İslâm Öncesi Bazı Türk İnançlarının Salda Köyü’ndeki İzleri Üzerine Kısa Bir Değerlendirme

Year 2021, Volume: 1 Issue: 2, 348 - 375, 10.12.2021

Esengül Argun

Abstract

Akdeniz bölgesinin, Burdur iline bağlı Yeşilova ilçesinin bir köyü olan Salda, çok köklü bir tarihe sahip olmakla birlikte, binlerce yıllık bu Türk tarihini de belleğinde yaşamaya ve yaşatmaya devam etmektedir. Bu çalışmada başlıca kültler; ateş, dağ, hayvan, güneş, ay, yıldız, ağaç, su ve taş olarak belirlenerek, Salda Köyü’nde bu kültlerle ile ilgili yaşatılan inançların neler olduğu tespit edilmeye çalışılmıştır. Elde edilen bulgular ışığında ise genel olarak inançların, İslam öncesi Türk devletlerinde göze çarpan inançlarla büyük benzerlikler taşıdığı sonucuna varılmıştır. Bu çalışmada, Türk Dünyası’nda varlığını sürdürmeyi başarabilen bazı kültlerin neler olduğu ve bunların Salda Köyü’nde hangi şartlar altında hayat bulduğu, köyün bilge ve görmüş geçirmiş kişiler olarak adlandırdığı kişilerle birlikte gerçekleştirilen çalışmalarla tespit edilmiştir. Ocağa duyulan hürmet, gök cisimleri ile ilgili bazı inanışlar, çeşitli iyelerin (koruyucu ruh) var olduğuna inanılan dağlar ya da ağaçlar bunlardan bazılarıdır. Anadolu’daki her bir yer, Türkistan’ın bir parçasıdır felsefesiyle yola çıkılan çalışmada yer verilen başlıklar, bilimsel verilerle desteklenmeye çalışılmıştır. Kolektif belleğin, toplumların sürekliliğini sağlayabilmesi için son derece önemli olduğu ve arada geçen asırlara rağmen İslâm öncesi din ve inanışların, İslâm dini ile birlikte kaybolmadığı, bilâkis pek çok inancın bu dinle harmanlandığı görülmektedir. Devam ettirilen bu davranışlar ise köy halkı tarafından bilinçsiz olarak, yani Kök Tanrı Dini ile bir ilgisi olduğu bilinmeden devam ettirilmektedir. Genetik kültürel kodlamanın devamı niteliğinde ırsıva (ırvasa) (âdet, örf, gelenek) adı verilerek, bu davranışlar varlığını sürdürmektedir. Salda Köyü’ndeki bu inanışların Türk Dünyası’nın bazı ülkeleri ile benzerliklerine de çalışma içerinde yer verilmiştir.

Keywords

Türkistan, Salda, kült, inanç, din

A Short Assessment of the Traces of Some Pre-Islamic Turkish Beliefs in Salda Village

Abstract

Salda Village, which is connected to the Mediterranean region, Burdur province, Yesilova district and has a very long history, continues to live and maintain the tradition of thousands of years of Turkish history. In this study, after determining the main cults like fire, mountain, animal, sun, moon, star, tree, water and stone, we tired to determine what are the beliefs related to these cults which are maintained in Salda Village. In the light of the findings, it was concluded that the beliefs in general bear great similarities to the beliefs that stood out in the pre-Islamic Turkish States. The study was carried out with the poeple who are called wise and experienced people of the village and it was determined what are the some cults which managed to survive in the Turkish World and how came these to life in Salda village. Respect for fireplace, some beliefs about celestial bodies and mountains and trees believed to have various protective spirits are some of them. The titles included in the study, which we started with the philosophy that every place in Anatolia is part of Turkistan, were tried to be supported by scientific data. It is seen that collective memory is extremely important for the sustainability of societies and that despite the intervening centuries, pre-Islamic religions and beliefs are not lost together with Islam, and many rituals are blended into this religion. These behaviors are continued by the villagers unconsciously without knowing that they are related to religion of Tengri. These behaviors continue to exist by calling them ırsıva (ırvasa), (ritual or folk customs, traditions) as a continuation of genetic cultural coding. The similarities of these beliefs in Salda Village with some countries of the Turkish World, are also included in the study.

