ʿABDURAḤMĀN ÖZKENDÎ’NİN “ḲIṢṢA-İ DĀSTĀN-I ÇİNGİZ ḪAN ~ ḤAŻRET-İ Mİ̄R TĖMÜR DĀSTĀNINIŊ BEYĀNI” KİTABINDA BİRİNCİ KİŞİ ÇOKLUK EMİR-İSTEK KİPİNİN BİÇİMLERİ

Yıl 2024, Sayı: 117, 61 - 85, 31.03.2024

Senbek Utebekov

https://doi.org/10.59358/ayt.1403486

Öz

Bu çalışmada, H. 1228 / M. 1813’te ʿAbduraḥmān Özkendî tarafından yazılan “Ḳıṣṣa-i Dāstān-ı Çingiz Ḫan ~ Ḥażret-i Mı̇̄r Tėmür Dāstānınıŋ Beyānı” adlı kitabında çeşitliğiyle dikkat çeken emir-istek kipleri ele alınmaktadır. Makalenin esasını oluşturan eser Çağatay Türkçesinin Klasik sonrası döneminin özelliklerini taşımaktadır. Bazı bilim adamlarınca “Çağataycanın Çöküş” dönemi olarak da bilinen devirde yazılan eser, yazım ve dil özellikleri açısından Çağatay Türkçesinin metinleriyle büyük oranda benzerlik göstermekle beraber Türkçenin çeşitli lehçelerin unsurlarını bir arada barındırmasıyla dikkat çekmektedir. Özellikle eserde birinci şahıs çokluk emir-istek kipini karşılayan {-(A)yIn}, {-(A)yIk}, {-(A)lI}, {-(A)lIK}, {-(A)lIñ}, {-(A)nUñ} biçimindeki 6 çeşit ek kullanılmıştır. Makalede Türkçenin çeşitli lehçelerine ait bu eklerin oluşum, gelişim süreçleri, eserdeki ve lehçelerdeki kullanımları ve yapı özellikleri ilgili dilbilimsel analiz yapılmaktadır. Bunun için betimlemeli, tanımlayıcı, artzamanlı ve eşzamanlı yöntemler kullanılmaktadır. Bu çeşitliliğin nedenleri üzerinde durulmaktadır. Bu minvalde konu üzerindeki bilim insanlarının bakışaçılarını dile getirerek bilimsel tahlil yapılmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Abdurahman Özkendi, Çingiz-Name, Timur-Name, emir kipi, alomorf

Etik Beyan

Saygılarımla....

Destekleyen Kurum

yok

Proje Numarası

1

Teşekkür

Teşekkür ederim.

ФОРМЫ ПЕРВОЙ ЛИЦА ПОВЕЛИТЕЛЬНОГО НАКЛОНЕНИЯ В КНИГЕ АБДУРАХМАНА ОЗКЕНДИ «КИССА-И ДАСТАН-Ы ЧИНГИЗ ХАНА ~ ХАЗРЕТ-И МИР ТЕМУР»

Öz

В статье от 1228 / 1813 года хиджры автор проводит лингвистический анализ специфики развития, формирования и реализации форм повелительного наклонения, подчеркивающего разнообразие, в книге "Kissa-ve destan-s Genghis khan ~ Hazret epic-ve Temur World", изданной Озкентом Абдурахманом. Хотя в письменной традиции преобладает сходство с чагатайскими текстами, в произведении, в котором морфемы различных тюркских языков используются совместно, повелительное наклонение используется во множественного числе от 1-лица, {-(A)йЫн}, {-(A)йЫқ}, {-(A)лЫ}, {-(A)лЫҚ}, {-(A)лЫң}, {-(A)нҰң} можно сравнить для теоретических выводов относительно процесса развития, формирования и специфики применения формы 6 типа, с использованием методов диахронного и синхронного поиска повелительного наклонения 1-лица, уйгурский, хорезмский, чагатайский, кипчакский. Начиная с древнетюркского языка, показано использование древне-анатолийских форм в современных тюркских языках (фонетические варианты, алломорфы), а также окончательно определены фонетические явления, происходящие в языках, подвергшихся звуковым изменениям. Ищется ответ на вопрос, почему в языке памятника используются 6 форма повелительного наклонения. Обсуждаются также мнения и научные анализы ученых по поводу 1-лица и форм повелительного наклонения.

