The Geography Of Dirse Han Oglu Bogac Han Boyu

Yıl 2025, Cilt: 2025 Sayı: 1, 1 - 41, 26.02.2025

Dursun Can Eyüboğlu

https://doi.org/10.58646/bengi.1535856

Öz

There are many variants, copies, manuscripts of the Dede Korkut Epics, the ancestor of Turkic epics. The most well-known of these is the Dede Korkut Book, but there are also Turkmen Halk Nushasi, Turkmen Sahra/Gunbed, Ankara, Bursa manuscripts. Dede Korkut is associated with many oral culture products. Geography has affected many elements such as people’s appearance, food and drink, clothing, shelter, history, culture, beliefs, etc., and this situation is reflected in Dede Korkut. The life of the Oghuzs in Dede Korkut exemplifies nomadic steppe life and culture. There are many times and places in Dede Korkut. In the place names seen in the Dede Korkut Book, Central Asia, the wider Eurasian geography are seen in the lower layer, and Anatolia-Azerbaijan in the upper layer. In historical sources written in Central Asia or related to the region, which provide information about Dede Korkut, Central Asian geography is seen in both the lower and upper layers related to Dede Korkut. The first epic in the Book of Dede Korkut is Dirse Han Oglu Bogac Han Boyu. The subject of the epic is a struggle for throne and power in the form of a struggle between a father and a son. The epic may have much older mythological roots. This epic is one of the epics in which few people are mentioned in Dede Korkut. The protagonist of the epic is Bogac Han. There are two main geographical layers in Dirse Han Oglu Bogac Han Boyu, historically-geographically-literarily-culturally: Lower Geography and Upper Geography. The existence of a Turkmenistan variant of the epic called Iza Berilediren Nesilsiz, many place names mentioned in the epic indicate that this epic dates back to a period before the migration of the Oghuzs to the west of the Caspian Sea, to Anatolia-Azerbaijan, to a period earlier than the 10th-11th centuries when they were in Central Asia. The motifs, variants, related narratives of the epic are seen in a wide geography. The expressions Ic Oguz-Dis Oguz do not have an important place and function in this epic. The Oguz Eli in the epic is virtually left in the void. The geography in the epic is the region where Kazigurt Mountain and Aladaglar are located, which is thought to be Kazilik Mountain in Central Asia. When the mythological elements in the epic, mountainous and forested geography are taken into consideration, the lowest geography of the epic can be the Kazigurt/Kazilik-Aladaglar, Altay Mountains, South Siberia regions. In Dirse Han Oglu Bogac Han Boyu, the place names Aladag, Dis Oguz/Tas Oguz, Ic Oguz, Karadag, Kazilik Mountain, Oguz Eli/Oguz are mentioned. In this study, the geography of Dirse Han Oglu Bogac Han Boyu in Dede Korkut was examined.