Keywords

Turkistan, Salda, cult, belief, religion

References

• Alâeddin Ata Melik Cüveynî, Tarih-i Cihân Güşâ, Çev. Mürsel Öztürk, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Armutak, Altan (2002), “Doğu ve Batı Mitolojilerinde Hayvan Motifi”, İstanbul Üniversitesi Veterinerlik Fakültesi Dergisi, İstanbul, ss.411-427.
• Arslan, Seher (2014), “Türklerde Ağaç Kültü ve Hayat Ağacı”, Uluslararası Sosyal ve Eğitim Bilimleri Dergisi, I/1, ss. 59-71.
• Ayan, Ekrem (2002), “Türk Mitolojisinde Su Kültü ve Yada Taşı”, Türkler, III. Cilt, Hasan Celal Güzel, Kemal Çiçek, Salim Koca (ed.), Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, s.622-628.
• Bayat, Fuzuli (2006), “Türk Mitolojisinde Dağ Kültü”, Folklor Edebiyat Dergisi, XII/46, İstanbul.
• Bayrak, İ. İ. (2017), “Kırgız Kültüründe Su Kültü ve Bağımsızlık Sonrası Kırgız Kadın Yazarların Eserlerine Yansıması”, Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi. S. 2, s. 4.
• Bazin, Louis (2011), Eski Türk Kronolojisi Yöntemleri, çev. Vedat Köken, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Cüveynî, Alâaddin, Ata Melik (2013), Tarih-i Cihangüşa, Çev. Mürsel Öztürk, Türk Tarih Kurumu Yayınları: Ankara.
• Çobanoğlu, Özkul (2016), “Toplumsal ve İktisadi Kökenleriyle Türk Mitolojisi”, Bilim ve Ütopya, S. 270, ss.12-36.
• Çoruhlu, Yaşar (2002), Türk Mitolojisinin Anahatları, Kabalcı Yayınevi: İstanbul.
• Eliade, Mircea (1992), İmgeler ve Simgeler, çev. Mehmet Ali Kılıçbay, Ankara: Gece Yayınları.
• Eliade, Mircea (1999), Şamanizm, çev. İsmet Berkan, Ankara: İmge Kitabevi.
• Erbek, G. (1986), “Dokuma, İşleme ve Örgülerdeki Koç Boynuzu Örgesi”, Antika Dergisi, s. 10.
• Ergun, Pervin (2004), Türk Kültüründe Ağaç Kültü, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları.
• Esin, Emel (2001), Türk Kozmolojisine Giriş, İstanbul: Kabalcı Yayınları.
• Genç, Reşat, “Türk Düşüncesi, Davranışı ve Hayatında Renkler ve Sarı, Kırmızı, Yeşil,” S. Tural, E. Kılıç (ed.), Nevruz ve Renkler, Ankara: Atatürk K. M. Yayını, 1996, ss.41-48.
• Gömeç, Saadettin, Yağmur (2018), “Umay Ana Üzerine Düşünceler”, Alpaslan Ceylan (ed.), 4.Uluslararası Türk Şöleni Türk Kültürü Sempozyumu Bildirileri, Güneş Vakfı Yayınları, ss. 701-710.
• Gömeç, Saadettin, Yağmur (2020), “Uygur Türklerinin Destanlarındaki Tarihi Gerçekleri”, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı, S. 246, ss. 11-26.
• Guignes, Joseph De (2018), Hunların Türklerin Moğolların ve Daha Sair Batı Tatarlarının Tarih-i Umumisi, İstanbul: Ötüken Yayınları.
• Günay, Ünver ve Harun Güngör (1997), Başlangıçtan Günümüze Türklerin Dini Tarihi, İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayınları.
• Gündüz, Tufan (2017), Oğuz Kağan Destanı-Reşideddin Oğuznamesi, İstanbul: Yeditepe Yayınları.
• Hegel, Georg Wilhelm Friedrich, (1991), Hukuk Felsefesinin Prensipleri, Çev. Cenap Karakaya, İstanbul: Sosyal Yayınları.
• İnan, Abdülkadir (1991), “Türk Boylarında Dağ, Ağaç (Orman) ve Pınar Kültü”, Makaleler ve İncelemeler, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, ss. 253-259.
• İnan, Abdülkadir (2017), Tarihte ve Bugün Şamanizim Materyaller ve Araştırmalar, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Kafesoğlu, İnan (2017), Türk Milli Kültürü. İstanbul: Ötüken Yayınları.
• Kalafat, Yaşar, Muhammed Avşar, A. Turan (2017), Türk Kültür Coğrafyasında Salur Halk İnançları, Ankara: Berikan Yayınevi.