Anahtar Kelimeler

Абдурахман Озкенди, Ченгиз-наме, Тимур-наме, повелительное наклонение, алломорф

Proje Numarası

1

Forms Of The First Person Imperative In The Book “Qissa-i Dastan-i Chingiz Khan ~ Khazret-I Mir Temur” By Abdurahman Ozkendi

Öz

This article represents the results of the research work that conducted linguistic analysis of a large amount of noticeable usage and development of different forms of imperatives in “Qissa-i dastany Chinghiz khan ~ Khazret-i Mir Temirning dastanyning bayany” by Abdurakhman Ozkendi, which was published in 1813. Although the written tradition is dominated by similarities with Chagatai texts, in a work in which morphemes of different Turkic languages are used together, the imperative is used in the plural from the 1st person, as in next six forms ({-(A)iyn}, {-(A)iyyq}, {-(A)lY }, {-(A)lYK}, {-(A)lYNG} {-(A)nUng}) formation and specificity of application of these six forms can be compared for theoretical conclusions concerning the process of development of 1-person imperative usage beginning with the old Turkic language, ancient Uyghur, Chagatai, Kipchak, ancient Anatolian and their usage in modern Turkic languages (phonetic variants, allomorphs) is shown, and the phonetic phenomena in the languages that underwent sound changes are finally determined by using diachronic and synchronous methods. The answer to the question why the monument language uses these six forms of the imperative declension is sought. The opinions and scholarly analyses of the 1st person and the forms of the imperative are also discussed.

Anahtar Kelimeler

Abdurakhman Ozkendi, Chengiz-nama, Timur-nama, imperative, allomorph

Proje Numarası

1

АБДУРАХМАН ӨЗКЕНДИДІҢ «ҚИССА-И ДАСТАН-Ы ЧИНГИЗ ХАН ~ ХАЗРЕТ-И МİР ТЕМҮРНІҢ ДАСТАНЫНЫҢ БАЯНЫ» АТТЫ КІТАБЫНДАҒЫ БҰЙРЫҚ РАЙДЫҢ БІРІНШІ ЖАҚ ФОРМАЛАРЫ

Öz

Мақалада автор х. 1228 / б.з. 1813 жылы Өзкенттік Абдурахман тарапынан жарық көрген «Қисса-и дастан-ы Чингиз хан ~ Хазрет-и Мiр Темүрнің дастанының баяны» атты кітабында сан алуандылығымен ерекше назар аудартатын бұйрық рай формаларының даму, қалыптасу процесіне және қолданылу ерекшеліктеріне байланысты тілдік талдау жасалады. Жазу дәстүрі бойынша шағатай мәтіндеріне ұқсастығы басым болғанымен тілдік жағынан әр түрлі түркі тілдерінің морфемалары аралас қолданылып отыратын шығармада бұйрық райдың 1-жағының көпше түрі үшін қолданылған {-(A)йЫн}, {-(A)йЫқ}, {-(A)лЫ}, {-(A)лЫҚ}, {-(A)лЫң}, {-(A)нҰң} түріндегі 6 форманың даму, қалыптасу процесіне және қолданылу ерекшеліктеріне байланысты теориялық тұжырым айту үшін зерттеудің салғастырмалы, диахронды және синхронды әдістерін қолдана отырып, бұйрық райдың 1-жақ формаларының көне түркі тілінен бастап, көне ұйғыр, Хорезм, шағатай, қыпшақ, көне Анадолы, сондай-ақ қазіргі түркі тілдеріндегі қолданыстары (фонетикалық нұсқалары, алломорфтары) көрсетіліп, дыбыстық өзгеріске ұшырағандарындағы орын алған дыбыс құбылыстарына тоқталады. Ескерткіш тілінде неліктен бұйрық рай формаларының 6 формасы қолданылған деген сұраққа жауап ізделеді. Бұл аралықта бұйрық райдың 1-жақтарына және формаларына қатысты ғалымдар арасындағы пікір-көзқарастар да талқыланып, ғылыми анализ жасалады.

