Madytos MÖ 1. Binyıl Gri Seramiğinde Etkileşim Problemleri: Frigya İlişkileri

Yıl 2022, Sayı: 33, 12 - 38, 24.10.2022

Mehmet Ayaz

https://doi.org/10.17518/canakkalearastirmalari.1146595

Öz

Madytos kazılarında ele geçen MÖ 1. binyıl gri seramik topluluğu, Orta ve Geç Tunç Çağı öncüleri yanında farklı çağdaş kültürlerin metal ve seramik işçiliğinden beslenen kuzeybatı Anadolu gri seramikleriyle benzerlikler taşımaktadır. Bu çalışma bu bağlamda Frigya metal kap ve seramikleriyle ilişkili olan Madytos buluntusu gri seramiklerin kronolojik ve etkileşimsel yapısına dair bazı sorunları ortaya koymayı amaçlar. Çalışmada ele alınan örnekler, Madytos gri seramiği ile Frigya kapları arasındaki etkileşimin en geç MÖ 9.?/8. yüzyıla kadar geriye gittiği ve MÖ 6. yüzyılda devam ettiğini gösterir. Gri seramikte Madytos-Frigya ilişkilerinin karakteri; kuzeyden üst üste gelip Madytos’tan geçen Balkan ve Aiol göçleri, daha sonra kurulacak olan Frig Krallığı’nın kuzey-doğu Ege etkileşim ağının seramik biçim ve süslemelerine nüfuzu ve Hellespontos İyon kolonizasyonu gibi her biri kendi içinde ve birbirileri arasında girift sorunları barındırır. Madytos’ta ele geçen Frigya bağlantılı gri seramikler, kuzey-doğu Ege seramik etkileşim ağının kıyı bölgeler ve adalarla izole bir sistem olmadığını, gri seramikte görülen Frigya unsurlarının varlığından da anlaşıldığı üzere etkileşimin iç kesimleri de kapsadığını göstermektedir.

Anahtar Kelimeler

Madytos, Frigya, Gri seramik, MÖ 1. Binyıl, Etkileşim

Teşekkür

Makale, 2021 yılında yazar tarafından Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi, Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, Arkeoloji Anabilim Dalı’na sunulan “Troas Bölgesi Arkaik Dönem Gri Seramikleri” başlıklı Doktora tezinden üretilmiştir. Bu bağlamda Maydos Kilisetepe Höyüğü kazı malzemesinin çalışılması konusunda verdikleri izin ve ihtiyaç duyulan tüm teknik alt yapıyı sağlamalarından dolayı kazı başkanı Prof. Dr. Göksel SAZCI ve onun nezdinde; Dr. Öğretim Üyesi Meral Başaran MUTLU ve Devrim Çalış SAZCI (MA) ile birlikte tüm kazı ekibine teşekkürlerimi sunarım. Tez konusunu öneren, sonrasındaki süreçte özgür bir ortam sunarak çalışmanın objektif bilimsel sonuçlara ulaşmasında en büyük pay sahibi olan ve çalışmanın her anında desteklerini yanımda hissettiğim değerli hocam Prof. Dr. Nurettin ARSLAN’a, öneri ve desteklerinden dolayı Prof. Dr. Turan TAKAOĞLU ve Prof. Dr. Alptekin YAVAŞ’a teşekkürlerimi sunmak isterim.

Interaction Problems in Madytos 1st Millennium BC Gray Wares: Phrygian Relations

Öz

The first millennium BC Gray Ware assemblage of Madytus share a series of similarities with the north-west Anatolian gray wares that was shaped under the influences of pottery and metal vessels of various cultures, in addition to the gray ware traditions of the Middle and Late Bronze Age in the region. This work in this sense aims to raise several questions on the gray wares from Madytus that recall the Phrygian pottery and metal vessels in relation to chronology and interactions. The pottery examined in this study implies that the relation between the gray wares from Madytus and the Phrygian vessels goes back to as early as the nineth/eighth centuries BC and lasted until the sixth century BC. The nature of relationships between Madytus and Phrygia in terms of gray wares contains problem involving Balkan and Aeolian newcomers from the north, the infiltration of the Phrygian pottery on the shapes and decorations of the pottery of the north-east Aegean interaction zone, and the Ionian colonization activities in the Hellespontus. The gray wares of Madytus with Phrygian influences indicates that the gray ware tradition representing the north-east Aegean interaction zone was not something peculiar to the coastal regions and the islands, since the Phrygian elements detected in the pottery assemblages show that this was extended to the inland regions.

