Satranç Hakkındaki Rivayetlerin Tahlili

Yıl 2025, Cilt: 9 Sayı: 1, 18 - 40, 30.06.2025

Yunus Hatipoğlu

https://doi.org/10.58657/batmanakademi.1581355

Öz

Satranç oyunu, tarih boyunca bilinen ve insanlar arasında oynanan en eski oyunlardan biridir. Bu oyun hakkında çeşitli kaynaklarda Hz. Peygamber’e (s.a.v.) isnâd edilen bazı merfû rivâyetler yer almaktadır. Bu rivâyetlerde satranç oynayanlar kötülenmekte ve satrançtan uzak durulması yönünde mesajlar verilmektedir. Bu çalışmada söz konusu rivâyetler incelenerek bunların sıhhat durumları ortaya konulmaya çalışılmıştır. Bunun için önce rivâyetlerin geçtiği kaynaklar tespit edilmiş, rivâyet tarikleri sunulmuş, daha sonra sened tenkidi yönüyle bu rivâyetlerin değerlendirilmesi yapılmıştır. Netice olarak, incelenen rivâyetlerden bazılarının mevzû, bir kısmının ise zayıf olduğu anlaşılmış; sahîh veya hasen derecesinde bir rivâyetin olmadığı sonucuna varılmıştır. Ayrıca satranç hakkında İslâm ulemâsının değerlendirmelerine de yer verilmiş, özellikle hadis şârihlerinin ve dört fıkhî mezhebin bu oyuna yaklaşımları ele alınmıştır. Hem hadis şârihlerinin hem de fıkhî mezheplerin satrancın hükmü konusunda ihtilaf ettikleri, özellikle dört fıkhî mezhebin “haram”, “tahrîmen mekrûh”, “tenzîhen mekrûh” ve “mubâh” şeklinde farklı hükümler verdikleri görülmüştür. Sonuç olarak, kumara aracı kılınmadığı, ibadetler ihmal edilmediği ve taraflar arasında husumete yol açmadığı takdirde satranç oynamada bir sakınca olmayacağı kanaatine varılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Hadis , Rivayet , İsnad Tenkidi , Oyun , Satranç

Analysis Of The Narrations About Chess

Öz

The game of chess, is one of the oldest games known throughout history and played among humans. There are some narrations about this game in various sources attributed to the Prophet (PBUH). In these narrations, those who play chess are vilified and messages are given to stay away from chess. In this study, we have analyzed these narrations and tried to reveal their authenticity. For this purpose, the sources of the narrations were first identified, the narration reports were presented, and then these narrations were evaluated in terms of isnâd criticism. As a result, some of the narrations were found to be mawḍū and some of them were found to be weak; It is concluded that there is no narration that is sahih or hasan. It also includes the evaluations of Islamic scholars about chess, In particular, the approaches of hadith commentators and the four schools of jurisprudence to this game are discussed. Both hadith commentators and jurisprudential schools of thought disagree on the ruling of chess, In particular, it has been observed that the four schools of jurisprudence have given different rulings as “haram”, “makruh tahrimi”, “makruh tanzihi” and “mubâh”. As a conclusion, it is finalized that there is no harm in playing chess as long as it is not used as a means of gambling, worship is not neglected and it does not cause animosity between the parties.

