Bedâyiü’l Vasat’ta Dik Edatının Kullanım Alanları ve İşlevleri Üzerine Bir İnceleme

Year 2023, , 517 - 534, 27.12.2023

Ayşe Rumeysa Fidan

https://doi.org/10.48174/buaad.1392152

Abstract

Çağatay Türkçesi, Orta Asya'da genel olarak 15 ve 20. asırlar arasındaki dönemi kapsar. Bu zaman diliminde Ali Şir Nevâyî gibi büyük şâirler, çağdaşları arasında derin bir saygı ve hayranlık uyandırmıştır. Ali Şir Nevâyî, diğer şairler arasında önde gelen bir isim olarak tanınmış ve eserleriyle önemli bir etki bırakmıştır. Çalışmalarıyla Türk edebiyatının yanı sıra Türk dilinin ve kültürünün gelişimine büyük katkı sağlamıştır. Dördü Türkçe biri Farsça olmak üzere toplam beş divanı vardır. Türkçe divanlarından birisi olan Bedâyiü’l Vasat’ta Türkçe, Arapça ve Farsça birçok edatın kullanıldığı görülmektedir. Dilin zamanla değişmesi nedeniyle çok sayıda edat da tarihî dönemlerden günümüze kadar değişime uğramıştır. Bu değişimler, dilin evrimi ve tarihsel gelişimi ile doğrudan ilgilidir. Çağatay Türkçesinde oldukça yaygın bir şekilde kullanılan dik edatı da birçok fonetik değişikliğe uğramıştır. Ali Şir Nevâyî’den önce “tig ~ teg ~ deg” şekilleri görülürken Nevâyî ile birlikte dik şeklinde kullanıldığı görülmüştür. Bu çalışmada, Bedâyiü’l Vasat’ta yer alan dik edatlarının geçtiği beyitler taranmış, ardından bu beyitlerde yer alan dik edatlarının isim, zarf gibi sözcük ve tamlamalar gibi sözcük gruplarıyla kullanımı ortaya konulmuştur. Bunun yanı sıra dik edatının ek-fiil alarak yüklem hâline gelmesi örneklerine de rastlanmıştır. Anlam çerçevesinde değerlendirildiğinde, dik edatının Çağatay Türkçesi dönemine ait manzum eserlerde özellikle benzetme amacıyla kullanıldığı tespit edilmiştir. Ancak, Bedâyiü’l Vasat'ta, dik edatının cümle içindeki kullanımına bağlı olarak daha farklı fonksiyonel değişiklikler de mevcut olduğu belirlenmiştir. Eserin detaylı bir incelenmesi sonucunda, eserde dik edatının sadece benzetmeyle sınırlı olmayan bir kullanım alanına sahip olduğu ortaya çıkmıştır. Yapılan incelemeler, söz konusu edatın ihtimal ve belirsizlik ifadesi, miktar belirtme ve bir durumu belirleme gibi çeşitli fonksiyonlarda da kullanıldığını göstermektedir. Bu durum, Nevâyi'nin dil kullanımındaki zenginliğini açıkça ortaya koymaktadır. Ele alınan beyitler, anlam bilimsel bir çerçeveden incelenmiş, Türkiye Türkçesine aktarılmıştır. Bu sayede, Nevâyi'nin dik edatını nasıl, ne şekilde ve hangi işlevde kullandığı açık bir şekilde görülmüştür.