Anahtar Kelimeler

Абдурахман Өзкенди, Шыңғыснама, Тимурнама, бұйрық рай, алломорф

Proje Numarası

1

Kaynakça

• Abdurahmanov, H., Rafiyev, A., & Şodmonqulova, D. (1992). Ûzbek Tilining Amaliy Grammatikasi. Toşkent: Ûqituvçi.
• Akar, A. (2018). Oğuzların Dili. İstanbul: Ötüken Yayınları.
• Akar, A. (2020). Bilge Tonyukuk Yazıtı. İstanbul: Ötüken Yayınları.
• Akyıldız Ay, D. (2021). XIV. Yüzyıl Orta Anadolu Türkçesi ve Günümüz Orta Anadolu Ağızları Arasında Fiillerin Çekiminde Görülen Biçimbirimsel Değişim ve Alt Biçimbirimsel Gelişimler. Akademik Dil ve Edebiyat Dergisi, 5(1), s. 289-319.
• Alkaya, E. (2008). Sibirya Tatar Türkçesi. Ankara: Turkish Studies Yayınları.
• Argunşah, M. (2013). Çağatay Türkçesi. İstanbul: Kesit Yayınları.
• Arıkoğlu, E. (2007). Tuva Türkçesi. Türk Lehçeleri Grameri (s. 1150-1228). içinde Ankara: Akçağ Yayınları.
• Ata, A. (2014). Harezm- Altın Ordu Türkçesi. Ankara: Ankara Üniversitesi Yayınları.
• Aydarov, G. (1995). Orhon-Enisey Jäne Köne Uyğır Jazba Eskertkişteriniŋ Tili. Almatı: Ravan Baspası.
• Banguoğlu, T. (2015). Türkçenin Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Baskakov, N. (1952). Karakalpaksiy Yazık (Cilt 2). Peterburg-Moskva.
• Bayatlı, H. K. (1996). Irak Türkmen Türkçesi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Beketov, B. (1992). Qaraqalpaq Qazaqtarınıŋ Tili. Almatı: Ravan Baspası.
• Borjakow, A., Saryhanow, M., Söÿegow, M., Hojayew, B., & Ärnazarow, S. (2000). Türkmen Diliniñ Grammatikasy Morfologiÿa. Aşgabat.
• Brockelmann, C. (1954). Osttürkische Grammatik Der Islamischen Litteratur Sprachen . Leiden.
• Buran, A., & Alkaya, E. (2014). Çağdaş Türk Yazı Dilleri (Cilt III). Ankara: Akçağ Yayınları.
• Buran, A., & Alkaya, E. (2019). Çağdaş Türk Yazı Dilleri (Cilt II). Eskişehir: Anadolu Ünüversitesi Yayınları.
• Buran, A., Alkaya, E., & Özeren, M. (2014). Çağdaş Türk Yazı Dilleri (Cilt IV). Ankara: Akçağ Yayınları.
• Buran, A., Alkaya, E., & Yalçın, S. K. (2017). Çağdaş Türk Yazı Dilleri (Cilt I). Ankara: Akçağ Yayınları.
• Çengel Kasapoğlu, H. (2005). Kırgız Türkçesinin Grameri. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Deny, J. (1941). Türk Dili Grameri (Osmanlı Lehçesi). (Ç. A. Elöve, Çev.) İstanbul: Maarif Velaleti Yayınları.
• Eckmann, J. (2017a). Çağatayca El Kitabı. (G. Karaağaç, Çev.) İstanbul: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Eckmann, J. (2017b). Harezm, Kıpçak ve Çağatay Türkçesine Üzerine Araştırmalar. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Eker, S. (2006). Çağdaş Türk Dili. Ankara: Grafiker Yayınları.
• Eraslan, K. (2012). Eski Uygur Türkçesi Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınaları.
• Ercilasun, A. B. (1984). Kutadgu Bilig Grameri. Fiil. Ankara: Gazi Üniversitesi Yayınları.
• Ercilasun, A. B. (2007). Türk Lehçeleri Grameri. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Ercilasun, A. B. (2011). Türkçede Emir ve İstek Kipi Üzerine. Türk Grameriinin Sorunları Bildiriler. I-II, s. 61-72. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ergin, M. (1983). Türk Dil Bilgisi. İstanbul: Boğaziçi Yayınları.
• Gabain, A. v. (2007). Eski Türkçenin Grameri. (M. Akalın, Çev.) Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Güler, E. (2018). Tarihî Kıpçak Türkçesinde Tasarlama Kiplerinin İşlevleri. Basılmamış Doktora Tezi. Ankara: Ankara Yıldırım Beyazıt Üniversitesi.