Anahtar Kelimeler

Hadith , Narration , Criticism of Isnad , The Game , Chess

Kaynakça

• Âcurrî, Ebû Bekr Muhammed b. Hüseyn b. Abdillâh el-Âcurrî el-Bağdâdî. Tahrîmü’n-nerd ve’ş-şatranc ve’l-melâhî. thk. Muhammed Saîd Ömer İdrîs. y.y: b.y.y., 1402/1982.
• Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdillâh Ahmed b. Muhammed eş-Şeybânî. Müsnedü’l İmâm Ahmed b. Hanbel. thk. Şuayb el- Arnavûd v.dğr. Beyrût: Muessesetu’r-Risâle, 1419/1999.
• Alî el-Kârî, Ebü’l-Hasen Nûrüddîn Alî b. Sultân Muhammed el-Kârî. Mirkâtü’l-mefâtîh şerhu Mişkâti’l-Mesâbîh. Beyrût: Dâru’l-Fikr, 1422/2002.
• Altınay, Ramazan. “Satranç”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 36/178-181. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Aydınlı, Abdullah. “Merfû”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 29/180-181. Ankara: TDV Yayınları, 2004.
• Aynî, Ebû Muhammed Bedrüddîn Mahmûd b. Ahmed b. Mûsâ b. Ahmed. ‘Umdetü’l-kârî fî şerhi Sahîhi’l-Buhârî. Beyrût: Dâr-u İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, t.y.
• Aynî, Ebû Muhammed Bedrüddîn Mahmûd b. Ahmed b. Mûsâ b. Ahmed. el-Binâye fî şerhi’l-Hidâye. Beyrût: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1420/2000.
• Berâziî, Ebû Saîd Halef b. Ebi’l-Kâsım b. Süleymân el-Ezdî el-Kayrevânî. et-Tehzîb fi’htisâri’l-Müdevvene. thk. Muhammed el-Emîn Veled Muhammed Sâlim b. eş-Şeyh. Dubai: Dâru’l-Buhûs li’d-Dirâsâti’l-İslâmiyye ve İhyâi’t-Turâs, 1423/2002.
• Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed b. el-Hüseyn b. Alî. es-Sünenu’l-kübrâ. thk. Muhammed Abdulkâdir Atâ. Beyrût: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1424/2003.
• Cessâs, Ebû Bekr Ahmed b. Alî er-Râzî. Şerhu Muhtasari’t-Tahâvî. thk. İsmetullâh İnayetullâh Muhammed v.dğr. y.y: Dâru’l-Beşâiru’l-İslâmiyye, 1431/2010.
• Cündî, Ziyâüddîn Ebu’l-Mevedde Halîl b. İshâk b. Mûsâ. et-Tavzîh fî şerhi’l-muhtasari’l-fer‘î li İbni’l Hâcib. thk. Ahmed b. Abdulkerîm Necîb. Kâhire: Dâru Najeebawaih, 1429/2008.
• Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn Ebu’l-Meâlî Rüknüddîn Abdülmelik b. Abdillâh b. Yûsuf et-Tâî en-Nîsâbûrî. Nihâyetü’l-matlab fî dirâyeti’l-mezheb. thk. Abdülazîm Mahmud ed-Dîb. y.y: Dâru’l-Minhâc, 1428/2007.
• Dârekutnî, Ebü’l-Hasen Alî b. Ömer b. Ahmed. el-‘İlelü’l-vâride fi’l-ehâdîsi’n-nebeviyye. thk. Mahfûzürrahman Zeynullah es-Silefî. Riyâd: Dâru Taybe, 1405/1985.
• Deylemî, Ebû Şücâ‘ Şîrûye b. Şehredâr b. Şîrûye. el-Firdevs bi-mesûri’l-hitâb. thk. Saîd b. Besyûnî Zağlûl. Beyrût: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 1406/1986.
