İsmail Hakkı Bursevî’nin Furûk İlmine Katkıları (Furûk-ı Hakkî Örneği)

Yıl 2022, Cilt: 9 Sayı: 1, 51 - 73, 15.06.2022

Mehmet Faruk Çifçi

https://doi.org/10.33460/beuifd.1083049

Öz

Bu makale Osmanlı mutasavvıfı ve âlimi İsmâil Hakkı Bursevî’nin (ö. 1653/1725) Furûk-ı Hakkî adıyla bilinen ve Arap dili ilimlerine dair dört bölümden oluşan kitabının furûk ilmine katkıları hakkındadır. Furûk-ı Hakkî’nin son bölümü mânası aynı olduğu düşünülen kelimeler arasındaki nüansların tespitine yani ilm-i furûkun pratik boyutuna tahsis edilmiştir. Eserin yazıldığı tarihten itibaren gördüğü ilgi Osmanlı döneminde üzerine yapılan çalışmalardan anlaşılmaktadır. Bu önemine binâen Furûk-ı Hakkî özelinde yapılacak akademik bir tetkikin faydalı olacağı ve furûk literatürünün zenginleşmesine katkı sağlayacağı düşünülmüştür. İki ana başlık halinde kurguladığımız çalışmanın ilk bölümünde Furûk-ı Hakkî tanıtılmış, muhtevası incelenmiş; ikinci bölümde ise eser, furûk ilmine katkıları, müstakil furûk kitapları arasındaki yeri ve kaynakları yönüyle analiz edilmiştir. Bu çerçevede yapılan çalışmada Furûk-ı Hakkî’nin sadece bir bölümünün furûkla alâkalı olmasına rağmen incelediği beş yüzden fazla furûk maddesiyle alanın önemli bir kaynağı olduğu sonucuna ulaşılmıştır. Ayrıca birçok eserden derlenmesi ve bunların önemli bir bölümünü Osmanlı dönemi eserlerinin teşkil etmesi yeni furûk kaynaklarına ulaşma ve Osmanlı ilim geleneğine ilişkin yapılan tespit ve değerlendirmelere katkı sağlayabilme noktasında Furûk-ı Hakkî’nin kıymetini pekiştiren unsurlar olarak görülmüştür. Diğer yandan eserin; tasavvuf, nahiv ve diğer İslâmî bilimlerle alakalı birçok ıstılah arasındaki nüansa ışık tutan yönleri sebebiyle dilcilerin yanı sıra temel İslâmî bilimlerle iştigal eden tüm araştırmacılar için bir müracaat kitabı olabileceği mülahaza edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Arap Dili, Furûk, İsmail Hakkı Bursevi, Furûk-ı Hakkî, Furûk Kaynakları

İsmail Hakkı Bursevî's Contributions to the Science of Furûq (The Example of Furûq-ı Hakkî)

Öz

This article is about the contributions of the Ottoman mystic and scholar İsmâil Hakkı Bursevî (d. 1653/1725) to the science of furûk of his book known as Furûk-ı Hakkî and consisting of four chapters on Arabic language sciences. The last part of Furûq-ı Hakkî is devoted to the determination of the nuances between the words whose meanings are thought to be the same. The interest in the work is understood from the studies on it during the Ottoman period. Due to this importance, it was thought that an academic study specific to Furûq-ı Hakkî would be beneficial and would contribute to the enrichment of the furûk literature. In the first part of the study, Furûq-ı Hakkî was introduced and its content was examined, and in the second part, the work was analyzed in terms of its contributions to the science of furûq, its place among the independent furûk books and its sources. In this study, it was concluded that Furûq-ı Hakkî is an important source of the field with more than five hundred furûq items. The work has been compiled from many sources. Among them, there are many sources written by Ottoman scholars. This situation increases the value of Furûq-ı Hakkî in terms of reaching new furûq sources and contributing to the studies on the Ottoman scientific tradition. On the other hand, the work; It has been considered that it can be a reference book for all researchers who are engaged in basic Islamic sciences as well as linguists due to its aspects that shed light on the nuance between many terms related to mysticism, nahw and other Islamic sciences.