Anahtar Kelimeler

Dede Korkut, Bogac Han, Dirse Han, Epic, Geography

Dirse Han Oğlu Boğaç Han Boyu'nun Coğrafyası

Öz

Türk destanlarının atası Dede Korkut Destanları’nın birçok varyantı, nüshası, yazması vardır. Bunlar arasında en bilineni Dede Korkut Kitabı olmakla birlikte, ayrıca Türkmen Halk Nüshası, Türkmen Sahra/Günbed, Ankara, Bursa yazmaları da vardır. Dede Korkut birçok sözlü kültür ürünü ile ilişkilidir. Coğrafya insanların görünüşünü, yiyecek-içeceklerini, giyim-kuşamını, barınma şeklini, tarihini, kültürünü, inanışlarını vb. birçok unsuru etkilemiş, bu durum Dede Korkut’a yansımıştır. Dede Korkut’taki Oğuzların yaşamı göçebe bozkır yaşamı ve kültürünü örneklemektedir. Dede Korkut’ta birçok zaman ve mekan vardır. Dede Korkut Kitabı’nda görülen yer adlarında alt tabakada Orta Asya, geniş Avrasya coğrafyası, üst tabakada Anadolu-Azerbaycan görülmektedir. Dede Korkut hakkında bilgi veren, Orta Asya’da yazılmış veya bölgeyle ilişkili tarihi kaynaklarda ise Dede Korkut’la ilgili alt tabakada da üst tabakada da Orta Asya coğrafyası görülmektedir. Dede Korkut Kitabı’ndaki birinci boy Dirse Han Oğlu Boğaç Han Boyu’dur. Boyun konusu, bir baba ile oğul mücadelesi görünümündeki bir taht ve nüfuz mücadelesidir. Destanın çok daha eski mitolojik kökleri olabilir. Bu boy Dede Korkut’ta az kişinin adının geçtiği boylardan biridir. Boyun başkahramanı Boğaç Han’dır. Dirse Han Oğlu Boğaç Han Boyu’nda tarihi-coğrafi-edebi-kültürel olarak başlıca iki coğrafi tabaka bulunmaktadır: Alt Coğrafya ve Üst Coğrafya. Boyun Iza Berilediren Nesilsiz adlı bir Türkmenistan varyantının olması, boyda geçen birçok yer adı, bu boyun Oğuzlarıın Hazar’ın batısına, Anadolu-Azerbaycan’a göçlerinden daha önceye, Orta Asya’da bulundukları 10.-11. yüzyıllardan daha eski bir tarihe ait olduğunu göstermektedir. Boyun motifleri, varyantları, ilgili anlatılar geniş bir coğrafyada görülmektedir. Bu boyda İç Oğuz-Dış Oğuz ifadelerinin önemli bir yeri ve işlevi yoktur. Destandaki Oğuz Eli adeta boşlukta kalmıştır. Boydaki coğrafya Orta Asya’da Kazılık Dağı olduğu düşünülen Kazıgurt Dağı ve Aladağların bulunduğu bölgedir. Destandaki mitolojik unsurlar, dağlık ve ormanlık coğrafya dikkate alındığında destanın en alt coğrafyası Kazıgurt/Kazılık-Aladağlar, Altaylar, Güney Sibirya bölgeleri olabilir. Dirse Han Oğlu Boğaç Han Boyu’nda Aladağ, Dış Oğuz/Taş Oğuz, İç Oğuz, Karadağ, Kazılık Dağı, Oğuz Eli/Oğuz yer adları geçmektedir. Bu çalışmada Dede Korkut’taki Dirse Han Oğlu Boğaç Han Boyu’nun coğrafyası incelenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Dede Korkut, Boğaç Han, Dirse Han, Destan, Coğrafya