• DİB, Diyanet İşleri Başkanlığı. Din İşleri Yüksek Kurulu. “Satranç Oynamak Caiz Midir?” Erişim 30 Eylül 2024. https://kurul.diyanet.gov.tr/Cevap-Ara/1403/satranc-oynamak-caiz-midir
• Ebû Yûsuf, Ya‘kûb b. İbrâhîm b. Habîb b. Sa‘d el-Kûfî. el-Âsâr. thk. Ebu’l-Vefâ. Beyrût: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, t.y.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Ahmed et-Tûsî. el-Vasît fi’l-mezheb. thk. Ahmed Mahmûd İbrâhîm, Muhammed Muhammed Tâmir. Kâhire: Dâru’s-Selâm, 1417.
• Hallâl, Ebû Bekr Ahmed b. Muhammed b. Hârûn. el-Emr bi’l-ma‘rûf ve’n-nehy ‘ani’l-münker. thk. Yahya Murâd. Beyrût: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1424/2003.
• Halîmî, Ebû Abdillâh Hüseyn b. Hasen b. Muhammed b. Halîm el-Cürcânî. el-Minhâc fî şu‘abi’l-îmân. thk. Hilmî M. Fûde. Beyrût: Dâru’l-Fikr, 1399/1979.
• Harâitî, Ebû Bekr Muhammed b. Ca‘fer b. Muhammed es-Sâmerrî. Mesâvi’l-ahlâk ve mezmûmühâ. thk. Mustafa b. Ebu’n-Nasr eş-Şelebî. Cidde: Mektebetus-Sevâdî, 1413/1993.
• Haraşî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Abdillâh b. Alî el-Mâlikî. Şerhu Muhtasarı Halîl. Beyrût: Dâru’l-Fikr, t.y.
• Heysemî, Ebü’l-Hasen Nûreddîn Alî b. Ebî Bekr. Mecma‘u’z-zevâ’id ve menba‘u’l-fevâ’id. thk. Husamedddin el-Kudsi. Kâhire: Mektebetu’l-Kudsi, 1414/1994.
• İbn Abdilberr, Ebû Ömer Cemâlüddîn Yûsuf b. Abdillâh b. Muhammed en-Nemerî. et-Temhîd limâ fi’l-muvatta’ mine’l-me‘ânî ve’l-esânîd. thk. Mustafa b. Ahmed el-‘Ulvî, Muhammed Abdu’lkebîr el-Bekrî. y.y: b.y.y., t.y.
• İbn Abdilberr, Ebû Ömer Cemâlüddîn Yûsuf b. Abdillâh b. Muhammed en-Nemerî. el-İstizkâr. thk. Salim Muhammed Ata, Alî Muhammed Mu‘avviz. Beyrût: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 1421/2000.
• İbn Abdilberr, Ebû Ömer Cemâlüddîn Yûsuf b. Abdillâh b. Muhammed en-Nemerî. el-Kafi fi fıkhi ehli’l-Medine. Riyâd: Mektebetu’r-Riyâd, 1400/1980.
• İbn Âbidîn, Muhammed Emîn b. Ömer b. Abdilazîz el-Hüseynî ed-Dımaşkî. Reddü’l-muhtâr ‘ale’d-Dürri’l-muhtâr. Beyrût: Dâru’l-Fikr, 1412/1992.
• İbn Akîl, Ebü’l-Vefâ Alî b. Akîl b. Muhammed b. Akîl el-Bağdâdî. et-Tezkire fi’l-fıkh. thk. Nâsır b. Su‘ûd Abdullah es-Sellâme. Riyâd: Dâru İşbilya, 1422/2001.
• İbn Arrâk, Ebü’l-Hasen Nûruddîn Alî b. Muhammed b. Alî el-Kinânî ed-Dımaşkî. Tenzîhü’ş-şerîʿati’l-merfû‘a ‘ani’l-ahbâri’ş-şenî‘ati’l-mevzû‘a. thk. Abdulvehhâb Abdullatîf, Abdullah Muhammed es-Sıddîk el-Ğumârî. Beyrût: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1399.
• İbn Cüzey, Ebü’l-Kâsım Muhammed b. Ahmed b. Muhammed el-Kelbî el-Gırnâtî. el-Kavânînu’l-fıkhiyye. y.y: b.y.y., t.y.
