Seyyid Abdülhakîm Arvâsî’nin er-Riyazü’t-Tasavvufiyye Adlı Eserinde Hadis Kullanımı

Year 2025, Issue: 10, 17 - 38, 30.06.2025

Ahmet Göktürk , Yusuf Açıkel

https://doi.org/10.59932/burdurilahiyat.1648923

Abstract

Hz. Peygamber’in vefatından sonra İslâm’ın öğretileri farklı ilim dallarına konu olmuştur. Bunlar içerisinde ahlâkî ve manevî öğretiler hem hadis hem de tasavvuf ilmînin konusu olmuştur. Tasavvuf ilmi Kur’an ve sünnet çerçevesinde şekillenmiştir. Her ne kadar mutasavvıfların kendine has bazı delillendirme yöntemleri olsa da sahih bilginin kaynağını tespit bağlamında tasavvufun öğretilerinin temelleri kitap ve sünnette aranmıştır. Abdülhakîm Arvâsî, 1860 tarihinde Van’ın Başkale ilçesinde dünyaya gelmiş, ilk eğitimini babasından aldıktan sonra çeşitli âlimlerden dinî ve fennî ilimler tahsil etmiştir. Bunun yanı sıra çeşitli tarikatlardan icazet alarak Nakşîbendiyye’nin Hâlidiyye koluna intisap etmiştir. Osmanlı Devleti’nin son yılları ile Cumhuriyet döneminin ilk zamanlarında yaşamıştır. Başkale'de medrese ve kütüphane kurarak eğitim vermiş, bölgedeki Şiilik hareketine karşı koymuştur. Rus işgalinin bölgede yaygınlaşması neticesinde Musul’a göç etmiş, daha sonra Adana ve Eskişehir’de bir müddet yaşadıktan sonra İstanbul’a göç ederek buraya yerleşmiştir. İstanbul'da Kaşgarî Dergâhı’nda şeyhlik vazifesini yürütürken tekkeler kapatılınca Beyoğlu Ağa ve Beyazıt Camilerinde dersler vermiştir. Abdülhakîm Arvâsî bu dönemde doğuda ilmî sahada önemli çalışmalar yapmıştır. Türkiye Cumhuriyeti’nde bazı dönüşümlerin ve karışıklıkların olduğu bir dönemde yaşayan Arvâsî, tasavvuf ve diğer ilimlerde yazdığı çalışmalar ve etkilediği fikir adamları vesilesiyle etkisi günümüze kadar devam etmiştir. Bu çalışmanın amacı Arvâsî’nin er-Riyâzü’t-Tasavvufiyye adlı eserindeki hadis rivayetlerinin sıhhat durumunu tespit etmektir. Söz konusu eserini müderris olduğu yıllarda kendi ders kitabını oluşturmak için kaleme almıştır. Eserde tasavvufun tanımına, gayesine ve vahdet-i vücûd, zikir, istikamet, rıza, murakabe ve benzeri yetmiş kadar tasavvufî kavramın açıklamalarına yer verilmiştir. Tabii ki eser, detaylı bir tasavvuf incelemesi olmayıp bir ders kitabı olduğundan konular özet halinde ele alınmıştır. Mezkûr eserde on iki temel tasavvuf kavramı açıklanırken bazı hadislere yer verilmiş, ancak hadislerin kaynakları ve sıhhat durumları belirtilmemiştir. Bu durum genel olarak tasavvuf ehlinin hadislere yaklaşımını yansıtmaktadır. Hadislerin senedsiz rivayet edilmesi, mana ile aktarılması ve keşf/ilham gibi yollarla sıhhatinin belirlenmesi gibi hususlar, tasavvuf ehlinin yöntemleri arasındadır. Bu araştırmada temel hadis kaynaklarına, tahriç ve etraf kitaplarına başvurulmuştur. Bu sahada yapılan güncel çalışmalar da göz ardı edilmeden, gerekli durumlarda istifade edilmiştir. Genel olarak hadislerin tespiti noktasında birincil kaynaklara müracaat edilmiş, ayrıca eser hakkında bazı bilgilere de yer verilmiştir.

