungen. - SPb., - Bd. IV.
• Nasilov D.M. (1974) Ob altayskoy obshchnosti: (K istorii problemy) // Tyurkologicheskiy sbornik: 1974. - M. S. 90-108.
• Nasilov D.M. (1978) Vzglyady akad. F.I. Videmana i prof. M.P. Veske na uralo-altayskuyu problemu // Finno-ugorskiye narody i Vostok. Uchenyye zapiski Tartuskogo universiteta. - Tartu, – Vyp. 455.
• Nasilov D.M. (1977) Iz istorii altaistiki // Sov. tyurkologiya. - Baku, -№ 3. S. 77-93.
• Nasilov (1981) Altaistika XIX v. // Tyurkologicheskiy sbornik - 1977. - M. S. 150-155.
• Nemet YU. (1963) Spetsial'nyye problemy tyurkskogo yazykoznaniya v Vengrii [Special problems of Turkic linguistics in Hungary]// Voprosy yazykoznaniya. - M. № 6.
• Poppe N. (1955) Introduction to Mongolian comparative studies. – Helsinki. 300 p.
• Polivanov Ye.D. (1924) K voprosu ob obshcheturetskoy dolgote glasnykh // Byulleten' 1 -go Sredne-Aziatskogo gos. un-ta. – Tashkent. № 6.
• Ramstedt G. J. (1924) Die Verneinung in den altaischen Sprachen. Eine semasiologische Studie // Memoires de la Societe Finno-Ougrienne. - Helsingfors, -Bd. 52. S. 196-215.
• Ramstedt G. J. (1935) Uber den Ursprung der turkischen Sprache // Sitzunsberichte der Finnischen Akademie der Wissenschaften. – Helsinki. S. 86-92.
• Ramstedt G. J. (1939) A Korean Grammar // Memoires de la Societe Finno- Ougrienne. - Helsinki, - Vol. 82. - IV +200 S. См. Рамстедт, 1951 (пер. на рус. яз.)
• Ramstedt G. J. (1952) Классификация тюркских языков в связи с исторической периодизацией их развития и формирования // Труды Института языкознания АН СССР. М. -Т. 1. С. 7-57.
• Starostin S.A. (1991) Altayskaya problema i proiskhozhdeniye yaponskogo yazyka. [The Altai problem and the origin of the Japanese language]. - M. Nauka. 298 s.
• Starostin S., Dybo A., Mudrak О. (2003) Etymological Dictionary of the Altaic Languages. - Leiden; Boston: Brill, - Vol. 1. 858 р. (A - K); Vol. 2. 859-1556. (L - Z); Vol. 3.1557-2096. (Indices)
• Syromyatnikov N.A. (1971) Metodika sravnitel'no-istoricheskogo izucheniya obshchikh morfem v altayskikh yazykakh // Problema obshchnosti altayskikh yazykov. -D. S.51-64.
• Sinor D. (1963) Introduction a Г etude de Г Eurasie Centrale. - Wiesbaden,
• Tomsen V. (1938) Istoriya yazykovedeniya do kontsa XIX veka. - M.
• Ferrario В. (1935) Delia possibili parentela fra le lingue "altaische" et alcune Americane. // Atti: del XIX Congresso Internationale degli Orientalisti. – Roma. 210-223.
• Khelimskiy E.A. (1984) Problema granits nostraticheskoy makrosem'i yazykov // Lingvisticheskaya rekonstruktsiya i drevneyshaya istoriya Vostoka. - M., -CH. 5. S. 38-41.
• Hommel Fr. (1926) Ethnologie und Georaphie des alten Orients. - Munchen.
• Shcherbak A.M. (1959) Oguz-name. Mukhabbat-name: Pamyatniki drevneuygurskoy i starouzbekskoy pis'mennosti. - M.
• Schmidt P. (1928) Etymologische Beitrage //Journal de la Societe Finno- Ougrienne. - Helsinki- Bd. XLII. - Hf. 3.
• Schott W. (1836) Versuch uber die Tatarischen Sprachen. – Berlin.
• Schott W. (1847) Uber des Altai'sche oder Finnisch-Tatarische Sprachengeschlecht // Abhandlungen der Konigl. Preussischen Akademie der Wissenschaften: Philosophisch-historische Klasse. – Berlin. S. 281-427.
• Schott W. (1849) Uber das AltaYsche oder Finnisch-Tatarische Sprachengeschlecht // Abhandlungen der Preussischen Akademie der Wissenschaften: Philosophisch-historische Klasse. – Berlin.
• Schott W. (1851) Uber mongolische und indisch-europaische Sprachwurzeln // Monatsbericht des Preussischen Akademie der Wissenschaften: Philosophisch- historische Klasse. – Berlin. S. 99-208.
• Witsen N. (1692) Noord and Oost Tartarye... - Amsterdam,; Изд. 2-е. - 1705; Изд. 3-е- 1785.
• Winkler Н. (1924) Die altaische Sprachen. - Berlin.
• Wicander S. Maya and Altaic. Is the Maya group of la language related to Altaic family? I // Ethnos. - 1967. - Vol. 32. 141-148; II // Ethnos. - Stockholm, 1970. - Vol. 35. 80-88; III // Orientalico Suencana. - Stockholm, 1970-1971. - Vol. 19-20.186-204.