Mullah Ahmad al-Cezerî’s Nouns Theory In the Context of Attachment Comparison

Year 2022, Issue: 19, 161 - 185, 25.06.2022

Ruhullah Öz

https://doi.org/10.34085/buifd.1094648

Abstract

Bilgi felsefesi açısından bilginin değeri bilinenin değeriyle eşdeğer. İslam inancında bilginin en yücesi, Allah hakkındaki bilgidir. Kelam ilmi de Allah’ı konu edindiğinden şeref kartelasının en üstün payesine layık görülmüştür. Kelamda Allah’ın kim ve nasıl olduğuna dair birbirinden farklı istidlal yöntemleri geliştirilmiştir. Kur’ân ise Allah’ı Esmâ-i Hüsnâ’sıyla tanıtmıştır. Esmâ-i Hüsnâ, Allah’ı tanımda ayırıcı bir önemi haiz oluşundan dolayı en değerli bilgi kaynakları arasında sayılmıştır. Bu bakımdan Esmâ-i Hüsnâ’yı bilmek olsa da olur kabilinden değil, olmazsa olmaz kabilinden zorunlu bir bilgidir. Esmâ-i Hüsnâ, Allah’ı tanımanın en sahici yolu, Allah tarafından insan idrakine sunulan ilahi bir imkândır. Sahih bir Allah tasavvurunun en sahici başvuru merciidir. Allah’ı esmâ’sından tanıtma yöntemini seçenlerden biri mutasavvıf Molla Ahmed el-Cizîrî’dir. Mela, Allah’ın varlığını, birliğini, yaratıcılığını, benzersizliğini ve alemle olan ilişkisini esmâsı ile ifade etmiştir. Her bir ismi farklı bir veçhesinin işareti olarak işlemiştir. Mela’nın tasavvuf felsefesinde her bir esmâ aynı zamanda ilahî azametin birer işaretidir. Mela’ya göre Allah aşkın ve mutlak zatını, insan idrakine esmâ’sı yoluyla açmıştır. Bu bakımdan her bir ilahi isim Allah’ın bir yönünün tecellisidir. Hakikatin bir başka veçhesine ışık tuttuğu gibi mevcudatın her bir zerresi de hakikati akseden bir aynadır. Yani varlık Allah’ın varlığının delili, isim ise varlığın ondan olduğunun kanıtıdır. Çalışmada Mela’nın Allah tasavvuru Esmâ-i Hüsnâ üzerinden temellendirilip ilahî esmâ hususunda mezhep içi özgünlüğü tevkîfîlik-kıyasâsîlik bağlamında temellendirilecektir.