Keywords

Ali Şir Nevâyî, Bedâyiü’l Vasat, dik edatı, fonksiyon

An Examination of the Usage Areas and Functions of the Preposition “Dik”in Bedâyiü’l Vasat

Abstract

Chagatai Turkish generally covers the period between the 15th and 20th centuries in Central Asia. In this period, great poets such as Ali Şir Nevâyî aroused deep respect and admiration among their contemporaries. Kut (1989), Nevâyî's literary aspect is exceptional not only for Çağatay or Eastern Turkish Literature, but also in all Turkish literature. He played a primary role in the formation of Classical Chagatai Literature and made Chagatai a classical language. So much so that the Chagatai language was called "Nevayi language" (p.450). Ali Şir Nevâyî was known as a leading figure among other poets and left a significant impact with his works. With his works, he made a great contribution to the development of Turkish language and culture as well as Turkish literature. Çelik (1996), Ali Şîr Nevâyî wrote nearly thirty works on various genres and subjects. He played a major role in the creation of the literary language and the revival of the national language, and enabled Central Asian Turkish literature to reach a classical level with national taste. Each of Nevâyî's works not only illuminates a social and cultural aspect of his time, but also reflects the greatness of his national consciousness, his artistic genius, and his characteristic of being a founder and pioneer (p. 7).
Ali Şir Nevâyî has a total of five divans, four of which are in Turkish and one in Persian. It is seen that many prepositions in Turkish, Arabic and Persian are used in Bedâyiü’l Vasat, one of the Turkish divans. Korkmaz (2019) defines prepositions as task words that do not have meanings on their own, come after words and word groups with nouns and nouns, are closely connected with them in terms of meaning, dominate them in terms of grammar, and establish various semantic relations between the words to which they are added and the other words of the sentence. defined (p. 895). Due to the change of language over time, many prepositions have changed from historical periods to the present. These changes are directly related to the evolution and historical development of language. The preposition dik which is widely used in Chagatai Turkish, has also undergone many phonetic changes. Dagestanlıoğlu (2015), The preposition teg of Old Turkish is used in the form of tėg / dėg in Chagatai, with the interest of analogy and comparison, with simple nouns, pronouns with complementary and plain forms. From the first written data of Turkish, it has become antäg, büntägi etc. included in the figures. While tėg and dėg/k were used together in Pre-Classical Chagatai texts, dėg/k form became the dominant structure in Classical Chagatai texts. The preposition teg is a unit whose different appearances can be determined in the word > enclitic > suffix process in both historical and contemporary branches, which have been used since the oldest texts of the Turkish language (p. 375). Soydan (2019), in the form of teg > tek > dek from Old Turkish, in Crimean Tatar Turkish, which is contemporary Turkish dialects and accents, -Day / -DAın; In Kyrgyz Turkish, -DAy; In Bashkir Turkish, -DAy and starting with the consonant ẕ as a result of infiltrating -ẕAy, and in Tatar Turkish, this preposition, which is used in different forms, function and meaning, such as -DOy as an archaic element of the tic form independently of stereotyping and also depending on lip harmony, means Ali Şir Nevâyî'. In the scanned poetic works of A.D., after the word types such as noun and pronoun, it is connected without suffix, directly (in the form of a dik) or with a relative case suffix, and it is used by being stereotyped in the forms of andak (anı teg arrow, anta arrow) and mundak (mını teg arrow) with indicative pronouns. It is seen in the scanned works of this period that the annexation and unification process started from the Old Turkish period and continued in the Chagatai Turkish period (p. 145). While "tig ~ teg ~ deg" shapes were seen before Ali Şir Nevâyî, it was seen that they were used as dik together with Nevâyî.
In this study, the couplets with the preposition dik in the Turkish divan Bedâyiü’l Vasat, which means "the beauties of middle age", were scanned, and then the use of the prepositions in these couplets with nouns, pronouns, adjective-verb suffixes and phrases were revealed. After special names such as “Mecnun Dik, Yusuf Dik”; They are used after genus names such as "kuş dik, cân dik ". At the same time, the examples identified in the couplets such as "andak, mundak, min dik, sin dik " are presented and their usage with pronouns is discussed. The use of the preposition dik with adjective-verb suffixes has also been encountered. examples are given. At the same time, the poet used this preposition with noun phrases: bihi color erect, mercy verse erect, tilbe dogs erect, etc. Nevâyî also puts the dik preposition in the predicate function by taking an additional verb. A few of the detected examples are: tulip dik, blood dik, berk dik.

