Life of Muqatil b. Hayyān and his place in the science of Tafsir

Year 2025, Issue: 10, 1 - 16, 30.06.2025

Celalettin Alkan

https://doi.org/10.59932/burdurilahiyat.1688087

Abstract

Muqātil b. Hayyān (d. before 150/767) was a commentator from Khorasan who belonged to the generation of the tābīin. He is referred to as "a scholar of great value", "a commentator", and "a person who is knowledgeable" in the works of tanāt and rijāl that mention him. Furthermore, he was not accused of being a liar by the authorities of jarh-ta'dīl, and it was emphasised that he was a reliable person in terms of the authenticity of his narrations. Considering this aspect, when the opinions of the scholars about him are examined, it is seen that he is a positive and accepted personality in the eyes of the people of knowledge compared to Muqātil b. Sulaymān (d. 150/767), who had a similar name, lived in the same era, and more importantly, had a great fame both in our country and in the world. It is known that Muqātil b. Sulaymān was attributed to Shī'a, Mushabbiheh and Murjieh due to the intellectual and political conflicts in Khorasan during his lifetime. In addition, Muqātil b. Sulayman was also subjected to accusations that he had fallen into tashbīh and tajsīm about Allah. There are no such accusations about Muqātil b. Hayyān in the sources. This naturally increases the value of his views and the reliability of his narrations. He made a name for himself with his deep knowledge in tafsir, vast knowledge and ascetic life. He took lessons from the most famous figures of this field such as Mujāhid b. Jabr (d. 103/721), Ikrima al-Barberī (d. 105/723), Dahhāq b. Muzāhim (d. 105/723). Even though his commentary has not survived to the present day, important names such as Tabari (d. 310/923), Ibn Abi Hātim (d. 327/938), Sa'labbī (d. 427/1035), Begavī (d. 516/1122), Ibn Kathīr (d. 774/1373) and Suyūtuṭī (d. 911/1505), who come to mind first when it comes to narrative tafsīr, frequently used Muqātil b. Hayyān's narrations and comments in their works. Thus, Muqātil b. Hayyān's exegetical comments and narrations have been transferred to many works over time. He travelled to various places during his life. According to the information given by the sources, it is known that he lived in Balkh, Merv and in the last years of his life around Kabul or India. These travels were not only for scholarly purposes but also for invitation and enlightenment. It is known that large masses became Muslims through his narrations and explanations. This is an indication that he had a struggling and inviting identity as well as being a scholar. When all these aspects are considered together, the evaluation of Muqātil b. Hayyān's life, his scholarly personality and especially his exegesis from different perspectives will enable the recognition of a person who lived in this early period of tafsīr. In addition, this modest study aims to raise awareness for further studies on Muqātil b. Hayyān.

Keywords

Tafsir , Hadith , Mufassir , Muhaddith , Muqātil

Müfessir Mukâtil b. Hayyân’ın Yaşamı ve Tefsir İlmindeki Yeri

Abstract

Mukâtil b. Hayyân (ö. 150/767’den önce) tâbîin nesline mensup Horasanlı bir müfessirdir. Ondan bahseden tabakât ve ricâl türü eserlerde “değeri yüce bir âlim”, “müfessir”, “ilmiyle âmil bir kimse” şeklindeki vasıflarla anılmaktadır. Bundan da ötesi, cerh-ta‘dîl otoriteleri tarafından yalancılıkla itham edilmemiş, rivayetlerinin mevsûkiyeti açısından muteber bir kimse olduğu vurgulanmıştır. Bu yön dikkate alınarak âlimlerin hakkındaki kanaatlerine bakıldığında kendisiyle benzer bir isim taşıyan, aynı çağda yaşayan ve hem ülkemizde hem de dünyada daha büyük bir şöhrete sahip olan Mukâtil b. Süleyman’a (ö. 150/767) nispetle ilim ehli nazarında daha olumlu bir kişilik olduğu görülmektedir. Zira Mukâtil b. Süleyman’ın -yaşadığı dönemde Horasan’daki fikrî ve siyasî çatışmalardan kaynaklı olarak- Şîa’ya, Müşebbihe ve Mürcie’ye nispet edilmesi, buna ilaveten Allah hakkında teşbîh ve tecsîme düştüğü yönünde ithamlar söz konusudur. Mukâtil b. Hayyân ise bu türlü ithamlarla anılmamaktadır. Bu durum onun görüşlerinin değerini ve rivayetlerinin güvenilirliğini artırmaktadır. Tefsirdeki derin bilgisi, engin ilmi ve zâhidâne yaşantısıyla adından söz ettirmiştir. Mücâhid b. Cebr (ö. 103/721), İkrime el-Berberî (ö. 105/723), Dahhâk b. Müzâhim (ö. 105/723) gibi bu sahanın en tanınmış simalarından ders almıştır. Rivayet tefsiri denince ilk akla gelen; Taberî (ö. 310/923), İbn Ebî Hâtim (ö. 327/938), Sa‘lebî (ö. 427/1035), Begavî (ö. 516/1122), İbn Kesîr (ö. 774/1373) ve Süyûtî (ö. 911/1505) gibi mühim isimler eserlerinde Mukâtil b. Hayyân’ın rivayetlerini sıklıkla kullanmışlardır. Hayatı boyunca çeşitli beldelere seyahatler yapmıştır. Kaynakların verdiği bilgilere göre Belh’te, Merv’de ve yaşamının son yıllarında Kâbil yahut Hindistan dolaylarında yaşadığı bilinmektedir. Bu seyahatler ilmî amaçların yanı sıra davet ve irşad gayesi de taşımaktadır. Onun anlatım ve izahları vesilesiyle büyük kitlelerin Müslüman olduğu bilinmektedir. Tüm bu hususiyetler göz önünde bulundurulduğunda Mukâtil b. Hayyân’ın hayatının ve tefsir görüşlerinin ele alınması, tefsirin oldukça bir erken döneminde yaşamış bir simanın daha tanınmasını sağlayacaktır. Ayrıca bu mütevazı çalışmanın Mukâtil b. Hayyân’a dair daha ileri düzeyde yapılabilecek çalışmalar için farkındalık oluşturması hedeflenmektedir.