Keywords

Kelam, Uluhiyet, Esmâ-i Hüsnâ, Tevkîfî, Kıyasî, Cizîrî

Tevkîfîlik-Kıyâsîlik Bağlamında Molla Ahmed el-Cezerî’nin Esmâ Nazariyesi

Abstract

Bilgi felsefesi açısından bilginin değeri bilinenin değeriyle eşdeğer kabul edilmektedir. İslam inancında ise bilginin en yücesi, Allah hakkındaki bilgidir. Kelam ilmi Allah’ı konu edindiğinden şeref kartelasının en üstün mertebesine layık görülmüştür. Kelamda Allah’ın kim ve nasıl olduğuna dair birbirinden farklı istidlal yöntemleri geliştirilmiştir. Kur’ân ise Allah’ı daha çok Esmâ-i Hüsnâ’sıyla tanıtmıştır. Esmâ-i Hüsnâ, Allah’ı tanımada ayırıcı bir önemi haiz oluşundan dolayı en değerli bilgi kaynakları arasında sayılmıştır. Bu bakımdan Esmâ-i Hüsnâ’yı bilmek olmazsa olmaz kabilinden zorunlu bir bilgidir. Esmâ-i Hüsnâ, Allah’ı tanımanın en sahici yolu ve insan idrakine sunulan ilahi bir imkândır. Sahih bir Allah tasavvurunun en sağlam başvuru merciidir. Allah’ı esmâsından tanıtma yöntemini seçenlerden biri de mutasavvıf Molla Ahmed el-Cezerî’dir. Cezerî, Allah’ın varlığını, birliğini, yaratıcılığını, benzersizliğini ve alemle olan ilişkisini esmâsı ile ifade etmiş, O’nun her bir ismi farklı bir veçhesinin işareti olarak kabul etmiştir. Ona göre her bir esmâ aynı zamanda ilahî azametin birer işaretidir. Allah, aşkın ve mutlak zatını, insan idrakine esmâsı yoluyla açmıştır. Bu bakımdan her bir ilahi isim Allah’ın bir yönünün tecellisidir. Hakikatin bir başka veçhesine ışık tuttuğu gibi mevcudatın her bir zerresi de hakikati akseden bir aynadır. Yani varlık Allah’ın varlığının delili, isim ise varlığın ondan olduğunun kanıtıdır. Çalışmada Cezerî’nin Allah tasavvuru Esmâ-i Hüsnâ üzerinden ele alınacak vetemellendirilip mensubu olduğu Eş’arî mezhebine muhalif hususlar tevkîfîlik-kıyasîlik bağlamında temellendirilecektir.