Anahtar Kelimeler

Madytus, Phrygia, Gray Ware, 1st Millennium BC, Interaction

Kaynakça

• AKHEILARA, Lillian (2012). “Grey Ware from the Archaic Cemetery of Mytilene: The Ch. Kriklani and D. Koutsovili Property”, Archaic Pottery of the Northern Aegean and its Periphery (700-480 BC). Proceedings of the Archaeological Meeting, Thessaloniki 19-22 May 2011, (eds. Michalis Tiverios, Vasiliki Misailidou Despotidou, Eleni Manakidou, Anna Arvanitaki, Thessaloniki, 55-68.
• AKURGAL, Ekrem (1997). Eski İzmir I. Yerleşme Katları ve Athena Tapınağı, 3. Baskı, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• ARSLAN, Nurettin - SEVİNÇ, Nurten (2003). Die eisenzeitliche Graeber von Tenedos, Istanbuler Mitteilungen, 53, 223-250.
• ARSLAN, Nurettin (2017). “Surface surveys in the northern Troad and the identification of Çiğlitepe as ancient Arisbe”, Anatolian Studies, 67, 129-144.
• ASLAN, Carolyn C. (2009). “New Evidence for a Destruction at Troia in the mid 7th century B.C.” Studia Troica, 18, 33-58.
• ASLAN, Carolyn C. - SAZCI, Göksel (2016). “Across the Hellespont: Maydos (Ancient Madytos) Troy and the North-Eastern Aegean in the Late Eighth to Early Sixth Century BC” The Annual of the British School at Athens, 1-42.
• ASLAN, Carolyn - LAWALL, Mark - LYNCH, Kathleen (2019). Troy Excavation Project Final Reports, I.1, The West Sanctuary I: Iron Age – Classical, (Eds. Charles Brian Rose, Kathleen Lynch, Getzel Cohen), Studia Troica Monograph 10, Bonn: Dr. Rudolf Habelt.
• AYAZ, Mehmet (2017). “Tenedos Nekropolünde Bulunan Gri Amphoriskos ve Oinokhoe Üzerindeki Aplike Yılan İkonografisi Üzerine Bir Değerlendirme”, Arkeoloji ve Sanat, 156, 111-118.
• AYDINGÜN, Şengül - AYDINGÜN, Haldun (2013). “Erken Demirçağ’da “İstanbul Boğazı” Üzerinden Trak/Frig Kavimlerinin Anadolu’ya Geçişine Ait İlk Bulgular”, Arkeoloji ve Sanat, 142, 65-78.
• AYTAÇLAR, Mehmet Nezih - KOZANLI Candan (2012). ““Hellespontos İşliği” ve Parion Buluntuları”, Olba, XX, 27-118.
• BAŞARAN MUTLU, Meral (2020a). “Maydos Kilisetepe Höyüğü VI. Tabaka Mimarisi”, Maydos I, (ed. Göksel Sazcı), İstanbul: Ege Yayınları, 99-116.
• BAŞARAN MUTLU, Meral (2020b). “Maydos Kilisetepe Höyüğü V. Tabaka Mimarisi”, Maydos I, (ed. Göksel Sazcı), İstanbul: Ege Yayınları, 117-146.
• BAYNE, Nicholas (2000). The Grey Wares of North-West Anatolia: In the Middle and Late Bronze Age and the Early Iron Age and their Relation to the Early Greek Settlements, Asia Minor Studien, 37, Bonn: Dr. Rudolf Habelt.
• BAYNE, Nicholas - SPENCER, Nigel (2007). “The ceramics of the northeast Aegean region from the Middle Bronze Age to the Early Iron Age”, The Madra River Delta: Regional Studies on the Aegean Coast of Turkey 1: Environment, Society and Community from Prehistory to the Present, (Ed. Kyriakos Lambrianides, Nigel Spencer), British Institute at Ankara Monograph Series, 35, London: British Institute at Ankara, 79-90.
• BLEGEN, Carl William - CASKEY, John L. - RAWSON Marion (1953). Troy. The Sixth Settlement. Vol. III, Part 1: Text. Part 2: Plates. Princeton, New Jersey: Princeton University Press.
• BLEGEN, Carl William - CASKEY, John L. - RAWSON Marion (1958). Troy. Settlements VIIa, VIIb and VIII. Vol. IV, Part 1: Text. Part 2: Plates, Princeton, New Jersey: Princeton University Press.