Kaynakça

• Abdulla, K. (2015). Mitten Yazıya veya Gizli Dede Korkut. Akt. Ali Duymaz. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Agacanov, S. G. (2015). Oğuzlar. Çev. Ekber N. Necef ve Ahmet Annaberdiyev. İstanbul: Selenge Yayınları.
• Akar, A. (2019). Bir Milli Kültür Değeri Olarak Dede Korkut Oğuznâmeleri. Nefes, (35), 76-83.
• Akgül, Y. (1996). “Dede Korkut Oğuznamelerinin Dresten El Yazması Türkmen-Çovdur Varyantları “Nesilsizlik” ve “Ad Koyma” Motiflerinin Türkmen Halk Destanlarındaki Yeri”, Bilig, S. 3, s. 129-137.
• Akkoyun Koç, T. (2020). Dede Korkut Hikâyelerinde Söylem Çözümlemesi ve Kültürel Kimliğin Öğretimi. Yayımlanmamış doktora tezi. Atatürk Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Erzurum.
• Arvas, A. (2008). Kitab-ı Dedem Korkut Poetikasının Bazı Sorunları Üzerine (Boğaç Han Hikayesi Örneği). Turkish Studies, Volume 3/2 (Spring 2008), 43-63.
• Atsız, H. N. (2016). “Türk Destanını Sınıflandırma Tecrübesi”, İslamiyet Öncesi Türk Destanları (İncelemeler - Metinler), haz. Saim Sakaoğlu ve Ali Duymaz. İstanbul: Ötüken Neşriyat. s. 52-55.
• Bayat, F. (2016). Mitten Tarihe, Sözden Yazıya Dede Korkut Oğuznameleri. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Boratav, P. N. (1958). “Dede Korkut Hikayelerindeki Tarihi Olaylar ve Kitabın Telif Tarihi”, Türkiyat Mecmuası, C. XIII, S. 48, s. 31-62.
• Bulduk, Ü. (1996). “Dede Korkut, Oğuz Elleri ve Kafkaslar”, I. Milli Kafkasya Sempozyumu, Kars, 25-29 Ekim 1995; Ankara Ü. DTCF Tarih Bölümü Tarih Araştırmaları Dergisi, S. 29, s. 247-251.
• Bulduk, Ü. (1997). Dede Korkut Destanları’nda Ortak Kültür Unsuru Olarak Yaşatılan Coğrafya. Türkiye Günlüğü, Türk Dünyası özel sayısı I, yıl 3, sayı 15, s. 466-470.
• Bulduk, Ü. (2020). “Dede Korkut’ta Geçen Oğuz Elleri”, Uluslararası Dede Korkut’un İzinde/Sözünde Çalıştayı (Bayburt 22 Temmuz 2019) Bildiriler Kitabı, ed. Üçler Bulduk ve Selma Köseoğlu. Bayburt: KUDAKA. s. 11-18.
• Buldur, A. D. ve Meydan, A. ve Güngör, Ş. (2016). “Dede Korkut Destanlarının Kültür Coğrafyası”, Journal of Social Sciences, 15 (3), s. 925-947.
• Cemşidov, Ş. A. (1990). Kitab-ı Dede Korkud. Akt. Üçler Bulduk. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Cemşidov, Ş. (2004). “Dede Qorqud Kitabı”nda Coğrafi Mühit, Dede Qorqud Dünyası. Meqaleler. Bakı: “Önder Neşriyyat”. s. 109-124.
• Çetinkaya, G. (2013). Dede Korkut Hikayelerinde Sembol Olarak Meydan. Milli Folklor, (98), 73-86.
• Çetinkaya, G. (2015). Dede Korkut Hikâyeleri’nde Semboller. Yayımlanmamış doktora tezi. Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Duymaz, A. (1996). “Kıpçak Sahası Türk Destanlarında Bir Oğuz Alpı: Salur Kazan”, Millî Folklor, S. 31-32, s. 49-59.
• Duymaz, A. (1999). “Kanturalı Boyundaki Bazı Motif ve Unsurlar Üzerine”, Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, S. 8, 360-386.
• Ebülgazi Bahadır Han (1974). Türklerin Soy Kütüğü (Şecere-i Terakime). Haz. Muharrem Ergin. İstanbul: Tercüman 1001 Temel Eser Serisi.
• Ercilasun, A. B. (1994). “Dede Korkut Kitabı ile Oğuz Destanı Arasındaki Münasebetler”, I. Sovyet-Türk Kollokyumu, Bakü, 1-8 Temmuz 1988; Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten 1988, TDK Yay., Ankara, 1994, s. 69-89.
• Ercilasun, A. B. (2000). “Dede Korkut’taki Olayların Zamanı”, Uluslararası Dede Korkut Bilgi Şöleni (Ankara, 19-21 Ekim 1999) Bildirileri, haz. Alev Kahya Birgül ve Aysu Şimşek Canpolat. Ankara: AKM Yayınları. s. 157-160.
• Ercilasun, A. B. (2002). “Salur Kazan Kimdir?”, Millî Folklor, S. 56, s. 22-33.
