In The Framework of Islāmic Finance Principles, Smart Contracts - in The Context of Ijāra-Based Diminishing Mushārakah

Yıl 2024, Cilt: 11 Sayı: 2, 371 - 401, 16.12.2024

Nurten Zeliha Şahin

https://doi.org/10.33460/beuifd.1540388

Öz

The blockchain-based smart contract, which came with the development of blockchain technology, has opened a new perspective in contract logic by bringing the transition from a contract type in which the acts are performed manually to a self-executing contract as pre-coded. In this study, it is aimed to concretize the possibility of performing performance obligations in smart contracts by taking the ijārah-based diminishing mushārakah contract as an example. Because this contract is a contract with performance obligations spread over a period of time. Smart contracts bring together multiple people or institutions with the same consensus algorithm, allowing the process to be managed together. Smart contracts are very new now, and although there are still theories on how to implement them, in-depth analysis is needed of how they can be implemented for each contract. In this context, the study includes a general evaluation of the applicability of smart contracts within the framework of Islamic finance principles. In these evaluations, the standards set by Accounting and Auditing Organization for Islāmic Financial Institutions (AAOIFI) for Islāmic finance were taken as basis in terms of the applicability of smart contracts in Islāmic finance. In addition, the technical choices that can be made regarding the transfer of the ijārah-based diminishing mushārakah contract to the smart contract and which performance obligations can be transferred to the smart contract were among the issues discussed in the context of the study. In evaluating whether a smart contract has the elements that make a contract valid, classical sources are taken as basis, but since smart contract is a subject that comes with digitalization, modern sources have been used in this context. As a result, the fixed installments to be paid for in diminishing mushārakah contract and the uncertainty in the value of crypto assets have revealed that there is a greater need for studies on how this fixation will be achieved. In addition, since it is a technology that is still in its infancy, it can be said in the context of this study that the integration of smart contracts in Islāmic finance will be faster if the contracts are considered one by one and their adaptability is emphasized.

Anahtar Kelimeler

Islamic Law, Islamic Finance, Fintech, Ijarah Based Diminishing Musharakah, Smart Contract.

İslâmî Finans İlkeleri Çerçevesinde Akıllı Sözleşmeler -İcâre Temelli Azalan Müşâreke Sözleşmesi Özelinde-

Öz

Blokzincir teknolojisindeki gelişme ile birlikte gelen blokzincir tabanlı akıllı sözleşme, edimlerin manuel ifâ edildiği sözleşme tipinden önceden kodlandığı şekli ile kendi kendine ifâ eden bir sözleşmeye geçişi getirmesiyle sözleşme mantığında yeni bir perspektif açmıştır. Bu çalışmada icâre temelli müşâreke akdi örneklem alınarak edim yükümlülüklerin akıllı sözleşmede ifâ edilebilirliğinin somutlaştırılabilmesi amaçlanmıştır. Çünkü bu sözleşme sürece yayılmış edim yükümlükleri bulunan bir sözleşmedir. Akıllı sözleşme ise birden fazla kişi veya kurumu aynı mutabakat algoritması üzerinde toplayarak sürecin birlikte yönetilebilirliğini getirmektedir. Akıllı sözleşmelerin nasıl uygulanacağı ile ilgili teoriler yapılmakla birlikte her sözleşme özelinde nasıl uygulanabileceğine dair derinlemesine analizlere ihtiyaç vardır. Çalışma bu bağlamda İslâmî finans ilkeleri çerçevesinde akıllı sözleşmelerin uygulanabilirliği ile ilgili genel bir değerlendirmeyi içermektedir. Bu değerlendirmelerde akıllı sözleşmelerin İslâmî finansta uygulanabilirliği açısından İslami Finans Kuruluşları Muhasebe ve Denetim Kuruluşunun (AAOIFI) İslâmî finans için belirlediği standartlar temel alınmıştır. Ayrıca icâre temelli azalan müşâreke akdinin akıllı sözleşmeye aktarılması ile ilgili teknik açıdan hangi tercihlerin yapılabileceği ve hangi edim yükümlülüklerinin akıllı sözleşmeye aktarılabileceği çalışma bağlamında ele alınan hususlardan olmuştur. Özellikle akıllı sözleşmenin bir akdi sahih kılan unsurları taşıyıp taşımadığı değerlendirmeye konu edinilmesinde klasik kaynaklar temel alınmakla birlikte akıllı sözleşme, dijitalleşme ile gelen bir konu olduğundan bu bağlamda modern kaynaklardan faydalanılmıştır. Sonuç olarak, azalan müşâreke akdinde ödenecek taksitlerin sabit olması, kripto varlıkların ise değerindeki belirsizlik, bu sabitenin nasıl sağlanacağı ile ilgili çalışmalara daha çok ihtiyaç olduğunu ortaya koymuştur. Ayrıca henüz emekleme aşamasında bir teknoloji olduğu için sözleşmelerin tek tek ele alınarak nasıl uyarlanabilirliği üzerinde durulursa İslâmî finansta akıllı sözleşmelerin entegrasyonunun daha hızlı olacağı bu çalışma bağlamında söylenebilir.

