ЧИСЛО ГЛАСНЫХ В УЗБЕКСКОМ И ТУРКМАНСКИХ ДИАЛЕКТАХ ХОРЕЗМСКОЙ ДИАЛЕКТНОЙ ЗОНЫ

Yıl 2024, Sayı: 117, 87 - 98, 31.03.2024

Elyor Alimardanov

https://doi.org/10.59358/ayt.1376577

Öz

В Хорезмской диалектной зоне, входящей в состав тюркского языкового ареала и входящей в состав узбекского языкового массива, проживают люди, говорящие на узбекский огузском и кипчакском диалектах, а также на казахском, каракалпакском и туркменском языках. Узбекский и туркменский языки, исторически относящиеся к огузской группе тюркских языков в диалектной зоне, имеют общие и различные аспекты. Такие сходства и различия очевидны в фонетике, включая систему гласных. Известно, что в фонологической системе древнетюркского языка имеется 8 гласных фонем. В результате исторического развития, влияния родственных и неродственных языков (метизация и гибридизация) сохранение общих черт в вокализме этих языков неодинаково. В результате тесного и постоянного контакта городских и городских диалектов узбекского языка с таджикским языком показано наличие таджикских элементов в этих диалектах, а также наличие узбекских элементов в таджикском языке. в исследованиях. Узбекский и туркменский диалекты, относящиеся к группе огузов, исторически обитавших на одной территории, имеют свои особенности, отличающиеся от других диалектов узбекского и туркменского языков и присущие только узбекским и туркменским диалектам этой территории. Например, под влиянием узбекского литературного языка в узбекских говорах диалектной зоны стал активно употребляться задний ряд, полугубный, малоширокий гласный ā. Например, как ālίj, āmmavίj. Соответственно, эта гласная стала спорадически появляться в туркменских диалектах зоны. В статье приведены сведения об общих признаках гласных звуков в узбекском и туркменском языках зоны по признаку качества.

Anahtar Kelimeler

узбекский язык, туркменский язык, Хорезмская диалектная зона, огузский диалект, кипчакский диалект, фонетика, гласные.

THE NUMBER OF VOWELS IN THE UZBEK AND TURKMAN DIALECTS OF THE KHOREZM DIALECT ZONE

Öz

People who speak the Uzbek dialects of Oghuz and Kipchak, as well as Kazakh, Karakalpak, and Turkmen, live in the Khorezm dialectal zone, which is a component of the Turkic linguistic region and of the Uzbek language massif. The Oghuz group of Turkic languages, which historically include Uzbek and Turkmen, has both similarities and differences. Phonetics, particularly the vowel system, shows these similarities and contrasts. The Old Turkic language's phonological structure is known to have 8 vowel phonemes. Due to historical growth, impact from related and unrelated languages (metization and hybridization), and different vocalisms, these languages have different levels of retention of shared elements. Research has demonstrated the presence of Tajik components in these dialects as well as Uzbek elements in the Tajik language as a result of the close and ongoing contact between urban and city-type dialects of the Uzbek language and the Tajik language. The Oghuz dialects of Uzbek and Turkmen, who traditionally inhabited in the same region, have distinctive qualities that set them apart from other Uzbek and Turkmen language dialects and make them exclusive to this region. The back row, semi-labial, low-wide vowel ā ,for instance, started to be actively utilized in the Uzbek dialects of the dialectal zone under the influence of the Uzbek literary language ,like ālíj, āmmavíj. In the zone's Turkmen languages, this vowel ,therefore ,started to occur irregular. The article offers details on the typical indications of vowel sounds in Uzbek and Turkmen, two languages spoken in the region, according to the sign of quality.