• Güvenç, L. (2014). Ermeni Harfli Kıpçak Türkçesinde Fiil. Basılmamış Doktora Tezi. Kayseri: Erciyes Üniversitesi.
• Hacıeminoğlu, N. (1997). Harezm Türkçesi ve Grameri. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• Hatiboğlu, V. (1981). Türkçenin Ekleri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Isqaqov, A. (1991). Qazirgi Qazaq Tili. Almatı: Ana Tili Baspası.
• Jandarbek, Z. (2016). Kissa Dastan Çingiz Han. “Türkistan – Ruhaniyat Besigi” Lingvo-Ölketanuv Entsiklopediyası, 1, беттер 247-260. Nur-Sultan.
• Jandarbek, Z., & Qoja, M. (2015). Kissa dastan Çingiz Han – Novıy İstoçnik Po İstorii Kazahskih Hanstv. Ot Tiuyrskogo Eliya k Kazahskomu Hanstvu. Novıy İstoçnik Po İstorii Kazahskih Hanstv. Ot Tiuyrskogo Eliya k Kazahskomu Hanstvu (s. 39-41). içinde Moskva.
• Kâmile İmer; Ahmet Kocaman; A. Sumra Özsoy. (2011). Dilbilim Sözlüğü. İstanbul: Boğaziçi Yayınları.
• Kara, M. (2007). Türkmen Türkçesi. Türk Lehçeleri Grameri (s. 231-290.). içinde Ankara: Akçağ Yayınları.
• Karamanlıoğlu, A. F. (1994). Kıpçak Türkçesi Grameri. Ankara: Türk Dili Kurumu Yayınları.
• Kazımov, Q. (2010). Müasir Azәrbaycan Dili. Morfologiya. Bakı: Elm vә Tәhsil Nәşriyatı.
• Kik, A. (2014). Zafer-Nâme-i Emir Temür-Muhammed Ali Bin Derviş Ali-yii Buharî (İnceleme-Metin-Dizin). Basılmamış Doktora Tezi. İstanbul: Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü.
• Kononov, A. N. (1956). Grammatika Sovremennogo Turetskogo literaturnogo Yazyka. Moskva-Leningrad: Sovyet İlimler Akademisi.
• Korkmaz, Z. (1992). Gramer Terimleri Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Korkmaz, Z. (2009). Türkiye Türkçesinin Grameri. Ankara: Türk Dili Kurumu Yayınları.
• Korkmaz, Z. (2013). Oğuz Türkçesinin Gelişimi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Kotviç, V. (1962). İssledovaniye Po Altayskom Yazıkam. Moskva.
• Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Grameri-I Fiil (Basit Çekim) (2006). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Muminova, N. (2021). Temurnoma Asarida Qullangan Fors-Tojikça İsmlar Qatlami. Internatıonal Journal Of Word Art(4), s. 65-71.
• Musabaev, G. (2008). Qazaq Til Biliminiŋ Mäseleleri. Almatı: Arıs Baspası.
• Nakısbekov, O. (1982). Qazaq Tiliniŋ Oŋtüstik Govorlar Tobı. Almatı: Gılım Baspası.
• Ölmez, Z. K. (1996). Ebulgazi Bahadı Han. Şecere-i Terakime (Türklerin Soy Kütüğü). Ankara: Türk Dili Araştırmaları Dizisi.
• Omarbekulı, S. (2007). Qazaq Tiliniŋ Özekti Mäseleleri. Almatı: Arıs Baspası.
• Ömirbaev, E. (2020). Qazaq Handığı Kezeŋderindegi Jazba Eskertkişterdiŋ Leksika-Semantikalıq jäne Sözjasamdıq Erekşelikteri (XV-XVII. yy.). Şımken: Qoja Ahmet Yasawi Atındağı Halıqaralıq Qazaq-Türik Universiteti.
• Öner, M. (1998). Bugünkü Kıpçak Türkçesi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Oral, T. (1986). Tercime-i Zafer-name'nin 154b/7-182b Varaklarının Dilil Özellikleri, Transkripsiyonu ve İndeksi. Basılmamış Yüksek Lisans Tezi. İstanbul: Marmara Üniversitesi.
• Oral, T. (1991). Zafer-name-i Emir Timur: Tercüme-i Zafer-name. Basılmamış Doktora Tezi. İstanbul: Marmara Üniversitesi.