Anahtar Kelimeler

İslâm Hukuku, İslâmî Finans, Fintek, İcâre Temelli Azalan Müşâreke, Akıllı Sözleşme.

Kaynakça

• Ahmad, Azlin Alisa vd. “The Position of Smart Contracts in the Light of Islamic Contract Theory”. Jurnal Hukum Keluarga dan Hukum Islam 8/ 1 (Mart 2024) 144-171.
• Aksoy, Pınar Çağlayan. “Akıllı Sözleşmelerin Dünü, Bugünü ve Yarını: Karşılaştırmalı Bir Değerlendirme”. Vergi Dünyası 42/ 494 (Ekim 2022), 17-38.
• Akyüz, Yunus. Azalan Ortaklık İslâm İktisadi Açısından Bir Değerlendirme. İstanbul: İktisat Yayınları, 2021.
• Alam Nafis vd. Fintech ve İslâmî Finans Dijitalleşme, Kalkınma ve Yenilikçi Yıkım. çev. Melih Turan. İstanbul: Albaraka Yayınları, 2021.
• Alam, Nafis vd. Fintech and Islamic Finance Digitalization, Development and Disruption. Switzerland: Palgrave Macmillan, 2019, 144-171.
• Alboul, Saba Mohammed Mostafa – Dawood, Hayel Abd-al-Hafeez Yousef. “Smart Contracts Used in the Blockchain: a Juristic Study”. Dirasat, Shari’a and Law Sciences 49/2 (2022), 47-70.
• Ahmad, Azlin Alisa vd. “a Comparative Analysis of Smart Contracts and Islamic Contracts”. İnternational Journal of Advanced Research 8/10 (Ekim 2020), 316-325.
• Apaydın, H. Yunus. “İrade Beyanı”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 387-391. Ankara: TDV Yayınları, 2000.
• Atiyah, Ghassan Adhab vd. “Legitimacy of Smart Contracts from the Perspective of Islamic Law: A Case Study of Blockchain Transactions”. in Al-Istınbath Jurnal Hukum Islam 9/1 (Mayıs 2024), 155-192.
• Azrak, Tawfik. “Taṭbîḳu uḳūdi’t-temvîli’l-İslâmî min ḫilâli’l-uḳūdi’z-zekiyye”. İslâmî Finans ve Finansal Teknolojiler (Fintech) Blokzincir-Akıllı Sözleşmeler-Kripto Paralar. ed. Murat Şimşek - Mahmut Samar. 107-112. Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi Yayınları, 2020.
• Bank Negara Malaysia. Şer’i Standartlar ve Operasyonel Gereklilikler. edit Hasan Hacak – Esra Taşkesen Sancar. çev. İsmail Eriş. İstanbul: TKBB Yayınları, 2021.
• Bardakoğlu, Ali. “Ehliyet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi 10/533-539. Ankara: TDV Yayınları, 1994.
• Bek, Ahmed İbrâhîm. “el-Uḳūd ve’ş-şurût ve’l- ḫiyârât”. Mecelletü’l-kānûn ve’l-iktisâd 1 (1934), 641-722.
• Boraee, Ahmed Saad Ali. “Designing Transactions Contracts and their Execution in between the traditional ways, the technology of (Blockchain) and Smart Contracts A Jurisprudential Study”. el-Mecelletu’l-İlmiyyeti li Külliyeti’d-dirâsêti’l-İslâmiyyeti’l-Arabiyyeti 39 (Aralık 2020), 2231-2330.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl. el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ. thk. Mustafa Dib el-Buga. Şam: Daru İbn Kesir, ts.