• Ercilasun, A. B. (2004). Başlangıçtan Yirminci Yüzyıla Türk Dili Tarihi. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Erdem, M. (1998). Dede Korkut Türkmenistan Varyantları. Yayımlanmamış doktora tezi. Ankara Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Erdem, M. (2005). “Dede Korkut Destanlarının Türkmenistan Varyantının Yazma Nüshalarla İlişkisi Üzerine”, Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, S. 4 (Aralık 2005), s. 158-188.
• Ergin, M. (1989). Dede Korkut Kitabı I. / Giriş - Metin - Faksimile. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basım Evi.
• Esin, E. (1976). “Fârâbî’yi Yetiştiren Kengeres Türk Muhitinin Kültür ve Sanatı”, İstanbul Ü. İslâm Tetkikleri Enstitüsü Dergisi, C. VI, S. 3-4, s. 81-139.
• Eyüboğlu, D. C. (2019). Korkut. İstanbul: Cinius Yayınları.
• Eyüboğlu, D. C. (2022). Dede Korkut’taki Salur Kazan Üzerine Bir Değerlendirme. Oğuz-Türkmen Araştırmaları Dergisi, 6(1), 87-145.
• Eyüboğlu, D. C. (2022b). Dede Korkut’taki Bayındır Han Üzerine Bir Değerlendirme. Anasay, (22), 275-315.
• Eyüboğlu, D. C. (2022c). Dede Korkut’taki Boğaç Han. Uluslararası Türk Kültür Coğrafyasında Sosyal Bilimler Dergisi (TURKSOSBİLDER), 7 (1), 87-102.
• Eyüboğlu, D. C. (2023). Dede Korkut’taki Aladağ. Anasay, (26), 39-63.
• Eyüboğlu, D. C. (2023b). Dede Korkut’taki Kazılık Dağı. Düşünce Dünyasında Türkiz, 14 (65), 91-132.
• Eyüboğlu, D. C. (2023c). Dede Korkut’taki Türkistan. Milli Kültür Araştırmaları Dergisi, 7 (2), 1-28.
• Eyüboğlu, D. C. (2024). Dede Korkut Destanları. İstanbul: Cinius Yayınları.
• Genç, R. (2000). “Kültür Tarihimizde Destanların Yeri ve Dede Korkut’taki Olayların Zamanı Üzerine”, Uluslararası Dede Korkut Bilgi Şöleni (Ankara, 19-21 Ekim 1999) Bildirileri, haz. Alev Kahya Birgül ve Aysu Şimşek Canpolat. Ankara: AKM Yayınları. s. 169-174.
• Gökalp, Z. (2016). Türk Töresi. Haz. Halil İbrahim Şahin. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Gökyay, O. Ş. (1973). Dedem Korkudun Kitabı. İstanbul: Başbakanlık Kültür Müşteşarlığı Kültür Yayınları.
• Gömeç, S. (2009). “Dede Korkut Kitabında Geçen Tartışmalı Bazı Yer Adları Üzerine”, Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi, S. 4 (2009), s. 210-217.
• Gömeç, S. (2010). “Bogaç Han Hikâyesinin Kırgız-Hakaslardaki Bir Yansıması”, Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, S. 184, s. 217-228.
• Güdek, O. (2007). ‘‘Dirse Han Oğlu Boğaç Han Destanı’’ndaki Bazı Motifler: Tabiat At Kırk Ak ve Kara Su. Folklor, Halkbilim Dergisi, 6(65), 30-39.
• Hacıyev, T. (1999). Dede Qorqud: Dilimiz, Düşüncemiz. Bakı: Yeni Neşrler Evi, “Elm” Neşriyyatı.
• Heyet, C. (2004). “Dede Gorgud Destanlarının Tarihine Bir Bahış”, II. Milletlerarası Dede Korkud Kollokyumu (Bakü, Azerbaycan, 21-26 Aralık 1998); Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten 1998/II, S. 41, TDK Yay., Ankara, 2004, s. 77-81.
• Hüseyinoğlu, A. Ş. (1998). “Әmin Abid ve “Kitabı-Dәdә Qorqud” Haqqında”, Millî Folklor, S. 38, s. 46-51.
• Iskakov, B. ve İbrayev, Ş. (2000). “Korkıt Ata Kitabı”, akt. Dinara Düysebayeva, Kazakistan’da Dede Korkut, haz. Abdimalik Nısanbayev vd. Ankara: AKM Yayınları. s. 285-332.
• Jirmunskiy, V. M. (1961). “Sirderya Boyunda Oğuzlara Dair İzler”, çev. İsmail Kaynak, Belleten, XXV/99, s. 471-483.
• Jirmunskiy, V. M. (1961b). “Kitabı Korkud” ve Oğuz Destanı Geleneği”, çev. İsmail Kaynak, Türk Tarih Kurumu Belleten, S. 100, s. 609-629.