Anahtar Kelimeler

Uzbek language, Turkmen language, Khorezm dialectal zone, Oghuz dialect, Kipchak dialect, phonetics, vowels

Харезм диалектілік зонасында өзбек және түрікмен тілдерінде дауысты дыбыстар саны

Öz

Түркі лингвистикалық ареалының құрамындағы өзбек тілі массивіне кіретін Харезм диалектілік зонасында өзбек, қыпшақ диалектілерімен қатар қазақ, қарақалпақ, түрікмен тілдерінде сөйлесетін адамдар мекендейді. Тарихи тұрғыда диалектілік аймақтағы түркі тілдерінің оғыз тобына жататын өзбек және түрікмен тілдерінің ортақ және әртүрлі аспектілері бар. Мұндай ортақтық пен ерекшеліктер фонетикада, оның ішінде дауысты дыбыс жүйесінде айқын байқалады. Көне түркі тілінің фонологиялық жүйесінде 8 дауысты фонема бар екені белгілі. Туысқан және туысқан емес тілдердің тарихи дамуы, ықпалы (метисация және гибридизация) нәтижесінде бұл тілдердің вокализміндегі ортақ белгілердің сақталуы бірдей емес. Өзбек тілінің қалалық және қалалық типтегі диалектілерінің тәжік тілімен тығыз және тұрақты байланысының нәтижесінде бұл диалектілерде тәжік элементтерінің болуы, сонымен қатар тәжік тілінде өзбек элементтерінің болуы зерттеулерде дәлелденді. Тарихқа көз жүгіртсек, бір аймақта өмір сүрген оғыз тобына жататын өзбек және түрікмен диалектілерінің өзбек және түрікмен тілдерінің басқа диалектілерінен ерекшеленетін және осы аймақтың өзбек және түрікмен диалектілеріне ғана тән ерекшеліктері бар. Мысалы, өзбек әдеби тілі әсерінде диалектал зонаның өзбек говорларында ā дауыстысы көп қолданылған. Мысалы, ālίj, āmmavίj сияқты. Сонымен қатар дауысты зонаның түрікмен говорларында да спорадик сияқты кездесіп отырады. Бұл мақалада өзбек және түрікмен тілдеріндегі дауысты дыбыстардың сапа белгісіне қарай жалпы белгілері туралы мәліметтер беріледі.

Anahtar Kelimeler

өзбек тілі, түрікмен тілі, Харезм диалектал зонасы, оғыз диалекті, қыпшақ диалекті, фонетика, дауысты дыбыстар

HAREZM DIALEKTAL HUDUDU ÖZBEK VE TÜRKMEN ŞİVELERİNDE ÜNLÜ FONEMALARIN MİKTARI

Öz

Türk lingvistik arealinin içerikli kısmı olarak Özbek dili kitlesine (massifine) girecek Harezm dialektal hududundu Özbek dilinin Oğuz ve Kıpçak şiveleri, bunun yanısıra, Kazak, Karakalpak ve Türkmen dillerinde konuşan ahali oturuyor. Dialektal huduttaki tarihen Türki dillerin Oğuz grubuna mensup Özbek va Türkmen dillerinde ortak ve farklı yönler mevcuttur. Bunun gibi ortak ve farklı yönler fonetikada, bu cümleden olmak üzere, ünlüler sisteminde net bir şekilde ortaya çıkmaktadır.
Bilindiği üzeri, eski Türk fonologik sıstemde 8 ünlü fonema vardır. Tarihi gelişim, kardeş ve kardeş olmayan dıllerın (metisatsiyon ve gibridizatsiyon) etkisi sonucu, bu dillerin vokalizminde ortak özelliklerin kalması aynı değildir. Özbek dilinin şehir ve şehir dışı şivelerinin Tacik diliyle yakın ve devamlı ilişkisi sonucunda bu şivelerde Tacik unsurlarının mevcutluğu, bu cümleden olmak üzere, Tacik dilinde Özbekça unsurların olması araştırmalar sonunda ortaya çıkmıştır. Tarihten bir arealda yaşayan Oğuz grubuna mensup Özbek va Türkmen şivelerinde kendine özgü özelleklerle beraber, Özbek va Türkmen dillerini diğer şivelerinden ayıran ancak işbu arealdeki Özbek va Türkmen şivelerine özgü cihetlerde meydana gelmiştir. Örneğin, Özbek edebi dili etkisiyle dialektal hududun Özbek şivelerinde arka sıra, yarı leblenmiş (yarı dudaklanmış), aşağı-geniş ā ünlüsü faal kullanılmaya başlamıştır. Örneğin, ālíj, āmmavíj gibi. Buna göre, bu ünlü hududun Türkmen şivelerinde de sporadik şekilde rast gelmeye başlamıştır.
Makalede, hdudttakı Özbek va Türkmen dillerindeki ünlü seslerin sıfat belirtisine göre ortak belirtileri hakkında bilgi verilecektir.