Keywords

: Ali Şir Nevâyî, Bedâyiü’l Vasat, preposition dik, function

References

• Ağca, E. (2020). Türk Dilinin Tarihsel Diyalektolojisi [Doktora Tezi]. Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Üniversitesi, Eskişehir.
• Argunşah, M. (2014). Çağatay Türkçesi. Kesit Yayınları, İstanbul.
• Baydar, T. (2001), Ahmet Hamdi TanpınarIn “Huzur” İsimli Romanında Kelime Grupları, (Yüksek Lisans Tezi), Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum.
• Böke, İ. S. (2018). Ali Şir Nevayi'nin "Garaibü's-Sıgar" İsimli Eserinde Edatlar (Yüksek Lisans Tezi). İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Çelik, Ü. (1996). Leylî vü Mecnûn- Ali Şîr Nevâî. Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• Dağıstanlıoğlu, B. E. (2015). Teg Edatı ve Çağataycadaki Varyasyonları Üzerine. International Journal of Language Academy.
• Eckmann, J. (1960). Küçük Çağatay Grameri, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, C.10, s. 41–64.
• Ercilasun, A. B. (2013). Başlangıçtan Yirminci Yüzyıla Türk Dili Tarihi. Akçağ Yayınları, Ankara.
• Ergin, M. (2013). Türk Dil Bilgisi. Boğaziçi Yayınları, İstanbul.
• Gabain, A. (2000). Eski Türkçenin Grameri (çev. Mehmet Akalın). Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• Hacıeminoğlu, N. (1989). Türk Dilinde Edatlar. Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları, İstanbul.
• Hunutlu, Ü. (2018). Türkçede K- > G- ve T- > D- Tonlulaşması Üzerine Düşünceler. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, Erzurum.
• Karaağaç, G. (2009). Türkçenin Söz Dizimi. Kesit Yayınları, İstanbul.
• Karaağaç, G. (2012). Türkçenin Dil Bilgisi. Akçağ Yayınları, Ankara.
• Karahan, L. (2019). Türkiye Türkçesinde Söz Dizimi, Akçağ Yayınları, Ankara.
• Korkmaz, Z. (2019). Türkiye Türkçesi Grameri- Şekil Bilgisi, Türk Dil Kurumları, Ankara.
• Köprülü, F. (1989). Ali Şir Nevâî, Edebiyat Araştırmaları. (II. Cilt, 2. Baskı) ÖtükenYayınları, İstanbul.
• Kut, G. (1989). Ali Şîr Nevaî. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İslam Araştırmları Merkezi, s. 449-453.
• Mengi, M. (2019). Eski Türk Edebiyatı Tarihi (Edebiyat Tarihi-Metinler). Akçağ Yayınları, Ankara.
• Sarı, M. (2000). Türkiye Türkçesinde Sözcük Türlerinin Değişikliğe Uğraması. Türkoloji Dergisi, 13 (1).
• Soydan, S. (2019). Ali Şîr Nevâyî’nin Manzum Eserlerinde Dėk / Dik Edatının Kullanımı. Dil Araştırmalar Dergisi Bahar 24: 131-147.
• Özkan, F. (1996). Nevayi Eserleri İçin Yazılmış Bir Lügat Der Beyân-ı Istılâhât-ı. Emlahu῾şuarâ Mevlânâ Nevâyi. Bilig 1, Bahar, 198-243.
• Togan, A. Z. V. (1978). Alî Şîr. İslâm Ansiklopedisi. Milli Eğitim Yayınları. Ankara.
• Topçu, Ç. (2011), Türkçede Sıfat Fiil Kategorisi, Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sakarya.
• Türk, V. & Boz, E., (2019). Xıv-Xv. Yüzyıllar Türk Dili. Açıköğretim Fakültesi Yayınları, Eskişehir.
• Türkay, K. (2002). Ali Şìr Nevâyî-Bedâyi‘ü’l-Vasat. Türk Dil Kurumu Yayınları. Ankara.