• Kakhniashvili, G. ve Özel, H. (2016). “Dede Korkut Destanlarında Oğuzların Düşmanları Kimlerdi?”, III. Uluslararası Türk Dünyası Kültür Kongresi “Dede Korkut ve Türk Dünyası” (Çeşme-İzmir, 19-23 Ekim 2015) Bildiriler Kitabı, 3. cilt, edit. Metin Ekici vd. İzmir: Ege Üniversitesi. s. 1111-1115.
• Kemaloğlu, M. (2019). Dede Korkut (Destan İçre Tarih). Ankara: Raf Kitabevi.
• Kırman, Ü. (2004). Dede Korkut Anlatılarının Karşıtlıklar Kuramına Göre Çözümlemesi ve Bu Kuramın Anlatı Öğretiminde Kullanımı. Yayımlanmamış doktora tezi. Dokuz Eylül Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü, İzmir.
• Konıratbayev, A. (2000). “Korkut Ata Hakkında”, akt. Dinara Düysebayeva, Kazakistan’da Dede Korkut, haz. Abdimalik Nısanbayev vd. Ankara: AKM Yayınları. s. 147-182.
• Korkmaz, Z. (2006). “Dede Korkut Hikayelerinde İnsan ve Doğa”, Türk Dili, S. 657, s. 250-257.
• Margulan, A. (2000). “Korkut: Efsane ve Hakikat”, akt. Banu Muhyayeva, Kazakistan’da Dede Korkut, haz. Abdimalik Nısanbayev vd. Ankara: AKM Yayınları. s. 123-146.
• Ögel, B. (1993). Türk Mitolojisi (Kaynakları ve Açıklamaları ile Destanlar), I. Cilt. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Öztürk, A. (2012). Çağlar İçinde Türk Destanları. İstanbul: Pozitif Yayınları.
• Pirverdioğlu, A. (2000). “Dede Korkut ve Şamanizm”, Uluslararası Dede Korkut Bilgi Şöleni (Ankara, 19-21 Ekim 1999) Bildirileri, haz. Alev Kahya Birgül ve Aysu Şimşek Canpolat. Ankara: AKM Yayınları. s. 293-299.
• Seferli, G. (2011). “Akademisyen Hamit Araslı ve “Kitab-ı Dede Korkut”, Motif Akademi Halkbilimi Dergisi (Azerbaycan Özel Sayısı), S. 2011/1, s. 86-93.
• Seydimbek, A. (2000). “Korkut Ata Efsaneleri”, akt. Dinara Düysebayeva, Kazakistan’da Dede Korkut, haz. Abdimalik Nısanbayev vd. Ankara: AKM Yayınları. s. 49-95.
• Sümer, F. (1959). “Oğuzlar’a Ait Destani Mahiyetde Eserler”, Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, XVII/3-4, s. 359-455.
• Sümer, F. (1972). Oğuzlar / (Türkmenler) Tarihleri - Boy Teşkilatı - Destanları. Ankara: Ankara Üniversitesi Yayınları.
• Şahin, A. (2017). Dede Korkut Hikâyeleri’nde Yapı. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi. Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Elazığ.
• Şahin, V. (2009). Boğaç Han Hikâyesinin Anlatı Düzlemindeki Görünümü. Turkish Studies, 4 (8), 2099-2128.
• Şahin, V. (2017). ‘Dede Korkut Hikayeleri’nde Mekan Algısı ve Kurgusu. Siirt Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, C. 5, S. 8, s. 1-49.
• Şen, M. (2003). “Tepegöz Hikâyesi ile Polyphemos Efsanesi Arasındaki Anlayış Farkı”, Türk Dili, S. 618, s. 602-611.
• Şen, C. (2018). Dede Korkut Anlatıları’nda Büyülü Gerçekçilik. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi. Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Elazığ.
• Şişman, B. (1998). “Kazakistan’da “Korkut Ata” İle İlgili Söylenceler”, Millî Folklor, S. 37, s. 51-53.
• Togan, Z. V. (1982). Oğuz Destanı. Reşideddin Oğuznamesi, Tercüme ve Tahlili. İstanbul: Enderun Yayınları.
• Üçüncü, K. (2015). “Türk Sözlü Kültür Geleneği Perspektifinden Dede Korkut Metinlerinin Görünümü”, Düşünce Hayatımızda ve Kültürümüzde Dede Korkut Uluslararası Sempozyumu (Bayburt, 21-22 Mayıs 2015) Tebliğler, edit. Fatih Yalçın ve Kürşad Kara. Bayburt: Bayburt Üniversitesi Yayınları. s. 33-37.
• Yardımcı, M. (2016). “Dede Korkut’taki Halk Kültürü Değerlerinin Zile ve Zile’nin Bacul, İğdir, Alayurt, Salur, Ağcakeçili, Gibi Türkmen Köylerindeki Canlı İzleri”, III. Uluslararası Türk Dünyası Kültür Kongresi “Dede Korkut ve Türk Dünyası” (Çeşme-İzmir, 19-23 Ekim 2015) Bildiriler Kitabı, 3. cilt, edit. Metin Ekici vd. İzmir: Ege Üniversitesi. s. 1499-1506.