Yörükler ve Halk İslamı: Ritüellerin İşlevselcilik Kuramı Kapsamında İncelenmesi

Yıl 2025, Cilt: 2025 Sayı: 1, 62 - 89, 26.02.2025

Bircan Kayacan Cangul

Öz

Tarih boyunca göçebe yaşam tarzını benimsemiş olan Yörükler; farklı kültür, din, dil ve ırka mensup topluluklarla birlikte yaşamıştır. Bu süreçte karşılaştıkları zümrelerin inanç ve dinlerini kendi dünya görüşleri dahilinde yaşamışlardır. İslamiyet’i kabul eden Yörükler, bu dini kendi yaşam tarzlarına uygun şekilde yorumlayarak, eski Türk inançlarından miras kalan unsurları İslamiyet ile harmanlamışlardır. Göçebe kültürün, doğaya olan yakınlığı ve toplumun kendi dinamikleri, Yörüklerin İslamiyet’i yaşamalarına özgün bir karakter kazandırmıştır.
Eski Türk inanç sistemlerinden miras kalan; “Atalar Kültü”, “Tabiat Kültleri”, “Şamanizm”, “Budizm”, “Zerdüştlük”, “Mazdekizm”, “Yahudilik” ve “Hristiyanlık” gibi inanç ve dinler içerisinde yer alan unsurlar, Yörüklerin inanç ve uygulamalarında çeşitli biçimlerde devam etmiştir. Yörüklerin Halk İslamı ile eski Türk inançlarının bir sentezi olarak şekillenen ve göçebe yaşam tarzıyla uyumlu pratiklerden oluşan, günlük yaşamı ve toplumsal yapıyı etkileyen inanç temelli ritüelleri, bu toplumun dinî anlayışını İslam’ın halk versiyonu olarak adlandırılan Halk İslamı çerçevesinde zenginleştirmiştir.
Çalışmada, eski Türk inançlarının, farklı dinlerin etkilerinin ve İslamî öğretilerin eklektik bir şekilde devam ederek Halk İslamı içinde harmanlanmasının, doğa ile iç içe bir yaşam sürdüren Yörüklerin inanç ve uygulamalarıyla nasıl birleştiği; Aydın ili, Kuyucak ilçesinde bulunan Yörük mahallelerinde yaşayan Yörüklerin doğa ile ilgili inanmalar ve uygulamalar örneği üzerinden açıklanacak, bu inançların ve uygulamaların Kuyucak ilçesinde nasıl yaşatıldığı, Yörüklerin toplumsal yapılarını nasıl şekillendirdiği ve kültürel kimliklerini nasıl oluşturduğu incelenecektir.
Yörüklerin Halk İslamı çerçevesinde gerçekleştirdikleri ritüeller, işlevselcilik kuramı bağlamında analiz edilecek, bu ritüellerin yalnızca dinî bir ibadet olarak değil aynı zamanda toplumsal yapıyı güçlendiren, bireyler arasında dayanışmayı pekiştiren ve doğayla uyumlu bir yaşamı teşvik eden önemli işlevlere sahip olduğu vurgulanacaktır.

Anahtar Kelimeler

Senkretizm, Halk İslamı, İnançlar ve Uygulamalar, İşlevselcilik Kuramı., Yörük Kültürü