Keywords

Hadis , Tasavvuf , Rivâyet , Abdülhakîm Arvâsî , Yorum , er-Riyazü't-tasavvufiyye

Evaluation of the Hadiths Included by Seyyid Abdulhakim Arvâsî in His Explanation of Sufi Concepts in His Work er-Riyad al-Tasavvufiyya

Abstract

Islam comprises both material and spiritual teachings. Following the death of the Prophet Muhammad, its principles became the subject of various Islamic sciences. Among these, ethical and spiritual teachings came to be studied within the discipline of Sufism. Although Sufism developed its own interpretive and methodological approaches, it consistently sought to remain grounded in the Qur’an and the Sunnah as primary sources of authentic knowledge. Abdülhakîm Arvâsî (1860–1943), a significant Sufi figure and scholar, was born in Başkale, Van. He studied religious and rational sciences under various teachers and later joined the Khalidiyya branch of the Naqshbandiyya order. Living during the final years of the Ottoman Empire and the early Turkish Republic, he provided religious instruction in various institutions, including mosques in Istanbul, after the closure of Sufi lodges. His influence has extended into the modern era through both his writings and the scholars he trained. This study investigates Arvâsî’s work er-Riyazü’t-Tasawwufiyya, written as a textbook during his years as a teacher. The book presents concise explanations of nearly seventy essential Sufi concepts, including wahdat al-wujud (unity of existence), dhikr (remembrance), muraqaba (spiritual vigilance), rida (contentment), and istiqama (steadfastness). In particular, twelve core concepts are accompanied by hadith citations, although the sources and authenticity of these narrations are not provided. This reflects a common characteristic of Sufi literature, where hadiths are often transmitted without full chains of narration (isnad), paraphrased in meaning, or validated through spiritual experience, such as inspiration or unveiling. Such methods, while prevalent in the Sufi tradition, differ from classical hadith scholarship, which emphasizes textual and chain-based authentication. The aim of this study is to identify and evaluate the authenticity of the hadiths cited in er-Riyāzü’t-Tasawwufiyya. Primary hadith sources such as the Sahihayn, Sunan, and Musnads were consulted, along with classical takhrij and atraf works. In doing so, the study contributes to a better understanding of the intersection between Sufi literature and hadith science, and how scholars like Arvâsî integrated prophetic tradition into their spiritual frameworks.

Keywords

Hadith , Sufism , Narration , Abdülhakîm Arvâsî , Comment , al-Riyad al-tasavvufiyya