• BOARDMAN, John (1967). Excavations in Chios 1952-1955: Greek Emporio, British School at Athens, Supplementary Volume, 6. London: The British School of Archaeology at Athens Thames and Hudson.
• BOEHLAU, Johannes - SCHEFOLD, Karl (1942). Larisa am Hermos. Die Ergebnisse der Ausgrabungen 1902–1934. Band III, Die Kleinfunde, Berlin: Walter de Gruyter.
• BOLOHAN, Neculai (2005). “The Danube, Balkans and Northern Aegean. Trade Routes, Influences and Buffer Zones in Late Bronze Age”, Emporia. Aegeans in the Central and Eastern Mediterranean Proceedings of the 10th International Aegean Conference: Italian School of Archaeology, Athens, 14-18 April 2004, Aegaeum 25, Vol. 1, (eds. Robert Laffineur, Emanuele Greco), 161-171.
• BUCHHOLZ, Hans Günter (1975). “Methymna: Archäologische Beiträge zur Topgraphie und Geschishte von Nordlesbos”, Mainz: Verlag Philipp von Zabern.
• CASSON, S. (1919). “Excavations in Macedonia”, The Annual of the British School at Athens, Vol. 24, Supp. (1919/1920 - 1920/1921), 1-13.
• COLDSTREAM, J. N. (2003). Geometric Greece. 900-700 BC, London-New York: Routledge.
• COLDSTREAM, J. N. (2008). Greek Geometric Pottery: A Survey of Ten Local Styles and Their Chronology (Revised Second Edition). Exeter: Bristol Phoenix Press.
• COOK, J. M. (1958/1959). “Old Smyrna, 1948-1951”, The Annual of the British School at Athens, 1958/1959, Vol. 53/54, 1-34.
• DANILE, Laura (2011). La ceramica grigia di Efestia, Lemno, dagli inizi dell'Età del Ferro all'Alto-Arcaismo. Monografie della Scuola Archeologica di Atene e delle Missioni Italiane in Oriente. XX, 2/1, Lemno, 2, Atene: Scuola Archeologica Italiana di Atene.
• DİRİK, Engin (2021). Batı Anadolu Hellen Kolonizasyonu Üzerine Yeni Bir Değerlendirme: Maydos Kilisetepe Höyüğü Geometrik-Arkaik Dönem Mimari Buluntuları, Çanakkale: Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi, Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi).
• DÖRPFELD, Wilhelm (1894). Troja 1893. Bericht Über Die Im Jahre 1893 Troja Veranstalteten Ausgrabungen, Leipzig: F. A. Brockhaus.
• DÖRPFELD, Wilhelm (1902). Troja und Ilion: Ergebnisse der Ausgrabungen in den vorhistorischen und historischen Schichten von Ilion 1870-1894, Athens: Beck & Barth.
• DUPONT, Pierre (2009). “Détermination d’origine des céramiques grises du Pont-Euxin: données archéometriques recentes”, Pontic Grey Wares, International Conference Bucarest-Constantza September 30th – October 3rd 2008, Pontica XLII Supplementum I, (ed. Alexandru Avram), Constantsa: Muzeul de Istorie Naţională şi Arheologie, 41-50.
• ERDEM, Aylin Ü., “Regional Variations in Iron Age Grooved Pottery in Eastern Anatolia”, Anatolian Iron Ages 7, The Proceedings of the Seventh Anatolian Iron Ages, (Ed. Altan Çilingiroğlu ve Antonio Sagona), Leuven – Paris – Walpole, MA: Peeters, 2012, s. 113-130.
• FRASCA, Massimo (2015). “Grey Ware in Sicily, Between East and West”, Keramos. Ceramics: A Cultural Approach. Proceedings of the First International Conference at Ege University May 9-13, 2011, (eds. R. G. Gürtekin Demir, Hüseyin Cevizoğlu, Yasemin Polat, Gürcan Polat), İzmir, Ankara: Bilgin Kültür Sanat Yayınları, 83-91, 272-276.