• Candan, Abdurrahman – Yaşlak, Halil İbrahim. “Bitcoin Örneği Üzerinden Fıkhın Kripto Paralara Bakışı”. İslâm İktisadında Para Bakırdan Dijitale. ed. Cem Korkut. 259-292. Ankara: TDV Yayınları, 2020.
• Caria, Riccardo de. “The Legal Meaning of Smart Contracts”. European Review of Private Law (2019), 731-751.
• Cohen, Richard vd. “Automation and Blockchain in Securities İssuances”. Butterworths Journal of International Banking and Financial Law (Mart 2018), 144-150.
• Cumhurbaşkanlığı Dijital Dönüşüm Ofisi (CBDDO). “Blokzincir Sözlüğü Akıllı Sözleşmeler”. Erişim 10 Haziran 2024. https://cbddo.gov.tr/sss/blokzincir-sozlugu/
• Çiğer, Ayşegül – Tılı, Ahmet. Kripto Varlıklar ile İlgili Uluslararası ve Ulusal Yaklaşımlar. Ankara: Gazi Kitabevi, 2021.
• Demirbaş, Ahmet Akif. Kripto Varlıkların Sermaye Piyasası Hukuku Açısından Değerlendirilmesi. Ankara: Seçkin Yayıncılık, 2022.
• Desûkī, Muhammed b. Ahmed b. Arafe. Ḥâşiye ʿale’ş-Şerḥi’l-kebîr. 4 Cilt. Kahire: Dâru İhyai'l-Kütübi'l-Arabiyye, t.y.
• Dilek, Uğur Bekir. “İslâm Borçlar Hukukunda Fiilî Mübadele Yoluyla Akit Kurma: Teâtî (Muâtât) Akdi”. İhya Uluslararası İslâm Araştırmaları Dergisi 7/2 (Güz 2021), 715-741.
• Doğan, Hasan. İslâm Hukuku Açısından Kripto Paralar ve Blockchain Teknolojisi. Ankara: Kadim Yayınları, 2021.
• Doğan, Merve Büşra Altundere - Ersoy, Arif. “Faizsiz Gayrimenkul Edinmede Azalan Mülk Ortaklığı”. Finansal Araştırmalar ve Çalışmalar Dergisi 12/23 (Temmuz 2020), 383-402.
• Dönmez, İbrahim Kafi. “İslâm Hukukunda Modern İletişim Araçları ile Yapılan Akitler (Batı Hukuku ile Mukayeseli Olarak)”. İLAM Araştırma Dergisi 1/1 (Ocak-Haziran 1996), 9-62.
• Duroviç, Mateja - Janssen, André. “The Formation of Blockchain-based Smart Contracts in the Light of Contract Law”. European Review of Private Law 6 (2019), 753-772.
• European Law Institute (ELI). Blokzinciri Teknolojisi, Akıllı Sözleşmeler ve Tüketicinin Korunması Hakkında ELI İlkeleri Avrupa Hukuk Enstitüsü Raporu. Viyana: European Law Institute, 2022.
• Faded, el-Ayâşî Sadık. “Uḳūdü’z-zekiyye”, ed-Devretü’s-râbiatü ve’l-işrûne li-mu’temiri Mecmai’l-fıḳhi’l-İslâmiyyi’d-düvelî. 1–58. Dubai: Islamic Affairs and Charitable Activities Department, 2019.
• Faizsiz Finans Kuruluşları Muhasebe ve Denetleme Kurumu (AAOIFI). Faizsiz Finans Standartları (el-Meâyirü’ş-şeriyye). çev. İstanbul Zaim Üniversitesi. İstanbul: Türkiye Bankalar Birliği, 2012.
• Hafîf, Ali. Ahkâmü’l-muʿâmelâti’ş-şerʿiyye. Kahire: Dârü'l-Fikri'l-Arabi, 2008.
• Hassan, Shafiqul. “Diminishing Mushārakah: Concept and Practice by Islamic Financial Institutions of Malaysia and Bangladesh”. Talent Development & Excellence 12/2 (2020), 2280-2294.