• Orazov, M. (2001). Etistik. Almatı: I. Altınsarin Atındağı Bilim Akademiyasınıŋ Respublikalıq Baspa Kabineti.
• Özkendi, Ä. (2020). Qissa-Dastan Şıŋğıs Han. (Z. J. Muhtar Qoja, Dü.) Almatı: Qazaq Universitesi.
• Öztürk, A. (2018, Ağustos). Kuman, Memlûk, Ermeni Kıpçak ve Karay Türkçelerindeki Kip Eklerinde. RumeliDE Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi(Özel sayı 4), s. 63-74.
• Qaliev, G., & Sarıbaev, Ş. (1967). Qazaq Dialektologiyası. Almatı: Mektep Baspası.
• Qaydarov, A. (1969). Razvitie Sovremennogo Uygurskogo Literaturnogo Yazıka. Alma-Ata: Mektep Baspası.
• Qoja, M., & Jandarbek, Z. (2015). Şıŋğıshan men Qazaq Handarı Tuvralı Jaŋa Qoljazba. Ahmet Yesevi Üniversitesi'nin Türkologiya Dergisi(1), 63-71.
• Şçerbak, A. M. (2016). Türk Dillerinin Karşılaştırmalı Şekil Bilgisi Üzerine Denemeler (Fiil). (Y. Karasoy, N. Hacızade, & M. Gülmez, Çev.) Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Sebzecioğlu, T. (2016). Dil Bilim Kavramlarıyla Türkçe Dil Bİlgisi. İstanbul: Kesit Yayınları.
• Şukurov, Ş. (1980). Uzbek Tilida Fe'l Maillari Taraqieti. Toşkent.
• Sultanbekov, K. (2018). Ās̱ār-i Dāstān-ı Emir Timür Küregen (Dil Özellikleri – Metin – Dizin). Basılmamış Yüksek Lisans Tezi. Muğla: Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Tekin, T. (2016). Orhun Tükçesi Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Timurtaş, F. K. (1994). Eskiye Türkiye Türkçesi. XV. Yüzyıl. İstanbul: Enderun Kitabevi Yayınları.
• Turdaliev, B. (1969). Matbuat Tilining Jonli Şevalarga Munosobati. Uzbek Tili va adabieti(5), s. 72-76.
• Türkyılmaz, F. (1999). Tasarlama Kiplerinin İşlevleri . Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Uğurlu, M., & Sultanbekov, K. (2021). Şağatay Tilinde Jazılğan Temirnamanıŋ Tildik Erekşelikteri. Al-Farabi Kazakh National University. Şığıstanu Seriyası(2 (97), s. 27-33.
• Uzbek Halq Şevalari Morfologiyası (1984). Toşkent: Ûqituvçi.
• Usmanova, M. (2006). Grammatika Başkirskogo Yazıka Dliya İzuçayuşşih Yazık Kak Gosudarstvennıy. Ufa: Kitap Neşriyatı.
• Usta, Ç. (2013). Türkiye Türkçesinde Emir Kipliği. Basılmamış Doktora Tezi Kırıkkale Üniversitesi. Kırkkale.
• Utebekov, S. (2023). Ḳiṣṣa-i Dāstān-i Çingiz Ḫan” ve “Ḥażret-i Mı̇̄r Tėmür Dāstānınıŋ Beyānı. – Almatı: Ahmet Yesevi Üniversitesi Avrasya Araştırma Enstitüsü, 2023. – 259 s.
• Utebekov, S.; Muminova Z. (2023). Abdurahman Özkendî’nin “Ḳiṣṣa-i Dāstān-ı Çingiz Ḫan” ve “Ḥażret-i Mı̇̄r Tėmür Dāstānınıŋ Beyānı” Adlı Kitabının Fonetik ve Gramer Özellikleri. Túrkologıa, Sayı: 1 (113). – 68-89 s.
• Vardar, B. (1980). Dilbilim ve Dilgisi Terimleri Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Yazıcı, H. E. (2007). Yeni Uygur Türkçesi. Türk Lehçeleri Grameri (s. 355-427). içinde Ankara: Akçağ Yayınları.
• Yücel, B. (1995). Bâbür Divânı (Gramer-Metin-Sözlük-Tıpkıbasım). Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayını. Yunusaliyev, B. (1985). Tandalgan Emgekter. Frunze.
• WEB 1. https://www.zharar.com/index.php?do=shorttexts&action=item&id=20591 (Erişim Tarihi: 04.04.2023).
• WEB 2. https://www.zharar.com/index.php?do=shorttexts&action=item&id=20623 (Erişim Tarihi: 04.04.2023).
• WEB 3. https://bilim-all.kz/olen/72-Bir-dauren-kemdi-kunge-%E2%80%93-bozbalalyq (Erişim Tarihi: 04.04.2023).