Keywords

Uluhiyet, Esmâ-i Hüsnâ, Tevkîfî, Kıyasî, Cizîrî

References

• Abdulbâkī, Muhammed Fuâd b. el-Muʿcemü’l-müfehres li-elfâẓi’l-Ḳurʾâni’l-Kerîm. Beyrut: Dâru'l-amarife, 2009.
• Akîl, Akîl Hüseyin. Mevsuetu Esmai’l-lahi‟l-Hüsnâ. 12 Beyrut: Daru İbni Kesîr, 2009.
• Alkış, Abdurrahman. "Di Dîwana Melayê Cizîrî de Mertebeyên Wucûdê” (Ciziri‟nin Divanında Varlık Mertebeleri) ". Uluslararası Bilim Düşünce ve Sanatta Cizre Sempozyu. Mardin Artuklu Üniversitesi Yayınları, 2012.
• Arvas, Hamdullah. "Ta‘lîm-i Esmâ”: Dil Teorileri Bağlamında İlâhî Mânaların İsimlendirilmesi Meselesi". Kader Dergisi 18/2 (2020), 500-538.
• Bağdâdî, Ebû Mansûr Abdülkāhir b. Tâhir b. Muhammed et-Temîmî el-. Uṣûlü’d-dîn. İstanbul: Devlet Matbaası, 1. Basım, 1967.
• Bey, Muhammed Emîn Zeki. Meşahiru’l-Kurd ve Kürdistan fi ahdi’l-İslamî. Mısır: Matbaatü’s-Saâde,, 1947.
• Beyhakî, Ebu Bekr. el-Esmâ ve's-sifat. thk. İmamuddîn Ahmed-Haydar. Beyrut: Dâru’l-Kutübü’l-İlmiyye,, 1985.
• Bidlîsî, Şerefxan. Şerefnâme. Erbil: Matbaatü vezaretü’t-terbiyye, 2001.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl b. İbrâhîm el-Cu‘fî el-. el-Câmiʿu’l-müsnedü’ṣ-ṣaḥîḥu’l-muḫtasar min umûri Resûlillâh ṣallallāhü ʿaleyhi ve sellem ve sünenihî ve eyyâmih. thk. Mustafa Dîb el-Bugâ. 6 Beyrut: Dar İbn Kesîr, 1987.
• Cebecioğlu, Ethem. Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Sözlüğü. İstanbul: Ağaç Kitap Evi, 2009.
• Cizîrî, Abdusselam. Şerhu Diwanu’ş-şeyhi’l-Cezîrî,. Duhok: Sipîrêz, 2014.
• Cizîrî, Molla Ahmed. Dîwan. Şam: Daru Nuru’s-Sabah, 1996.
• Cürcânî, Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed b. Alî es-Seyyid eş-Şerîf el-. et-Ta’rifât. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2003.
• Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn Ebü’l-Meâlî el-. el-İrşâd ilâ ḳavâṭıʿi’l-edilleti fî uṣûli’l-iʿtiḳād. Beyrut: Darü'l-ma'rife, 1985.
• Doru, Nesim. "Tasavvuf Felsefesinin Meseleleri Işığında Melayê Cizîrî’nin Görüşlerinin Değerlendirilmesi". Uluslararası Bilim Düşünce ve Sanatta Cizre Sempozyumu. 335-347. İstanbul: Mardin Artuklu Üniversitesi Yayınları, 2012.
• Doskî, Muhammed Emin. Şirovekirina Diwana Melayê Cizîrî. Duhok: Sipîrêz, 2007.
• Doskî, Tahsin İbrahim. Şerhu Diwani’ş-Şeyh el-Cezeri. Duhok: Sipirêz, 2015.
• Erkol, Ahmet. "Cizîrî’nin Divanında Akıl Eleştirisi". Uluslararası Bilim Düşünce ve Sanatta Cizre Sempozyumu. İstanbul: Mardin Artuklu Üniversitesi Yayınları, 2012.
• Eş‘arî, Ebü’l-Hasen Alî b. İsmâîl b. Ebî Bişr İshâk b. Sâlim el-. el-İstihsan fi İlmi'l-Kelam. thk. Muhammed Emin ed-Dennavi. sad. el-Lum'a. Lübnan: Daru'l-Kutubu'l-İlmiyye, 2012.
• et-, Teftâzânî Sa‘düddîn Mes‘ûd b. Fahriddîn Ömer b. Burhâniddîn Abdillâh el-Herevî el-Horâsânî. Şerhu'l-Âkâid. thk. Ali Kemal. Beyrut: Dâru İhyau't-turas el-Arabî, 2014.
• Fâris, İbn. eṣ-Ṣâḥibî fî fıḳhi’l-luġa(ti’l-ʿArabiyye ve mesâʾilihâ ve süneni’l-ʿArab fî kelâmihâ. Beyrut: Daru’l-ilm li'l-mulayin, 1986.
• Fîrûzâbâdî, Ya‘kūb b. Muhammed el-. el-Ḳāmûsü’l-muḥîṭ. Beyrut: Dâru Sâdır, 1986.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Ahmed el-. el-Maḳṣadü’l-esnâ fî şerḥi (meʿânî) esmâʾi’llâhi’l-ḥüsnâ. thk. Bessam Abduvahham el-Canî. Beyrut: Daru İbn Hazm, 2003.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Ahmed el-. el-İktisad fi'l-İ'tikad. Kahire: Daru'n-Nasaair, 2009.