Keywords

Tefsir , Hadis , Müfessir , Muhaddis , Mukâtil

References

• Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdillâh Muhammed eş-Şeybânî el-Mervezî. el-Müsned. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1422/2001.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl b. İbrâhîm el-Cu’fî. et-Târîhu’l-kebîr. 8 Cilt. Haydarâbât: Dâiratü’l-Meârif, 1. Basım, ts.
• Cerrahoğlu, İsmail. Tefsir Usulü. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1391/1971.
• Cerrahoğlu. Tefsir Tarihi. Ankara: Fecr Yayınevi, 1417/1996.
• Çetin, Abdurrahman. “Nesih”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Ankara: TDV Yayınları, 1427/2006.
• Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr b. Muhammed el-Hudayrî es-Suyûtî eş-Şâfiî. el-İtkân fî ulûmi’l-Kur’ân. thk. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrâhim. Kahire: el-Hey’etü’l-Mısriyyeti’l-Amme li’l-Kitâb, 1394/1974.
• Fâlûcî, Ekrem Ziyâde. el-Mucemü’s-sağîr li ruvâti’l-İmâm İbn Cerîr et-Taberî. Ürdün: ed-Dâru’l-Eseriyye, ts. Habeşî, Abdurrahman Hüseyin. “Tercemetü Mukâtil b. Hayyân el-Belhî”. Mecelletü Külliyeti’ş-Şerîa. 23/2, Suudi Arabistan: 2021.
• Hüseyin ez-Zehebî, Muhammed. et-Tefsîr ve’l müfessirûn. 3 Cilt. Kahire: Mektebetü Vehbe, ts.
• İbn Asâkir, Ebü’l-Kâsım Alî b. el-Hasen b. Hibetillâh b. Abdillâh b. Hüseyin ed-Dımaşkî eş-Şâfiî. Târîhu Medîneti Dımeşk. thk. Muhibbüddîn Ebî Saîd Ömer b. Garame el-Ömerî. 74 Cilt. Dımaşk: Dâru’l-Fikr, 1416/1995.
• İbn Ebî Hâtim, Ebû Muhammed Abdurrahmân b. Muhammed b. İdrîs er-Râzî. el-Cerh ve’t-ta‘dîl. 9 Cilt. Haydarâbât: Dâiratü’l-Meârif, 1370/1952.
• İbn Ebî Hâtim, Tefsîru’l-Kur’âni’l-Azîm. thk. Es‘ad Muhammed ed-Tîb. Suudi Arabistan: Mektebetü Nizâr Mustafa el-Bâzî, 1419/1998.
• İbn Hacer el-Askalânî, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî b. Muhammed. Nüzhetü’l-elbâb fi’l-elkâb. thk. Abdülaziz Muhammed b. Sâlih es-Sedîrî. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 1409/1989.
• İbn Hacer el-Askalânî. Tebsıru’l-müntebeh bi tahrîri’l-müştebeh. thk. Muhammed Ali en-Neccâr. 4 Cilt. Beyrut: el-Mektebetü’l İlmiyye, ts.
• İbn Hibbân, Ebû Hâtim Muhammed b. Hibbân b. Ahmed el-Büstî. es-Sikât. 9 Cilt. Haydarabat: Dâiratü’l Meârif, 1393/1973.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ İsmâil b. Ömer b. Kesîr el-Kuraşî ed-Dımaşkî. Tefsîrü’l-Kur’âni’l-Azîm. thk. Sami b. Muhammed Selâme. 8 Cilt. Dımaşk: Dâru’t-Tayyibe li’n-Neşri ve’t-Tevzi‘, 2. Baskı, 1420/1999.