Anahtar Kelimeler

Özbek dili, Türkmen dili, Harezm dialektal hududu, Oğuz lehçesi, Kıpçak lehçesi, fonetika, ünlüler

Kaynakça

• Ashirboyev S. (2023). Areal lingvistika. Toshkent: Bookmany print, 147 b.
• Abdullayev F. (1961). Fonetika Xorezmskix govorov uzbekskogo yazik. Tashkent, 564 s. (Dissertatsiya doktor filologicheskix nauk).
• Abdullayev F. (1961). Xorazm shevalari. Toshkent: Fan, 345 b.
• Amansariyev A. J. (1970) Turkmen dialektologiyasi. Ashgabat: Turkmenistan, 380 s.
• Arazkuliyev S. (1961). Garagalpagistan ASSR-ning Dortgul rayonыidaki turkmen gepleshikleri. Ashgabat, 268 s.
• Darvishov I. (2019) Areal tilshunoslik: janubi-gʻarbiy namangan shevalarining fonetik-fonologik xususiyatlari. Namangan, 147 b.
• Djurayev A.B. (1991). Terotecheskiye osnovi arealnogo issledovaniya uzbekoyazichnogo massiva. Tashkent: Fan, 220 s.
• Ibragimov Yu. (2000). Janubiy Orolboʻyi oʻzbek shevalari tadqiqi. Toshkent, 370 b. (Filologiya fanlari doktori dissertatsiyasi).
• Ibragimova Z. (2009). Qoraqalpogʻistondagi oʻzbek shevalari qishloq xoʻjaligi leksikasining lingvogeografik tadqiqi. Toshkent, 133 b. (Filologiya fanlari nomzodi dissertatsiyasi)
• Murodova N. (2006). Oʻzbek tili Navoiy viloyati shevalarining lingvoareal talqini. Toshkent, 309 b. (Filologiya fanlari doktori dissertatsiyasi).
• Muxamedjanov K. M. Arealnoye issledovaniye uzbekskix narodnix govorax Yujnogo Kazaxstana. Tashkent, 1971. (Dissertatsiya doktor filologicheskix nauk).
• Nartyýew N. (2010). Türkmen dialektologiýasy. Aşgabat, 259 s.
• Rahmonov N. S. (2019) Oʻzbek tili Navoiy viloyati shevalari morfologik xususiyatlarining lingvoareal tadqiqi. Samarqand, 136 b. (Filologiya fanlari boʻyicha falsafa doktori dissertatsiyasi).
• Reshetov V.V., Shoabdurahmonov Sh. (1962) Oʻzbek dialektologiyasi. Toshkent: Oʻrta va oliy maktab, 359 b.
• Serebrennikov B.A., Gadjiyeva N.Z. (1986) Sravnitelno-istoricheskaya grammatika tyurkskix yazikov. Moskva: Nauka, 301 s.
• Shixiyev A. (1996) Turkmenskiye govori Buxarskoy oblasti. Nukus: Bilim, 159 s.
• Shermatov A. (1981) Lingvistik geografiya nima? Toshkent, Fan, 58 b.
• Shcherbak A.M. (1970). Sravnitelnaya fonetika tyurkskix yazikov. Leningrad: Nauka, 204 s.