• İbn Ebü’l-İz, Ebü’l-Hasen Sadrüddîn Alî b. Alâiddîn Alî b. Muhammed ed-Dımaşkî. et-Tenbîh ‘alâ müşkilâti’l-Hidâye. thk. Abdülhekim b. Muhammed Şakir, Enver Sâlih Ebû Zeyd. Memleketu’l Arabiyyetu’s-Suûdiyye: Mektebetu’r-Rüşd, 1424/2003.
• İbn Ebû Şeybe, Ebû Bekr Abdullah b. Muhammed. el-Musannef. thk. Kemal Yûsuf el-Hût. Riyâd: Mektebetü’r-Rüşd, 1409.
• İbn Hacer, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî b. Muhammed el-Askalânî. Tehzîbu’t-Tehzîb. Hindistan: Dâiretu’l-Meârif en-Nizâmiyye, 1326.
• İbn Hacer, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Ali b. Muhammed el-Askalânî. el-İsâbe fî temyîzi’s-sahâbe. thk. Adil Ahmed Abdulmevcûd, Alî Muhammed Mu‘avviz. Beyrût: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1415.
• İbn Hacer el-Heytemi, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. Muhammed b. Muhammed. Tuhfetü’l-muhtâc fî şerhi’l-Minhâc. Mısır: el-Mektebetu’t-Ticâriyyetu’l-Kubra, 1357/1983.
• İbn Hazm, Ebû Muhammed Alî b. Ahmed b. Saîd. el-Muhallâ bi’l-âsâr fî şerhi’l-mücellâ bi’l-ihtisâr. Beyrût: Dâru’l-Fikr, t.y.
• İbn Hibbân, Muhammed b. Hibbân b. Ahmed el-Bustî. Kitâbu’l-mecrûhîn mine’l-muhaddisîn ve’d-du‘afâ’ ve’l-metrûkîn. thk. Mahmûd İbrâhîm Zâyud. Beyrût: Dâru’l-Ma‘rife, 1412/1992.
• İbn Kudâme, Ebû Muhammed Muvaffakuddîn Abdullah b. Ahmed b. Muhammed el-Makdisî. el-Kâfî fî fıkhî’l-İmâm Ahmed b. Hanbel. thk. Muhammed Fâris, Mes’ud Abdulhamîd es-Sa‘dînî. Beyrût: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 1414/1994.
• İbn Kudâme, Ebû Muhammed Muvaffakuddîn Abdullah b. Ahmed b. Muhammed el-Makdisî. el-Muğnî. Kâhire: Mektebetu’l-Kâhire, 1388/1968.
• İbn Rüşd, Ebü’l-Velîd Muhammed b. Ahmed b. Ahmed el-Kurtubî. el-Beyân ve’t-tahsîl ve’ş-şerh ve’t-tevcîh ve’t-taʿlîl fî mesâʾili’l-müstahrece. thk. Muhammed Haccî v.dğr. Beyrût: Dâru’l-Ğarbi’l-İslâmî, 1408/1988.
• İbn Şâs, Ebû Muhammed Celâlüddîn Abdullah b. Necm. ‘İkdü’l-cevâhiri’s-semîne fî mezhebi ʿâlimi’l-Medîne. thk. Humeyd b. Muhammed. Beyrût: Dâru’l-Ğarbi’l-İslâmî, 1423/2003.
• İbn Teymiyye, Takıyyüddîn. Hükmü’l-İslâm fî’n-nerd ve’ş-şatranc. thk. Amr Abdulmunim Selîm, Hasan Zekeriyyâ Füleyfil. İskenderiye: Dâru’l-Eymân, t.y.
• İbnü’l Arabî, Ebû Bekr Muhammed b. Abdillâh b. Muhammed el-Meâfirî. el-Mesâlik fî şerhi Muvatta’i Mâlik. thk. Muhammed b. Hüseyin es-Süleymanî, Aişe Binti Hüseyin es-Süleymanî. Beyrût: Dâru’l-Ğarbi’l-İslâmî, 1428/2007.