• GARDNER, Ernest A. (1888). Naukratis. Part II, London: Trübner.
• GEBAUER, Jörg (1992). “Die archaische geglättete graue Keramik”, Ausgrabungen in Assos 1990, Asia Minor Studien, 5, (eds. Ümit Serdaroğlu, Reinhard Stupperich), Bonn: Dr. Rudolf Habelt, 65-102.
• GEBAUER, Jörg (1993). “Verschiedene Graue Waren”, Ausgrabungen in Assos 1991, Asia Minor Studien, 10, (eds. Ümit Serdaroğlu, Reinhard Stupperich), Bonn: Dr. Rudolf Habelt, 73-100.
• GÜRTEKİN DEMİR, R. Gül (2014). “Phrygian Aspects of Lydian Painted Pottery from Sardis”, American Journal of Archaeology, 118 (2), 223-239.
• HÄNSEL, Bernhard (1976). Beiträge zur regionalen und chronologischen Gliederung der älteren Hallstattzeit an der Unteren Donau, Bonn: Dr. Rudolf Habelt.
• HASPELS, Caroline Henriette Emilie (1951). La cité de Midas: céramique et trouvailles diverses, Institut français d'archéologie de Stamboul, Phrygie, Exploration de Archéologique, Tome III., (ed. M. Albert Gabriel), Paris: E. de Boccard.
• HERTEL, Dieter (2007). “Der aiolische Siedlungsraum (Aiolis) am Übergang von der Bronze- zur Eisenzeit”, Ionien eine Bestandsaufnahme : Panionion-Symposion Güzelçamlı, 26. September-1. Oktober 1999, (eds. Justus Cobet, Volkmar von Graeve, Wolf-Dietrich Niemeier, Konrad Zimmermann), Milesische Forschungen, 5, Mainz am Rhein: Philipp von Zabern, 97-124.
• HEURTLEY, W. A. ve HUTCHINSON, R. W. (1925/1926). “Report on Excavations at the Toumba and Tables of Vardaróftsa, Macedonia, 1925, 1926: Part I. The Toumba”, The Annual of the British School at Athens, 1925/1926, 27 (1925/1926), 1-66.
• HNILA, Pavol (2012). Pottery of Troy VIIb. Chronology, classification, context and implications of Trojan ceramic assemblages in the Late Bronze Age/Early Iron Age transition, Philosophie in der Philosophischen Fakultät, Online Yayınlanmış Doktora Tezi, Tübingen. https://publikationen.uni-tuebingen.de/xmlui/handle/10900/46997 (Erişim Tarihi: 27.10.2019).
• ILIEVA, Petya (2018). “Grey or painted, it is the shape that matters (mobile potters and fashion trends in ceramics: a case study of the pottery koine of of the North-Eastern Aegean in the late 8th and 7th centuries BC)”, Archaic and Classical Western Anatolia: New Perspectives in Ceramic Studies, (eds. Rafet Gül Gürtekin-Demir, Hüseyin Cevizoğlu, Yasemin Polat, Gürcan Polat, Gocha R. Tsetskhladze), Peeters, 131-160.
• İREN, Kaan (2009). “On the Ethnical Origin of the Dot Style Pottery in Southern Aeolis”, SOMA 2008 Proceedings of the XII Symposium on Mediterranean Archaeology, Eastern Mediterranean University, Famagusta, North Cyprus, 5-8 March 2008, BAR International Series, 1909, (Ed. Hakan Öniz), Oxford: Archaeopress, 81-90.
• KASAPOĞLU, Büşra Elif (2019). Parion Güney Nekropolisi Arkaik Dönem Mezar ve Kontekstleri, Erzurum: T. C. Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayımlanmamış doktora tezi).
• KÖRPE, Reyhan (2007). “Gri Seramikler ve Troas’ın Yerli Halklarının MÖ 1. Binyılda Varlığı”, Seres 2007. IV. Uluslararası Katılımlı Seramik, Cam, Emaye, Sır ve Boya Semineri, 26-28 Kasım 2007, Eskişehir, (Eds. Bekir Karasu, Nurhan Ay, Zehra Çobanlı, Feriştah S. Alanyalı, Ruşen Yamaçlı), Türk Seminer Derneği: İstanbul, 88-93.