Anahtar Kelimeler

Arabic Language, Furûq, İsmail Hakkı Bursevî, Furûq-ı Hakkî, Furûk Resources

Kaynakça

• Âkifzâde, Abdürrahîm b. İsmâil el-Amâsî. Kitâbü’l-Mecmû’. Çorum: Çorum İl Halk Ktp., 27011.
• Başkan, Ömer. “İsmail Hakkı Bursevi'nin Aile Hukukuna İlişkin Ayetleri Yorumu”. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1998.
• Başkan, Ömer. "Halkı İrşâd Çabasının Tefsire Yansımış Biçimi: Bursevî’nin Rûhu’l-Beyân’ı ve Tefsir Yöntemine Dair Bir Değerlendirme". Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi 8 / 2 (Nisan 2008), 127-144.
• Bursalı Mehmed Tahir. Osmanlı Müellifleri. haz. A. Fikri Yavuz, İsmail Özen. 3 Cilt. İstanbul: Meral Yayınevi, ts.
• Bursevî, İsmâil Hakkı. Tamâmü’l-feyz fî bâbi’r-ricâl Atpazarî Kutup Osman Efendi Menâkıbı. çev. Ramazan Muslu, Ali Namlı. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2020.
• Bursevî, İsmâil Hakkı. Rûhu’l-beyân fî tefsîri’l-Kurˈân. 10 Cilt. Derseadet: Osmâniye Matbaası, 1330/1912.
• Bursevî, İsmâil Hakkı. Furûk-ı Hakkî. İstanbul: Şeriket-i Sahâfiye-i Osmâniyye, 1310.
• Bursevî, İsmail Hakkı. Furûk-ı Hakkî. İstanbul: Beyazıt Devlet Ktp., 6818, 1b-124b. Bursevî, İsmail Hakkı. Furûk-ı Hakkî. İstanbul: Süleymâniye Ktp., Kasîdecizâde Böl., 660, 1b-139b.
• Bursevî, , İsmail Hakkı. Furûk-ı Hakkî. İstanbul: Süleymâniye Ktp., Fâtih Böl., 5349/1, 1b-75b.
• Cezâirî, Nureddîn b.Ni‘metüllâh el-Huseynî. Furûku’l-luğât fî’t-temyîzi beyne mefâdi’l-kelimât. Tahran: Kütüphâne-i Meclis-i Şûray-ı Milî, 85747/12305, 1b-296b.
• Çifçi, Hatice Büşra Türkcan. Bir Tefsir Eseri Olarak el-Es’ile ve’l-ecvibe Başlıklı Eserler-el-Es’iletü’l-mufahhame fi’l-ecvibeti’l-müfehheme Örneği. Bolu: BAİBÜ Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2021.
• Çifçi, Mehmet Faruk. İsmâil Hakkı Bursevî’nin Furûk-ı Hakkî Adlı Eseri (İnceleme ve Tahkîk) İstanbul: Marmara Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2013.
• Enbârî, Muhammed b. Kâsım. Kitâbü’l-Ezdâd. thk. Muhammed Ebü’l-Fadl İbrâhîm, Beyrût: el-Mektebetü’l- ‘Asriyye, 1407/1987.
• Gazzîzâde Abdullatif Efendi. Muhtasaru Mecma῾ı'l-Furûk. Bursa: İnebey Eski Yazma ve Basma Eserler Ktp, Orhan Gâzi Böl., 1626, 1b-44a.
• Gündüzöz, Soner. Arapça’nın Söz Varlığı. Ankara: Grafiker Yayınları, 2015.
• Kara, Ömer. "‘Ömer b. ‘Alî El-İspirî’nin “Furûk”la İlgili Bir Risâlesinin Tenkitli Neşri". Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 0 / 21 (Haziran 2004), 185-238.
• Kara, Ömer. Kurân’ın Anlaşılmasında Yakın Anlamlılık ve Nüans Râgıb el-İsfahânî Örneği. Van: Bilge Adamlar, 2009.
• Kılıç, Hulûsi. "Furûḳ". Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 13/222-223. İstanbul: TDV. Yayınları, 1996. Mudurnî, el-Hâc İsmâil en-Nâsıh. Fârikul-Müferrakât Fâiku’l-Müdakkakât. Konya: Bölge Yazma Eserler Ktp., Burdur İl Halk Ktp. Koleksiyonu, 1335/2, 9a-24a.
• Namlı, Ali. İsmâil Hakkı Bursevî Hayatı, Eserleri, Tarîkat Anlayışı. İstanbul: İnsan Yay., 2001.
• Nazîrâ İbrâhim el-Gülşenî. el-Furûk. Tosya: Ekrem Köker şahsi kütüphanesi, 1b-28a.
• Necefî, Ali Ekber Mahmûd. et-Tuhfetü’n-Nizâmiyye fî’l-furûki’l-ıstılâhiyye. Matbatü Dâireti’l-Maârif, 1312.
• Özen Şükrü. “Furûk”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 13/223-227. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
• Risâletân fi'l-luġa li Ebî Saîd el-Asmaʻî. thk. Sabîh Temîmî. 2. Basım. Kâhire: Mektebetü's-Sekâfeti'd-Dîniyye, 1413/1992.
• Sarı, Necmi. “İsmâil Hakkı Bursevî’nin Şerhu Nuhbeti’l-fiker Adlı Eserinde Ali el-Kârî’ye Karşı Takındığı Olumsuz Tavrın Muhtemel Sebepleri Üzerine Bir Değerlendirme”, Dergiabant 9/1 (Mayıs 2021), 1-26. https://doi.org/10.33931/abuifd.866106
• Süyûtî, Abdurrahman Celâlüddîn. el-Müzhir fî ‘ulûmi’l-luğa ve envâ‘ih, haz. Muhammed Ahmed Câd el-Mevlâ vd. 2 Cilt. Beyrut: Menşûrâtü’l-Mektebeti’l-Fikriyye, ts.
• Şâyi῾, Muhammed b. Abdurrahmân b. Sâlih. el-Furûku'l-luğaviyye ve eserühâ fî tefsiri'l-Kurʻâni’l-‘azîm. Riyad: Mektebetü'l-Ubeykân, 1414/1993.
• Tirmizî, Ebû Abdullah Muhammed b. Alî el-Hakîm. el-Furûk ve men‘u’t-terâdüf. thk. Muhammed İbrâhim el-Cüyûşî. Kâhire: en-Nehâr, 1419/1998.
• Uzunçarşılı, İsmâil Hakkı. Büyük Osmanlı Târihi. 6 Cilt. Ankara: Türk Târih Kurumu Yayınları, 5. Basım, 1988.
• Yavuz, Galip. “Eşanlamlılık ve Kurʻân Bağlamı”. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 6/1 (2000), 123-132.
• Yesû‘î, el-Eb Henrikus Lammens. Ferâidü’l-lüga. Beyrût: el-Matbaatü’l-Katalokiyye li’l-Âbâi’l-Yesû‘iyyîn, 1889.