References

• Abdullah b. Mübârek. Kitabü’z-Zühd ve’r-Rekâik. thk. el-Azamî, by: ts.
• Abdürrazzak el-Kâşânî. Mucemu’l-Istılahi’s-Sufiyye. thk. Abdül’ali eş-Şahin. Kahire: Dâru’l-Menar, 1417/1996.
• el-Aclûnî, İsmail b. Muhammed. Keşfu’l-Hafâ. Thk. Abdülhamid b. Ahmed b. Yusuf el-Hindavî. 4 Cilt. by: Mektebetü’l-Asrıyye, 1421/2000.
• Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdillah Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybânî el-Mervezî Müsnedü’l-İmâm Ahmed b. Hanbel. thk. Şuayb el-Arnaût vd. 50 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r Risâle, 1416-1421/1995-2001.
• Ahmed b. Mervan ed-Dineverî el-Malikî. el-Mücalesetü ve Cevahiru’l-İlm. thk. Ebu Ubeyde Meşhur b. Hasen. Beyrut: 1419/1998.
• Akgün, Hüseyin. “Tirmizî’nin Kullandığı ‘Hasenun Garibun’ Kavramı”. Dilbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, 17/3 (2017).
• Akıncı, Şerife. Dinî Ziyaret Yerleri Açısından Ankara. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek lisans Tezi, 2008.
• Albayrak, Sadık. Yürüyenler ve Sürünenler. İstanbul: Medrese Yayınları, 1979.
• Avcı, Seyit. “Sûfîlerin Hadis Tesbit Ölçüleri: İsmâil Hakkı Bursevî Üzerine Bir İnceleme”, Hadis Tetkikleri Dergisi 1/2 (2014).
• Aydınlı, Abdullah. Hadis Istılahları ve Sözlüğü. İstanbul: İFAV Yayınları, 2015.
• _______, Doğuş Devrinde Tasavvuf ve Hadis, Ankara: Seha Neşriyat, 1986.
• Azamat, Nihat. “Abdülhakim Arvâsî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 2023.
• Baz, İbrahim. Abdülhakîm Arvâsî’nin Hayatı Eserleri ve Tasavvuf Anlayışı. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1996.
• el-Beyhâkî. es-Sünenü’l-Kübra, thk. Mahmud Abdulkadir Ata. Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 3. Baskı, 2003.
• el-Buhârî, Ebû Abdillah Muhammed b. İsmail, el-Câmiu’s-Sahîh, thk. Mustafa el-Buğa. Şam: İbnü’l-Kesir, 1994.
• Çağrıcı, Mustafa. “İhsan”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 2023.
• Çetin, İsmail. Aşk. Isparta: Dilara Yayınları, 2013.
• Çetin, Nuran. “Abdülhakîm Arvâsî ve Tasavvuf Anlayışı”. Tasavvuf İlmi ve Akademik Araştırma Dergisi 1/33 (2014).
• Ebû Davud, Süleyman b. Eşas b. İshak b. Beşir. Sünen-i Ebi Davud, thk. Muhyiddin Abdülhamid. Beyrut: Mektebetü’l-Asriyye, ts.
• Ebû Hanîfe, Nu’mân b. Sâbit. Müsned, thk. Abdurrahman Hasan Mahmud. Mısır: Mektebetü’l-Âdab, ts.
• Ebû Nuaym el-Isfahânî. Hilyetü’l-Evliya. Mısır: Matbatu’s-Saadet, 1973.
• Ekinci, Ekrem Buğra. Hayatı ve Hatıralarıyla Seyyid Abdülhakîm Arvasî. İstanbul: Arı ve Sanat Yayınları, 2022.
• el-Elbânî, Muhammed Nâsırüddin el-Elbânî, Zaîfü’l-Câmiı’s-Sağir ve Ziyâdâtüh, yy: Mektebetü’İslâmiyye, ts.
• _______, Sahihu’t-Terğib ve Terhib. Riyad: Mektebetü’l-Maarif, 2000.
• _______, Silsiletü’l-Ehadisi Zaafıyye ve’l-Mevdua ve Eseruha’s-Seyyi fi’l-Ümme. Riyad: Maarif, 1997.