• Karcıoğlu, Özer, N. (2018), “Hava Durumu ve Ayın Evreleri Anomalilerinin Bıst’de Getiri ve Oynaklığa Etkisi”, Atatürk Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi, S. 32, s. 534.
• Kelam, Ş.K. (2019). “Türk Mitolojisinde Çam Ağacı Sembolünün Yeri ve Çağdaş Türk Resim Sanatına Yansımalar”, Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Resim Anabilim Dalı Yüksek Lisans Tezi.
• Kıyak, Abdülkadir, “İslamiyet’ten Önce Türklerde Güneş ve Ay ile ilgili inanışlar”, Karadeniz Uluslararası Bilimsel Dergisi, S. 6, ss. 133-143.
• Köse, Serkan (2019), “Türk Kültüründe Baykuş”, Kültür Araştırmaları Dergisi, S. 3, ss. 288-301.
• Kumartaşlıoğlu, Satı (2016), Türk Kültüründe Ateş ve Ocak İyeleri, Konya: Kömen Yayınları.
• Ocak, Ahmet Yaşar (1999), Osmanlı İmparatorluğunda Marjinal Sufilik: Kalenderiler (XIV-XVII. Yüzyıllar), Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Ocak, Ahmet Yaşar (2016), Kültür Kaynağı Olarak Evliya Menâkıbnâmeleri-XV-XVII. Yüzyıllar, İstanbul: Timaş Yayınları.
• Ocak, Ahmet, Yaşar, (1993), “Eski Türkler’de Dağ Kültü”, DİA. S (401-102):8.
• Ögel, Bahaeddin (2014a), Türk Mitolojisi I, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Ögel, Bahaeddin (2014b), Türk Mitolojisi II, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Özbay, Ekrem (2007), Türkmenistan’dan Anadolu’ya Örf Adet ve Halk İnançları, İstanbul: IQ Kültür Sanat Yayıncılık.
• Polat, İrfan (2020), “Türk Kültüründe Dağ Kültü ve Dağ Kültüne Bağlı Varlıklar”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 68, ss. 153-174.
• Reşideddin Fazlullah (1982), Câmi’üt-Tevârîh, II/Reşideddin Oğuznamesi Tercüme ve Tahlili, Çev. Zeki Velidi Togan, Haz. Tuncer Baykara, İstanbul: Enderun Kitabevi.
• Roux, Jean Paul (2005), Orta Asya’da Kutsal Bitkiler ve Hayvanlar, çev. Aykut Kazancıgil, Lale Arslan, İstanbul: Kabalcı Yayınları.
• Roux, Jean Paul (2001), Moğol İmparotorluğu Tarihi, çev. Aykut Kazancıgil, Lale Arslan, İstanbul: Kabalcı Yayınları.
• Schimmel, Annemarie, (2000), Sayilarin Gizemi, Çev. Mustafa Küpüşoğlu, İstanbul: Kabalcı Yayınları.
• Seroşevsky, V. L. (2007), Saha Yakutlar, İstanbul: Selenge Yayınları.
• Şahbaz, Mehibe (2018), “İslam Öncesi Türklerde Dağ Kültü ve İnancı”, Social Sciences Studies Journal,”, S. 4, ss. 2250-2261.
• Tanyu, Hikmet (1968), Türklerde Taşla İlgili İnanışlar, Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi.
• Taş, İsmail (2017), Türk Düşüncesinde Kozmogoni-Kozmoloji, Kömen Yayınları.
• Tryjarski, Edward (2012), Türkler ve Ölüm. İstanbul: Pinhan Yayınları.
• Tursun Bey (2020), Târîh-i Ebü’l-Feth, I, çev. Mertol Tulum, İstanbul: Ketebe Yayınları.
• Vargün, Berivan, (2018), “Doğum ve Doğum Sonrasında Anne ve Bebeğin Korunmasına İlişkin Geleneksel Uygulamalar”, International Journal of Human Sciences, XV/2, ss. 870-880.
• Yeşildal, Ünsal Yılmaz (2018), “Bir Arketip Olarak Yılan”, AVRASYA Uluslararası Araştırmalar Dergisi, S.13, ss. 420-431.
• Kaynak Kişiler - Ayşe AKBAY (65), Salda Köyü, Yukarı Mahalle, Görüşme Tarihi: 27.01.2020.
• Fadime İLHAN (56), Salda Köyü, Yukarı Mahalle, Görüşme Tarihi: 28.01.2020.
• Fatma ARGUN (79), Salda Köyü, Aşağı Mahalle, Görüşme Tarihi: 30.01.2020.
• Gülsüm ARGUN (51) Salda Köyü, Aşağı Mahalle, Görüşme Tarihi: 23.01.2020.
• Zahide CENGİZ (75), Salda Köyü, Yukarı Mahalle, Görüşme Tarihi: 25.01.2020.
• İnternet Kaynakları - Karakurt, Deniz (2011), Türk Söylence Sözlüğü Açıklamalı Ansiklopedik Mitoloji Sözlüğü, e-Kitap, erişim tarihi: 01.10.2021.