• KÖRTE, Gustav - KÖRTE, Alfred (1904). Gordion. Ergebnisse der Ausgrabung im Jahre 1900. Berlin: Georg Reimer.
• LAMB, Winifred (1931/1932). “Antissa”, The Annual of the British School at Athens, 32 (1931/1932), 41-67.
• LAMB, Winifred (1932). “Grey Wares from Lesbos” The Journal of Hellenic Studies, 52 (1), 1-12.
• NIKOV, Krassimir (2007). “Macedonia, Southern Thrace and the Geometric Pottery Koine”, Ancient Macedonia VII Macedonia from the Iron Age to the Death of Philip II Papers Read at the Seventh International Symposium held in Thessaloniki, October 14-18, 2002, Thessalloniki: Intitute for Balkan Studies, 407-421.
• ONGAR, Başak (2021). Eski Smyrna (Bayraklı Höyüğü) Gri Seramik Araştırmaları”, İzmir Araştırmaları Dergisi, 13, 71-82.
• ÖZGÜNEL, Coşkun (2006). Karia Geometrik Seramiği, İstanbul: Homer Kitabevi ve Yayıncılık.
• POLAT, Yasemin (2002). Daskyleion’da M.Ö. 8.-5. yüzyıllar Arasında Gri Seramik. İzmir: Ege Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayınlanmamış Doktora Tezi).
• POSAMENTIR, Richard - ARSLAN, Nurettin - BIRZESCU, Iulian; KARAGÖZ, Şehrazat - MOMMSEN, Hans (2009). “Zur Herkunftsbestimmung archaisch-ionischer Keramik III: Funde aus den Hellespontstädten, Histria und Olbia”, Istanbuler Mitteilungen, 59, 35-50.
• ROMIOPOLOU, Katerina (1971). “Some Pottery of the Early Iron Age from Western Macedonia”, The Annual of the British School at Athens, 66 (1971), 353-361.
• PRINZ, Hugo (1908). Funde aus Naukratis. Beiträge zur Archäologie und Wirtschaftsgeschichte des VII und VI. Jahrhunderts v. Chr. Geb., Leipzig: Dieterich’sche Verlagsbuchhandlung Theodor Weicher.
• ROSE, Charles B. (2008). “Separating Fact from Fiction in the Aiolian Migration”, Hesperia, 77 (3), 399-430.
• ROUGOY, Κokona - DOULOUBEKIS, Nikos - KOSSYFIDOU, Georgia (2017). “New Finds from the Sanctuary at Klopedi, Lesvos”, To αρχαιολογικό έργο στα vίσια του αιγαίοu Διεθνές επιστημονικό Συνέδριο Ρόδος, 27 Νοε βρίου - 1 δεκε󰎼βρίου 2013, Μυτιλήνη: Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού, Γενική Γραμματεία Αιγαίου και Νησιωτικής Πολιτικής, 111-122.
• SAMS, G. Kenneth (1994). The Gordion Excavations, 1950-1973. The Early Phyrgian Pottery: Final Reports Volume IV, Part 1: Text. Part 2: Plates, University Museum Monograph 79. (Ed. E. L. Kohler). Philadelphia: The University Museum University of Pennsylvania.
• SAZCI, Göksel (2012). “Maydos Kilisetepe Höyüğü 2010 Yılı Kazıları”, 33. Kazı Sonuçları Toplantısı, 1. Cilt, 23-28 Mayıs 2011, Ankara: İsmail Aygül Ofset Matbaacılık, 389-408.
• SAZCI, Göksel (2013). “Maydos Kilisetepe Höyüğü Kazısı 2011 Sezonu Çalışmaları”, 34. Kazı Sonuçları Toplantısı, 2. Cilt, 28 Mayıs-1 Haziran 2012, Çorum: Pegasus Görsel İletişim Hizmetleri, 45-64.
• SAZCI, Göksel (2014a). “Maydos Kilisetepe Höyüğü Kazısı 2012 Sezonu Çalışmaları”, 35. Kazı Sonuçları Toplantısı, 1. Cilt, 27-31 Mayıs 2013, Muğla: Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi Basımevi, 33-47.
• SAZCI, Göksel (2014b). “Maydos Kilisetepe Höyüğü Kazısı 2013 Sezonu Çalışmaları”, 36. Kazı Sonuçları Toplantısı, 1. Cilt, 02-06 Haziran 2014, Ankara: İsmail Aygül Ofset Matbaacılık, 319-334.