• Erkaya, Esad Mahmut. Kur’an Kaynaklı Tasavvuf Kavramları. Ankara: TDV Yayınları, 2023.
• Gördebil, Osman. Abdülhakîm Arvasî’nin er-Riyazü’t-tasavvufiyye İsimli Eseri Metin Transkript ve Tahlili. Konya: Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2011.
• Gökçe, Ferhat. “Sûfîlerin Hadis ve Hadis İlimleri ile Münasebeti”, Oş Devlet Ünıversitesi İlahiyat Fakültesi İlmi Dergisi 24. Sayı (2018).
• el-Hemedânî, Aynulkudât. Abdullah b. Ebî Bekr Muhammed b. Alî el-Miyânecî. Temhîdât Aşk ve Hakiat Üzerine Konuşmalar, trc. Halil Baltacı, İstanbul: Dergâh Yayınları, 2016.
• Heyet. Kur’an Yolu Meâli. Ankara: Türkiye Diyanet İşleri Başkanlığı, 8. Baskı, 2020.
• el-Idlıbî Selâhaddin b. Ahmed b. Muhammed Sa’id. “Kâna Allâhu ve lem Yakun Şey’un Gayruhû Hadîsi –Rivâyet, Dirâyet ve Akîde Yönüyle–“. Hadis Tetkikleri Dergisi 9/1, 2011.
• el-Irakî, Zeynüddîn Abdürrahîm b. el-Hüseyn b. Abdirrahmân. el-Muġnî an Hamli’l-Esfâr fi’l-Esfâr fî Tahrîci mâ fi’l-İhyâ-i mine’l-Ahbâr. Beyrut: 2005.
• ________, Tahricu’l-Ehadisi İhya Ulumi’s-Din. Riyad: Dâru’l-Asıme, 1987.
• İbn Ebî Şeybe, Ebu Bekir b. Abdullah. el-Musannef. Lübnan: Dâru’t-Tac, 1989.
• İbn Fûrek, Muhammed b. el-Hasen b. Fûrek el-İsfahanî. el-İbâne an Turuḳı’l-Kasıdîn ve’l-Keşf an Menâhici’s-Sâlikîn. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2014.
• İbn Hacer el-Askalânî, Ebü’l-Fadl Ahmed b. Ali b. Muhammed Ahmed. Metalibu’l-Aliye. Thk. Bir Grup. b.y: Dâru’l-Asıme, 2000.
• İbn Hibbân, Ebû Hâtim Muhammed b. Hibbân. Sahih, thk. Halis Aydemir ve Muhammed Ali Sözmez. Beyrut: 2012.
• İbn Şâhin, Ebû Hafs Ömer b. Ahmed b. Osmân. et-Terğîb, thk. Muhammed Hasan İsmail. Lübnan: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2004.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fadl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem b. Alî b. Ahmed el-Ensârî. Lisânü’l-Arab. Beyrut: Dâru’s-Sadr, ts.
• İbnü'l-Cevzî, Ebü'l-Ferec Abdurrahman Ali b. Muhammed, Kitabu'l-Mevdû'ât, I-III, 2. bsk, thk: Abdu'l-Mu'tî Emin Kal'acî, Beyrut: Dâru'l-Kütübi’l-Ilmiyye, 1985.
• İmam Rabbânî, Ahmed Fârukî Serhendî. Mektubat-ı Rabbanî. Çev. Kasım Yayla. İstanbul: Merve Yayınları, ts. Karagöz, İsmail vd. Dinî Kavramlar Sözlüğü. Ankara: DİB Yayınları, 2007.
• Karapınar, Fikret. “İlk Devir Sûfîlerin Hadis Birikimleri”, marife, yıl. 7, sayı. 2, güz (2007).
• el-Kelâbâzî, Muhammed b. Ebû İshâk İbrâhîm b. Ya‘kub. et-Tearruf. Kahire: Mektebetü’l-Haniye, 1994.
• Kılıç, Dündar Ali. “Arvâs ve Arvasîler’in Van Gölü Havzasındaki Etkileri”. II. Van Gölü Havzası Sempozyumu 04-07 Eylül 2006 (2007).
• Kısakürek, Necip Fazıl. O ve Ben. İstanbul: Büyük Doğu Yayınları, 2023.
• _______ , Son Devrin Din Mazlumları, Ankara: Büyük Doğu Yayınları, 2022.
• _______ , Seyyid Abdülhakîm Arvâsî Tasavvuf Bahçeleri. İstanbul: Büyük Doğu Yayınları, 13. Basım, 2015.