• İbnü’l-Kattân, Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed b. Abdilmelik el-Kutâmî el-Fâsî Ebu’l-Hasen. Beyânu’l-vehm ve’l-îhâmi’l-vâkı‘ayn fî kitâbi’l-ahkâm. thk. Hüseyin Âyt Saîd. Riyâd: Dâru Tayyibe, 418/1997.
• İbnü’l-Kayserânî, Ebu’l-Fazl Muhammed b. Tâhir b. Alî el-Makdisî eş-Şeybânî. Kitâbu ma‘rifeti’t-tezkire fi’l-ehâdîsi’l-mevzû‘a. thk. İmâdüddin Ahmed Haydar. Beyrût: Müessesetu’l-Kutubi’s-Sekâfiyye, 1406/1985.
• İbnü’l-Mülakkin, Ebû Hafs Sirâcüddîn Ömer b. Alî b. Ahmed el-Ensârî el-Mısrî. et-Tavzîh fî şerhi’l-Câmi’i’s-sahîh. thk. Dâru’l-Fellâh. Suriye: Dâru’n-Nevâdir, 1429/2008.
• İbnü’l-Müneccâ, Ebu’l-Berekât Zeynüddîn el-Müneccâ b. Osmân b. Es‘ad. el-Mümti‘ fi şerhi’l-Mukni‘. thk. Abdulmelik b. Abdullah b. Dehiş. Mekke: Mektebetu’l-Esedî, 1424/2003.
• İmrânî, Ebü’l-Hüseyn Yahyâ b. Ebi’l-Hayr b. Sâlim b. Es‘ad. el-Beyân fî mezhebi’ş-Şâfiî. thk. Kâsım Muhammed en-Nûrî. Cidde: Dâr’ul-Minhâc, 1421/2000.
• İz b. Abdisselâm, Ebû Muhammed b. Ebi’l-Kâsım es-Sülemî ed-Dımaşki. el-Ğaye fî ihtisâri’n-Nihâye. thk. İyâd Hâlid et-Tabbâ‘. Beyrût: Dâru’n-Nevâdir, 1437/2016.
• Kâdî İyâz, Ebü’l-Fazl İyâz b. Mûsâ b. İyâz el-Yahsubî. İkmâlül-Mu‘lim bi fevâidi Müslim. thk. Yahya İsmâîl. Mısır: Dâru’l-Vefa, 1419/1998.
• Kâsânî, Alâüddîn Ebû Bekr b. Mes‘ûd b. Ahmed. Bedâi‘u’s-sanâ‘i fî tertîbi’ş-şerâ‘i. Beyrût: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1406/1986.
• Keşnâvî, Ebubekr b. Hasan b. Abdullah. Eshelu’l-medârik şerhu İrşâdi’s-sâlik fî mezhebi imâmi’l eimmeti Mâlik. Beyrût: Dâru’l-Fikr, t.y.
• Ma‘mer b. Râşid, Ebû Urve el-Basrî es-San‘ânî. el-Câmi‘.(Abdurrazzezzâk’ın el-Musannef’i içinde) thk. Habîburrahman el-Âzamî. Pakistan: el-Meclisu’l-İlmî, 1403.
• Mâverdî, Ebü’l-Hasen Ali b. Muhammed b. Habib el-Basrî. el-Hâvi’l-kebîr. thk. Alî Mu‘avvid, ‘Adil Abdülmevcûd. Beyrût: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1414/1994.
• Mâzerî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Alî b. Ömer et-Temîmî es-Sıkıllî. el-Mu‘lim bi-fevâ’idi Müslim. thk. Muhammed eş-Şâzelî Neyfer. Tûnus: Dâru’t-Tûnusiyye, 1988.
• Merdâvî, Ebü’l-Hasen Alâüddîn Alî b. Süleymân b. Ahmed. el-İnsâf fî ma‘rifeti’r-râcih mine’l-hilâf. Abdullah b. Abdulmuhsin et-Türkî, Abdulfettah Muhammed el-Hulv. Kâhire: Dâru Hicr, 1415/1995.
• Mergînânî, Ebü’l-Hasen Burhânüddîn Alî b. Ebî Bekr b. Abdilcelîl el-Fergânî. el-Hidâye fi şerhi Bidâyetü’l-mübtedî. thk. Talâl Yûsuf. Beyrût: Dâru İhyâu’t-Turâsi’l-Arabî, t.y.
• Mizzî, Ebü’l-Haccâc Cemâlüddîn Yûsuf b. Abdirrahmân b. Yûsuf. Tehzîbu’l-Kemâl fî esmâi’r-ricâl. thk. Beşşâr Avvâd Ma‘ruf. Beyrût: Muessesetu’r-Risâle, 1400/1980.