• Hattâb, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Muhammed b. Abdirrahmân. Mevahibü’l-celil li-şerhi Muhtasarı Halil. thk. Muhammed b. Muhammed Ali b. Abdülvedud el-Mübareki eş-Şinkiti - eş-Şeyh Yedali b. el-Hac Ahmed el-Yakubi eş-Şinkiti. 7 Cilt. Nuakşot: Darü’r-Rıdvan, 2010.
• Heyet. “Kabz”. el-Mevsuatü'l-fıkhiyye. 45 Cilt. Kuveyt: Vizaretü'l-Evkaf ve'ş-Şuuni’l-İslâmiyye, 2002.
• Hukuk Düzenlemeler ve Kamu İlişkileri Çalışma Grubu. Blokzinciri Teknolojisi Terminoloji Çalışması (Haziran 2019). İstanbul: Türkiye Bilişim Vakfı, 2019.
• Hunaiti, Hanaa Muhammed Hilal. “Mâhiyetü el-uḳūdü’z-zekiyye”, ed-Devretü’s-râbiatü ve’l-işrûne li-mu’temiri Mecmai’l-fıḳhi’l-İslâmiyyi’d-düvelî. 1-48. Dubai: Islamic Affairs and Charitable Activities Department, 2019.
• International Islamic Fiqh Academy. Resolutions and recommendations of the international islâmic fiqh Academy. Cidde: International Islamic Fiqh Academy, 2021.
• Islamic Development Bank. Case Studies on Innovations in Islamic Finance. Malaysia: Islamic Development Bank Kuala Lumpur Center of Excellence, 2023.
• İbn Âbidîn, Muhammed Emîn b. Ömer b. Abdilazîz ed-Dımaşkī. Reddü’l-muḥtâr ʿale’d-Dürri’l-muḫtâr. thk. Adil Ahmed Abdülmevcud, Ali Muhammed Muavvaz. 13 Cilt. Riyad: Dâru Âlemi’l-Kütüb, 2003.
• İbn Kudâme, Ebû Muhammed Abdullāh b. Ahmed b. Muhammed. el-Mugnî. thk. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türki - Abdülfettah Muhammed el-Hulv. 15 Cilt. Riyad: Dâru Âlemi’l-Kütüb, 1997.
• İbn Müflih, Ebû İshâk Burhânüddîn İbrâhîm b. Muhammed b. Abdillâh er-Râmînî. el-Mübdiʿ fî şerhi’l-Mukniʿ. 8 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2004.
• İbn Müflih, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed. Kitâbü’l-Fürûʿ. 12 Cilt. thk. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türki. Beyrut: Müessesetü'r-Risâle, 2003.
• İbn Nüceym, Zeynüddîn b. İbrâhîm b. Muhammed. el-Eşbâh ve’n-neẓâʾir. Beyrut: Dârü'l-Kütübi'l-İlmiyye, 1983.
• İbn Teymiyye, Ebü’l-Abbâs Takıyyüddîn Ahmed b. Abdilhalîm b. Abdisselam. Naẓariyyetü’l-ʿaḳd. Kahire: Mektebetü's-Sünneti'l-Muhammed, ts.
• İbn Teymiyye, Ebü’l-Abbâs Takıyyüddîn Ahmed b. Abdilhalîm b. Abdisselam. Mecmûʿu fetâvâ. 37 Cilt. Medine: Mecme’u’l-Melik Fahd, 2004.
• İmrani, Abdullah b. Muhammed b. Abdullah. el-Ukūdü’l-maliyyeti’l-mürekkebe: dirase fıkhiyye ta’siliyye ve taṭbikiyye. Riyad: Dâru Künûzi İşbiliyâ, 2006.
• İnanır, Ahmet. “İslâm Hukuk Düşüncesinde Bileşik (Mürekkep) Mâlî Sözleşmeler”. Uluslararası İslâm Ekonomisi ve Finansı Araştırmaları Dergisi 3/1 (Mart 2017), 7-39.