• el-Kudâî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Selâme b. Ca‘fer. Müsned-i Şihab, thk. Abdulmecid es-Selefî. Beyrut: Müessesetü’r-Risale, 1986.
• Kuku, Süleyman. Son Halkalar ve Seyyid Abdülhakîm Arvâsî’nin Külliyatı. İstanbul: Damra Yayınları, ts.
• el-Kuşeyrî, Abdulkerim b. Hevâzin. Akaid Risaleleri İtikada Dair Üç Risalesi. Çev. Mehmet Saki Çakır. İstanbul: Semerkand Yayınları, 2015.
• Malik b. Enes. el-Muavatta, Thk. Mustafa el-A’zamî. Birleşik Arap Emirlikleri: Ziyad b. Sultan Müessesi, 2003.
• Mütercim Âsım Efendi, Okyanusu’l-Bâsit fi Tercemeti’l-Kâmusi’l-Muhît Kamusu’l-Muhît Tercemesi, Yay. Haz. Mustafa Koç ve Eyyüp Tanrıverdi. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2013.
• Muhammed el-Hût el-Beyrûtî el-Alevî. Esne'l-metâlib fî Ehâdîsi Muhtelifeti'l-Merâtib, thk. Mustafa Abdülkadir. Beyrut: Kutubü’l-İlmiyye, 1997.
• Müslim, Ebu Hüseyin Müslim b. Haccac, el-Câmiu’s-Sahîh. Thk. Komisyon. İstanbul: Dâru’l-Tabakati’l-İmare, 1916.
• el-Müttakî, Alî b. Hüsâmiddîn b. Abdilmelik b. Kadîhân. Kenzu’l-Ummal. thk. Bekri Hayalî ve Saffet es-Seka. by: Müessesetü’r-Risâle, 1981.
• Öngören, Reşat. "SÛFÎ", TDV İslâm Ansiklopedisi, https://İslâmansiklopedisi.org.tr/sufi (E.T. 21.08.2024).
• Öz, Eyüp. “Yasak Bir Hafızayla Yüzleşmek: Menemen Olayı İrtica mı, Komplo mu?”. FSM İlmî Araştırmalar İnsan ve Toplum Bilimleri Dergisi 5 (2015).
• Pakalın, Mehmet Zeki, Osmanlı Tarih ve Deyimleri Sözlüğü, İstanbul: Millî Eğitim Bakanlığı Yayınevi, 1993.
• Said Nursî. Mektubât. Ankara: İhlas Nur Neşriyat, 2006.
• Saklan, Bilal, “H. IV. M. X Asır Sufilerin Hadis İlimleriyle İlgileri”, Konya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Degisi, 7, (Konya, 2002).
• et-Taberanî, Süleyman b. Ahmed b. Eyyub b. Matir el-Lahmi. Mu’cemu’l-Kebîr. Kahire: Mektebetü İbn Teymiyye, 1994.
• ______, Evsât, Thk. Abdullah b. Muhammed ve İbrahim el-Hüseynî, Kahire: Dâru’l Haremeyn, 1995.
• et-Tahâvî, Ahmed b. Muhammed b. Selâme el-Ezdî. Şerhu Mişkatü’l-Asar, thk. Şuayb Arnaût. b.y: Müessesetü’r-Risâle, 1994.
• et-Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ b. Sevre (Yezîd). es-Sünen, thk. Ahmed Muhammed Şakir ve Muhammed Fuat Abdulbaki. Mısır: Mektebetü’l-Mustafa el-Bâbî, 1985.
• Uludağ, Süleyman "Makam", TDV İslâm Ansiklopedisi, https://İslâmansiklopedisi.org.tr/makam--tasavvuf (E.T. 21.08.2024).
• Uysal, Muhittin. Tasavvuf Kültüründe Hadis. İstanbul: Ensar Yayınevi, 2002.
• Üçışık, Seyyid Abdülhakîm Arvasî. Hâl Tercümesi. İstanbul: Büyük Doğu yayınları, 2019.
• ______ , er-Riyazü’t-tasavvufiyye, İstanbul: Büyük Doğu Yayınları, 2019.
• Yıldırım, Ahmet. Tasavvufun Temel Öğretilerinin Hadislerdeki Dayanakları. Ankara: TDV Yayınları, 2022.
• _______, “Tasavvufun Kaynağı Olarak Hadis”, Hadis ve Siyer Araştırmaları Cilt/Volume: IV | Sayı/Number: 2 | Yıl/Year (2018).
• Yılmaz, Hasan Kâmil. Ana Hatlarıyla Tasavvuf ve Tarikatlar, İstanbul: Ensar Yayınları, 2020.