• Hacımüftüoğlu, Nasrullah. "Bedî'". TDV İslam Ansiklopedisi 5/320-322. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• Hâlimî, Ebu Abdullah el-. el-Minhâc fi Şuubi’l-İmân. nşr. M. Hilmi Fûde. Beyrut: 1979.
• Hamevî, Alî el-Feyyûmî el-. el-Miṣbâḥu’l-münîr. thk. Abdülazîm eş-Şinâvî. Beyrut: Dâru kutub, 1278.
• Hemedânî, Ebü’l-Hasen Kādı’l-kudât Abdülcebbâr b. Ahmed b. Abdilcebbâr el-. el-Muġnî fî ebvâbi’t-tevḥîd ve’l-ʿadl. ed. Mahmud Muhammed el-Hudayrî, thk. Abdülkerîm Osman. 2 2. Kahire: Müessesetü’l-Mısriyyetü’l-Amme li’t-Te’lîf ve’l-Enba’ ve’n-Neşr, 1965.
• Hemevî, Ebû Abdillâh Şihâbüddîn Yâkūt b. Abdillâh Yâkût el-. Mucemu’l-udebâ thk. İhsan Abbas. Beyrut: Dâru'l-Garb el-İslamî, 1993.
• İbn Münzir, Ebu’l-Fazl Cemalüddin Muhammed b. Mükerrem. Lisânü’l-Arab. Beyrut: Daru’l-Fikr, ts.
• Îcî, Ebü’l-Fazl Adudüddîn el-. el-Mevâḳıf fî ʿilmi’l-kelâm. Beyrut: Âlemü'l-kütüb, ts.
• İsfehanî, Ebü’l-Kāsım Hüseyn b. Muhammed b. el-Mufaddal er-Râgıb el-. el-Müfredât fi garibi'l-Kur'an. thk. Muhammed Halil Aytanî. Beyrut: Daru'l-Marife, 2005.
• Kurdo, Qanatê. Tarîxa Edebyeta Kurdî. Stockholm: Weşanên Roja Nû, 1983.
• Kuşeyrî, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc b. Müslim el-. el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ. thk. Muhammed Fuad Abdulbaki. 5 Beyrut: Dar ihya turasu'l-Arabi, ts.
• Mikail, Nayif Tahir. eş-Şeyhu’l-Cezerî nahcuhü ve ‘akîdetühü min hilali diwanihi’ş-şi’ri. Duhok: Spîrêz 2005.
• Muhammed, Halid Cemîl. Melayê Cizîrî Sevgi Ve Güzelliğin Şairi. çev. Ümit Demirhan. İstanbul: Hivda Yayınları, 2008.
• Narozî, Emin. Melayê Cizîrî Diwan. İstanbul: Avesta Yayınları, 2012.
• Râzî, Ebû Abdillâh Fahrüddîn Muhammed b. Ömer b. Hüseyn er-. Mefâtîhu’l-gayb. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 2005.
• Râzî, Ebu Abdullah Muhammed b. Ömer Fahreddin er-. Levâmiü’l-beyyinât an şerhi esmaillahi ve's-sıfât. thk. Seyyid Muhammed Bedreddîn Ebu Firâs el-Halebî. Mısır: el-Matbaatü’ş-Şerkiyye, 1323.
• Şahâtâ, Zeyn Muhammed. Esmau’llahi’l-hüsnâ mine’l-Kur'âni’l-Kerim ve’l-Hadisi-sahih. Kahire: Daru Hudr, 1997.
• Şirko, Belic. el-Kadiyyetü’l-Kurdiyye. Mısır: Matbaatü’s-Se’ade, 1930.
• Teftâzânî, Sa‘düddîn et-. Şerḥu’l-Maḳāṣıd. Beyrut: 'alemü'l-kütüb, 1979.
• Tehânevî, Muhammed A‘lâ b. Ali b. Muhammed Hâmid b. Muhammed Sâbir et-. Keşşâfü Islâhât'i-fünûn ve'l-ulûm. thk. Ahmed Lütfü Abduldebi. Kahire: Dâru Sâdır, 1963.
• Topaloğlu, Bekir. "Kuddûs". TDV İslam Ansiklopedisi. 26/314-315. İstanbul: TDV Yayınları, 2002.
• Topaloğlu, Bekir. "Mevlâ". TDV İslam Ansiklopedisi 29/440-441. Ankara: TDV Yayınları, 2004.
• Topaloğlu, Bekir. "Samed". TDV İslam Ansiklopedisi. 36/67-69. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Topaloğlu, Bekir. "Vehhâb". TDV İslam Ansiklopedisi. 42/610-611. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Turan, Abdulbaki. Melayê Cizîrî Divanı Ve Şerhi. İstanbul: Nübihar Yayınları, 2010.
• Wensinck. el-Mu‘cemü’l-müfehres. London: Biril, 1936.
• Zeccâcî, Ebü’l-Kāsım Abdurrahmân b. İshâk en-Nihâvendî ez-. İştiḳāḳu esmâʾillâh. thk. Abdulhüseyin el-Mübarek. Beyrut: Daru'l-fikr, 1986.
• Zivingî, Ahmed. el-‘Akdu’l-cevheri fi şerhi Diwani’ş-Şeyhi’l-Cezerî. 2 Şam: Daru Nuru’s-Sabah, 1996.