Kaynakça

• Akman, E. (2002). Türk ve Dünya Kültüründeki Su Kültü Üzerine Düşünceler. Kastamonu Eğitim Dergisi, C. 10, S.1. Ankara: Kültür Bakanlığı.
• Akkoyun, T. (2013). Türklerin İslamiyet'i Kabulü ve Devlet Yönetimindeki Etkileri. Türkoloji Üzerine Araştırmalar.
• Artun, E. (1966). Çukurova Yörüklerinin Gelenek ve Görenekleri”, Yörükler,
• Bardakoğlu, A. (2002). “Kurban”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 26/436-440. Ankara: Tdv Yayınları.
• Bascom, William R. (2005). Folklorun Dört İşlevi. (Çeviren: Ferya Çalış). Halkbiliminde Kuramlar ve Yaklaşımlar 2. (Editör: M. Öcal Oğuz ve Selcan Gürçayır). Ankara: Geleneksel Yayınları
• Bayat, F. (2010). Türk Kültüründe Kadın Şaman. 1. Baskı. Ankara: Ötüken Neşriyat.
• Bekki, S. (1996). “Türk Mitolojisinde Kurban”. Akademik Araştırmalar Dergisi. S. 1(3).
• Buluç, S. (1979). “Şaman.” İslam Ansiklopedisi. Cilt XI. İstanbul: Milli Eğitim Yayınları.
• Can, Ş. (2015). Klasik Yunan Mitolojisi. Ankara: Ötüken Yayınları.
• Cangul, B. (2025). Menderes Havzası’nda Kutsal Mekânlar, Ritüeller (Uygulamalar) ve Mistik Anlatılar (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Aydın Adnan Menderes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Çoruhlu, Y. (1999). Kurgan ve Çadır (Yurt)’dan Kümbet ve Türbeye Geçiş. “Geçmişten Günümüze Mezarlık Kültürü ve İnsan Hayatında Etkileri Sempozyumu Bildirileri”, İstanbul: Mezarlıklar Vakfı Yayını.
• Dilek, İ. (2014). Resimli Türk Mitolojisi Sözlüğü (Altay/Yakut). Ankara: Türk Dünyası Vakfı Yayınları
• Düzbayır, B. (2013). Mukayeseli Fıkıh Bağlamında Kurban ve Kurbanın Hükmü. (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Adana.
• Eliade, M. (1993). Mitlerin Özellikleri. Çeviren Sema Rifat.Simavi Yayınları: İstanbul.
• Eliade, M. (2007). Dinsel İnançlar ve Düşünceler Tarihi. C. I. Çev. Ali Berktay. Ankara: Kabalcı Yayınları.
• Eliade. M. (2003). Demirciler ve Simyacılar. İstanbul.
• Ercilasun, A. B. Vd. (1991): Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğü II, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Ergin, M. (1989), Dede Korkut Kitabı I Giriş-Metin-Faksimile, Ankara: TDK Yayınları.
• Erginer, G. (1997). Kurban, Kurbanın Kökenleri ve Anadolu’da Kanlı Kurban Ritüelleri. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Ergun, M. (1996). “Dağlarla İlgili Altay Türk Efsaneleri”, Milli Folklor, S. 31/32.
• Eröz, M. (1966) “Türk Köy sosyolojisi Meseleleri ve Yörük Türkmen Köyleri”, Sosyoloji
• Eröz, M. (1991) “Yörükler”, Türk Dünyası Araştırmaları”, İstanbul
• Ekici, M. (2004). Halk Bilgisi (Folklor) Derleme ve İnceleme Yöntemleri. Ankara: Geleneksel Yayınları
• Frazer, J. (1991). Altın Dal: Dinin ve Folklorun Kökenleri (1) (Doğan, M. H., Çev.). İstanbul: Payel Yayınevi. Gökyay, O. Ş. (2000). Dedem Korkut’un Kitabı. İstanbul: MEB Yayınları.
• Gölpınarlı, A., Boratav P. N. (1983). Pir Sultan Abdal, İstanbul: Dergâh Yayınları.
• Hasluck, F. W. (2012). Sultanlar Zamanında Hıristiyanlık ve İslam I, İstanbul: Ayrıntı Yayınları.
• Işık, C. (2017). Erenlerin Süreği Alevi Dervişlik Geleneği ve Derviş Ruhan (1. Baskı). İzmir: Tibyan Yayıncılık.
• İnan, A. (1976), Eski Türk Dini Tarihi, İstanbul: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• İnan, A. (1986). Tarihte ve Bugün Şamanizm, Materyaller ve Araştırmalar, 3. Baskı, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara.
• İnan, A. (1998). Türklerde Su Kültü ile İlgili Gelenekler, Makaleler ve İncelemeler I-II. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Kalafat, Y. (2004), Altaylar’dan Anadolu’ya Kamizm Şamanizm, İstanbul: Yeditepe Yayınevi. KonferanslarI, 6.Kitap, İstanbul
• Malinowski, B. (1999). İlkel Toplum. Çeviren Hüsen Portakal. Öteki Yayınevi: Ankara.
• Morford, M. P. O. & Lenardon, R. J. (2003). Classical Mythology Seventh Edition, Oxford University Press.
• Ocak, A. Y. (1983), Bektaşî Menakıblarında İslâm Öncesi İnanç Motifleri, Ankara: Enderun Kitabevi, Ocak, A. Y. (2000), Alevi-Bektaşi İnançlarının İslâm Öncesi Temelleri, İstanbul: İletişim Yayınları.
• Ocak, A. Y. (2015). Alevi-Bektaşi İnançlarının İslâm Öncesi Temelleri, İstanbul: İletişim Yayınları.
• Öğüt, S. (2011). “Tavaf”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 40/178-180.
• Önal, M. N. (2003). Dağ Kültü, Eren Kültü ve Şenliklerinin Muğla’daki Yansımaları. Bilig (25), 99-124.
• Roux, J. P. (1994). Türklerin ve Moğolların Eski Dini. İstanbul: İşaret Yayınları.
• Söğüt, B. (2017). Attouda (Hisar) Antik Kenti, Cedrus Akdeniz Uygarlıkları Araştırma Dergisi, 5.
• Uraz, M. (1994). Türk Mitolojisi. İstanbul: Düşünen Adam Yayınları.