• Kahf, Monzer - Ömeri, Muhammed Şerif. “Uḳūdü’z-zekiyye –Smart Contracts”, ed-Devretü’s-râbiatü ve’l-işrûne li-mu’temiri Mecmai’l-fıḳhi’l-İslâmiyyi’d-düvelî. 1-42. Dubai: Islamic Affairs and Charitable Activities Department, 2019.
• Karacan, Ali İhsan – Karacan, Esra Erişir. Kripto Varlıklar. İstanbul: Scala Yayıncılık, 2021.
• Karadâğî, Ali Muhyiddin Ali. Mebdeʾü’r-rıḍâ fi’l-ʿuḳūd. 2 Cilt. Beyrut: Dârü'l-Beşairi'l-İslâmiyye, 2008.
• Karadeniz, Salih. Blokzincir Teknolojisi ile Gerçekleştirilen Merkeziyetsiz Otonom Organizasyonların (Dao’ların) Hukuki Niteliği. Eskişehir: Anadolu Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2024.
• Karâfî, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. İdrîs b. Abdirrahmân. el-Furûḳ. 4 Cilt. Kuveyt: Dârü’n-Nevâdir, ts.
• Kâsânî, Alâüddîn Ebû Bekr b. Mes‘ûd b. Ahmed. Bedâʾiʿu’ṣ-ṣanâʾiʿ fî tertîbi’ş-şerâʾiʿ. thk. Ali Muhammed Muavvaz - Adil Ahmed Abdülmevcut. 10 Cilt. Beyrut: Dârü'l-Kütübi'l-İlmiyye, 2003.
• Khan, Nida vd. “Tokenization of Sukuk: Ethereum Case Study”. Global Finance Journal 51 (2022), 1-16.
• Kulalı, Mustafa. Hukuki Boyutu ile Akıllı Sözleşmeler. Ankara: Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksel Lisans Tezi, 2024.
• Kunhibava, Sherin vd. “Sukūk on Blockchain: a Legal, Regulatory and Sharī’ah Review”. ISRA International Journal of Islamic Finance 13/1 (2021), 118-135.
• Küçük Ali Haydar Efendi. Dürerü’l-hükkâm şerhu Mecelleti’l-ahkâm. 4 Cilt. Beyrut: Dârü'l-Kütübi'l-İlmiyye, 2003.
• Laldin, Mohamad Akram - Furqani, Hafas. “Fintech and Islamic Finance Setting the Shari’ah Parameters”. Fintech in Islamic Finance Theory and Practice. ed. Umar A. Oseni - S. Nazim Ali. Londra: Routledge is an imprint of the Taylor & Francis Group, 2019, 113-119.
• Merdâvî, Alî b. Süleymân. el-İnṣâf fî maʿrifeti’r-râciḥ mine’l-ḫilâf ʿalâ meẕhebi’l-İmâmi’l-mübeccel Aḥmed b. Ḥanbel. 12 Cilt. thk. Hâmid el-Fıki. Beyrut: Dâru İhyai't-Türasi'l-Arabi, 1956.
• Munawar. “The Legality of Smart Contract in the Perspectives of Indonesian Law and Islamic Law”. al-Istinbath Jurnal Hukum Islam 7/1 (Mayıs 2022), 265-286.
• Münâvî, Muhammed Abdürraûf. Feyżü’l-ḳadîr şerḥu’l-Câmiʿi’ṣ-ṣaġīr. 6 Cilt. Beyrut: Dârü'l-Ma'rife, 1972.
• Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Şeref b. Mürî. el-Mecmûʿ şerḥu’l-Müheẕẕeb. thk. Muhammed Necib Mutîî. 23 Cilt. Cidde: Mektebetü’l-İrşad, ts.
• Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Şeref b. Mürî. el-Minhâc fî şerḥi Ṣaḥîḥi Müslim b. el-Ḥaccâc. 18 Cilt. Kahire: el-Matbaatü’l-Mısriyye ve Mektebetuha, 1929.
• Osmani, Muhammed Takî. an Introduction to Islamic Finance. Karachi: Maktaba maᶜāriful qur'an, 2002.