• Münâvî, Zeynüddîn Muhammed Abdürraûf b. Tâcil‘ârifîn b. Nûriddîn Alî. Feyzü’l-kadîr şerhu’l-Câmi’i’s-sagîr. Mısır: el-Mektebetu’t-Ticâriyyetu’l-Kubra, 1356.
• Müttakî, Alî b. Hüsâmiddîn b. Abdilmelik b. Kadîhân el-Hindî. Kenzü’l-‘ummâl fî süneni’l-akvâl ve’l-ef‘âl. thk. Bekrî Hayyânî, Saffet es-Sekka. y.y: Müessesetu’r-Risâle, 1401/1981.
• Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Şeref b. Mürî. el-Minhâc şerhu Sahîhi Müslim b. el-Haccâc. Beyrût: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, 1392.
• Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Şeref b. Mürî. Kitabu’l-mecmû‘ şerhu’l-Muhezzeb li’ş-Şirâzî. Beyrût: Dâru’l-Fikr, t.y.
• Sehâvî, Ebü’l-Hayr Şemsüddîn Muhammed b. Abdirrahmân b. Muhammed. ‘Umdetü’l-muhtec fî hükmi şatranc. thk. Usâme el-Harîrî, Nezîr Ka‘ke Suriye: Dâru’n-Nevâdir, 1428/2007.
• Süyûtî, Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr b. Muhammed el-Hudayrî. ez-Ziyâdât ‘ale’l-mevzû‘ât (Zeylü el-le’âli’l-masnû‘a). thk. Râmiz Hâlid Hâc Hasan. Riyâd: Mektebetu’l-Meʿârif, 1431/2010.
• Şâfiî, Ebû Abdullah Muhammed b. İdrîs b. Abbâs. el-Ümm. Beyrût: Dâru’l-Marife, 1410/1990.
• Şevkânî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Alî b. Muhammed. el-Fevâ’idü’l-mecmû‘a fi’l-ehâdîsi’l-mevzû‘a. thk. Abdurrahman b. Yahya el-Muallimî el-Yemanî. Beyrût: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, t.y.
• Şevkânî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Alî b. Muhammed. Neylü’l-evtâr min esrâri münteka’l ahbâr. thk. Muhammed Subhî b. Hasen Hallâk. y.y: Dâru İbni’l-Cevzî, 1427.
• Taberânî, Ebü’l-Kâsım Süleymân b. Ahmed b. Eyyûb. el-Mu‘cemu’l-evsat. thk. Târık b. İvazullah, Abdülmuhsin b. İbrâhim el-Hüseynî. Kahire: Dâru’l-Haremeyn, 1416/1995.
• Tirmizî, Muhammed b. Îsâ b. Serve. el-Câmiu’s-Sahîh Sünenu’t-Tirmizî. thk. Ahmed Muhammed Şâkir vd. 5 cilt. Kahire: Mektebetu Mustafa el-Bâbî el-Halebî, 1395/1975.
• Ukaylî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Amr b. Mûsâ. ed-Du‘afâu’l-kebîr. thk. Abdülmu‘tî Emîn Kal‘acî. Beyrût: Dâru’l-Mektebetu’l-İlmiyye, 1404/1984.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. ‘Osmân. Mîzânu’l-i’tidâl fî nakdi’r-ricâl. thk. Alî Muhammed el-Becâvî. Beyrût: Dâru’l-Ma‘rife, 1382/1963.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. ‘Osmân. Siyeru a‘lâmi’n-nubelâ. thk. Şuayb el-Arnâût. Beyrût: Muessesetu’r-Risâle, 1405/1985.
• Zeylaî, Ebû Muhammed Cemâlüddîn Abdullah b. Yûsuf b. Muhammed. Nasbü’r-râye li ehâdîsi’l-Hidâye ve buğyetu’l-elmaʻî fî tahrîci’z-Zeylaî. thk. Muhammed Avvâme. Beyrût: Müessesetu’r-Reyyân, 1418/1997.