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullâh b. Müslim ed-Dîneverî. Garîbü’l-Kur’ân. Mısır: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1398/1978.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem b. Alî b. Ahmed el-Ensârî er-Rüveyfiî. Lisânü’l-Arab. 15 Cilt. Beyrut: Dâru’s-Sadır, 1414/1993.
• İbn Mende, Ebû Abdillâh Muhammed b. İshâk b. Muhammed el-İsfahânî. thk. Ebû Kuteybe Nazar Muhammed el-Fâryâbî. Fethu’l-bâb fi’l-künâ ve’l-elgâb. Riyad: Mektebetü’l-Kevser, 1417/1996.
• İbn Münzir, Ebû Bekr Muhammed b. İbrâhîm en-Nîsâbûrî. et-Tefsîr. Medine: Dâru’l-Meâsir, 1423/2002.
• İbn Nedîm, Ebü’l-Ferec Muhammed b. Ebî Ya‘kûb İshâk b. Muhammed b. İshâk. el-Fihrist. Londra: Müessesetü’l-Furkân, 1435/2014.
• İbn Sa‘d, Ebû Abdillâh Muhammed b. Sad b. Menî’ el-Kâtib el-Hâşimî el-Basrî el-Bağdâdî. et-Tabakâtü’l-kübrâ. thk. İhsan Abbâs. 9 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdir, 1. Baskı, 1388/1968.
• İbn Şâhin, Ebû Hafs Ömer b. Ahmed b. Osman b. Ahmed el-Bağdâdî. Târîhu esmâi’s-sikât. Kuveyt: Dâru’s-Selefiyye, 1404/1984.
• Kavas, Ahmet. “Kâbil”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 1422/2001.
• Mizzî, Ebü’l-Haccâc Cemâlüddîn Yûsuf b. Abdirrahmân b. Yûsuf. Tehzîbü’l-kemâl fî esmâi’r-ricâl. thk. Beşşâr Avvâd. 35 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1400/1992.
• Sa‘lebî, Ebû İshâk Ahmed b. Muhammed b. İbrâhîm en-Nîsâbûrî. el-Keşf ve’l-beyân an tefsîri’l-Kur’ân. 33 Cilt. Cidde: Darü’t-Tefsîr, 1436/2015.
• Serinsu, Ahmet Nedim. Kur’ân ve Bağlam. İstanbul: Şule Yayınları, 1429/2008.
• Süyûtî. ed-Dürrü’l-mensûr fi’t-tefsîr-i bi’l-me’sûr. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1432/2011.
• Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr b. Yezîd el-Âmülî el-Bağdâdî. Câmiʿu’l-beyân ʿan teʾvîli âyi’l-Kurʾân. 24 Cilt. Mekke: Dâru’t-Terbiye ve’t-Türâs, ts.
• Zeccâc, Ebû İshâk İbrâhîm b. es-Serî b. Sehl el-Bağdâdî. Meâni’l-Kur’ân ve i‘râbuhû. thk. Abdulcelîl Abduh Şelbî. 5 Cilt. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1408/1988.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân ez- et-Türkmânîed-Dımaşkî. Mîzânü’l-i’tidâl fî nakdi’r-ricâl. thk. Ali Muhammed El Becâvî. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ma‘rife, 1383/1963.
• Zehebî. Siyer-u a‘lâmi’n-nübelâ. 18 Cilt. Kahire: Dâru’l Hadîs, 1426/2006.
• Zehebî. Tezkiretü’l-huffâz. 5 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1419/1998.
• Zehrânî, Muhammed b. Sâlim. Akvâlü Mukâtil b. Hayyân fi’t-tefsîr. Suudi Arabistan: Ümmül-Kurâ Üniversitesi, 1433/2012.
• Zürkânî, Muhammed Abdülazîm. Menâhilü’l-irfân fî ulûmi’l-Kur’ân. 2 Cilt. Kahire: Matbaatü Îsâ el-Bâbî el-Halebî, 3. Basım, ts.