• Osmani, Muhammed Takî. Fıḳhü’l-büyû’ ale’l-mezâhibi’l-erbaʿa meʿa taṭbîḳâti’l-muʿâsıra muḳârenen bi’l ḳavânîni’l-vaḍ’iyye. 2 Cilt. Karaçi: Mektebetu Maârif el-Kur’ân, 2015.
• Oxford English Dictionary. Erişim 13 Eylül 2023. https://www.oed.com/search dictionary
• Özcan, Doğa. Blockzincir Mimarisi ve Merkezi olmayan Uygulamalar. İstanbul: Pusula 20 Teknoloji ve Yayıncılık, 2022.
• Rababia, Ahmed Hasan. “er-Rü’yetü’l-maḳasıdiyye li’l-uḳūdü’z-zekiyye”. ed-Devretü’s-râbiatü ve’l-işrûne li-mu’temiri Mecmai’l-fıḳhi’l-İslâmiyyi’d-düvelî. 1-48. Dubai: Islamic Affairs and Charitable Activities Department, 2019.
• Rejeb, Dhiaeddine. “Smart Contract’s Contributions to Mudaraba”. Tazkia Islamic Finance and Business Review 15/1 (2021), 1-18.
• Sadioğlu, Fikriye Ceren. “Borçlar Hukuku Çerçevesinde Akıllı Sözleşmenin İşlevleri ve İşlevlerin Yerine Getirilmesi Sırasında Karşılaşılan Sorunlar”. Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi 25/4 (2021), 171-216.
• Safina, Leisan - Oseni, Umar A. “The Potentials of Smart Contract in Islamic Trade Finance”, Fıntech in Islamic Fınance Theory And Practice. ed. Umar A. Oseni - S. Nazim Ali. Londra: Routledge Taylor & Francis Group, 2019, 215-232.
• Samar, Mahmut – Şimşek, Murat. “İslâmî Finans Açısından Blokzincir Teknolojisi”. İslâmî Finans ve Finansal Teknolojiler (Fintech) Blokzincir-Akıllı Sözleşmeler-Kripto Paralar. ed. Murat Şimşek - Mahmut Samar. 81-104. Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi Yayınları, 2020.
• Samar, Mahmut. Akitlerde Şart Hürriyeti. Kahramanmaraş: KSÜ Siyer-i Nebi Araştırmaları Uygulama ve Araştırma Merkezi, 2020.
• Sânû, Kutup Mustafa. “el-Uḳūdü’z-zekiyye fî ḍav‘i’l-usûli ve’l-maḳâsıdi ve’l-maâlâti ruʾyetin tahlîliyyetin”. ed-Devretü’s-râbiatü ve’l-işrûne li-mu’temiri Mecmai’l-fıḳhi’l-İslâmiyyi’d-düvelî. 1-56. Dubai: Islamic Affairs and Charitable Activities Department, 2019.
• Securities Commission Malaysia, “Digital Assets from Shariah Perspective”. Erişim 8 Eylül 2023. https://www.sc.com.my/development/icm/shariah/ resolutions-of-the-shariah-advisory-council-of-the-sc
• Serahsi, Ebû Bekr Şemsü’l-eimme Muhammed b. Ebî Sehl Ahmed. el-Mebsûṭ. 31 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Ma’ârif, ts.
• Serahsî, Ebû Bekr Şemsü’l-eimme Muhammed b. Ebî Sehl Ahmed. Usûlü’l-fıḳh. thk. Ebü'l-Vefâ el-Efganî, Beyrut: Dârü'l-Kütübi'l-İlmiyye, 1993.
• Sermaye Piyasası Kanununda Değişiklik Yapılmasına Dair Kanunu (Kanun No. 7518). Resmî Gazete 32590 (2 Temmuz 2024). Erişim 16 Temmuz 2023. https://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2024/07/20240702.pdf