• SAZCI, Göksel (2016). “Maydos Kilisetepe Höyüğü Kazısı 2014 Sezonu Çalışmaları”, 37. Kazı Sonuçları Toplantısı, 1. Cilt, 11-15 Mayıs 2015, Ankara: İsmail Aygül Ofset Matbaacılık, 539-550.
• SAZCI, Göksel - BAŞARAN MUTLU, Meral (2017). “Maydos Kilisetepe Höyüğü Kazısı 2015 Sezonu Çalışmaları”, 38. Kazı Sonuçları Toplantısı, 1. Cilt, 23-27 Mayıs 2016, Ankara: İsmail Aygül Ofset Matbaacılık, 329-342.
• SAZCI, Göksel - BAŞARAN MUTLU, Meral (2018). “Maydos-Kilisetepe: A Bronze Age Settlement on the Border Between Asia and Europe”, Archaeology Across Frontiers and Borderlands Fragmentation and Connectivity in the North Aegean and the Central Balkans from the Bronze Age to the Iron Age, Orea 9, (eds. Stefanos Gimatzidis, Magda Pieniążek, Sila Mangaloğlu-Votruba), Vienna: Austrian Academy of Sciences Peress, 139-158.
• SAZCI, Göksel - BAŞARAN MUTLU, Meral (2019). “Maydos Kilisetepe Höyüğü Kazıları 2016-2017 Sezonu Çalışmaları”, 40. Kazı Sonuçları Toplantısı, 2. Cilt, 07-11 Mayıs 2018, Ankara, 149-164.
• SAZCI, Göksel (2020). “Maydos Kilisetepe Höyüğü VIII. ve VII. Tabaka Mimarisi”, Maydos I, (ed. Göksel Sazcı), İstanbul: Ege Yayınları, 75-98.
• SAZCI, Göksel - BAŞARAN MUTLU, Meral (2020). “Maydos Kilisetepe Höyüğü Kazıları 2018 Sezonu Çalışmaları”, 41. Kazı Sonuçları Toplantısı, 2. Cilt, 17-21 Haziran 2019, Ankara, 191-202.
• SAZCI, Göksel - ÇALIŞ SAZCI, Devrim (2020). “Maydos Kilisetepe Höyüğü”, Maydos I, (ed. Göksel Sazcı), İstanbul: Ege Yayınları, 13-74.
• SPENCER, Nigel (1995). “Early Lesbos between East and West: A 'Grey Area' of Aegean Archaeology”, The Annual of the British School at Athens, 90, 269-306.
• TAKAOĞLU, Turan - YAMAN, Hüseyin (2019). “Arkaik Dönem Kuzeydoğu Ege Kültürel Etkileşim Ağı İçinde Tenedos Adası”, Kültürlerin Bağlantısı: Başlangıcından Roma Dönemi Sonuna Kadar Eski Yakın Doğuda Ticaret ve Bölgelerarası İlişkiler, (Eds.: Vasıf Şahoğlu, Müge Şevketoğlu, Yiğit H. Erbil), Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Arkeoloji Bölümü Dergisi, Ek Dizi I.4, Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi, 321-338.
• TAKAOĞLU, Ayşe (2020). “Maydos Kilisetepe Höyüğü Buluntusu Çanakkale Seramikleri”, Maydos I, (ed. Göksel Sazcı), İstanbul: Ege Yayınları, 243-259.
• UTILI, Federico (1999). Die archaische Nekropole von Assos. Asia Minor Studien, 31, Bonn: Dr. Rudolf Habelt.
• UTILI, Federico (2002). “Graue Keramik aus Pyrrha auf Lesbos im Archäologischen Institut Göttingen”, Archäologischer Anzeiger, 1. Halbband, 135-159.
• VOIGT, Mary M. – HENRICKSON, Robert C. (2000). “Formation of the Phrygian State: The Early Iron Age at Gordion”, Anatolian Studies, 50, 37-54.
• YOUNG, Rodney, S. (1981). Three Great Early Tumuli. The Gordion Evcavations Final Reports Volume I. University Museum Monograph 43, (Ed.: E. L. Kohler), Philadelphia: The University Museum of Pennsylvania.
• ZACHOS, Georgios (2012). “Archaic Pottery from Eresos, Lesbos”, Archaic Pottery of the Northern Aegean and its Periphery (700-480 BC), Proceedings of the Archaeological Meeting Thessaloniki, 19-22 May 2011, (eds. Michalis Tiverios, Vasiliki Misailidou-Despotidou, Eleni Manakidou, Anna Arvanitaki), Τhessaloniki, 305-320.