• Sevvar, Muhammed Vahidüddin. et-Taʿbîr ʿani’l-irâde fi’l-fıḳhi’l-İslâmî. Cezâir: eş-Şeriketü'l-Vataniyye, 1979.
• Şazeli, Hasan Ali. “el-Müşâreketü’l-mütenâḳısatü ve sûrahê fî ḍavi ḍavâbiti’l-uḳûdi’l-müsteccideti”, Mecelletü Mecmaʿi’l-fıkhi’l-İslâmî. 22 Cilt. Cidde: Mecmaʿi’l-fıkhi’l-İslâmî, 2004), 15/435-480.
• Şazeli, Hasan Ali. Naẓariyetü’i-şart fi’l-fıḳhi’l-İslâmî. Riyad: Dâru Künûzi İşbiliyâ, 2009.
• Şener, Ahmet Faruk. İslâm Borçlar Hukuku Bakımından Akıllı Sözleşmeler. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksel Lisans Tezi, 2021.
• Şeyh, Gassan Muhammed. el-İcâre el-müntehiye bi’t-temlik fi’l-fıḳhi’l-İslâmî: dirâse muḳârene. Şam: Darü’l-Kalem, 2010.
• Şirbînî, Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed el-Hatîb. Muġni’l-muḥtâc ilâ maʿrifeti meʿânî elfâẓi’l-Minhâc. 6 Cilt. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-ilmiyye, 2000.
• Talib, Gassanü Salim. “el-ʿUmlêtü’r- raḳmiyye ve ʿlâḳatuhe bi’l- uḳûdü’z-zekiyye”. ed-Devretü’s-râbiatü ve’l-işrûne li-mu’temiri Mecmai’l-fıkhi’l-İslâmiyyi’d-düvelî. 1-58. Dubai: Islamic Affairs and Charitable Activities Department, 2019.
• TBV, Türkiye Bilişim Vakfı. Akıllı Sözleşme Raporu (Temmuz 2021). b.y.: Türkiye Bilişim Vakfı, 2021.
• Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ b. Sevre. el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ. 3 Cilt. Beyrut: Dârü'l-Garbi'l-İslâmî, 1996.
• Tüfek, Aybüke Uzunpınar, Akıllı Sözleşmelerin Uyarlanması. İstanbul: Kadir Has Üniversitesi, Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, Yüksel Lisans Tezi, 2023.
• Türkiye Blokzincir İnsiyatifi Terminoloji, Düğüm (Node), Erişim 11 Temmuz 2024 “https://blokzincir.org.tr/blokzincir-sozlugu/
• Ünal, Gökhan – Uluyol, Çelebi. “Blok Zinciri Teknolojisi”, Bilişim Teknolojisi Dergisi 13/2 (Nisan 2020), 167-175.
• Yıldırım, Ali Nizamettin. Türk Borçlar Hukuku Bakımından Akıllı Sözleşmeler. Ankara: Seçkin Yayıncılık, 2023.
• Zain, Nor Razinah Binti Mohd. vd. “Smart Contract in Blockchain: An Exploration of Legal Framework in Malaysia”. Intellectual Discourse 27/2 (2019), 595-617.
• Zerkā, Mustafâ b. Ahmed b. Muhammed. el-Medḫalü’l-fıḳhiyyü’l-ʿâm. 2 Cilt. Şam: Dârü'l-Kalem, 2004.
• Zerkā, Mustafâ b. Ahmed b. Muhammed. el-ʿUḳūdü’l-müsammât fi’l-fıḳhi’l-İslâmî: ʿAḳdü’l-beyʿ. Şam: Dârü’l-Kalem, 2012.
• Zerkeşî, Bedreddîn Muhammed b. Abdullâh. el-Mens̱ûr fi’l-ḳavâʿid. 2 Cilt. Şam: Dârü'l-Kalem, 2004.
• Zulkepli, Muhammad Izzul Syahmi vd. “Leveragıng Blockchaın-Based Smart Contract In Islamic Financıal Instıtutıons: Issue And Relevant Solution”. İslâmic Economics and Finance Research 6/1 (Temmuz 2023), 18-28.