Yazarlı Hoyratlarda Varyantlaşma

Yıl 2024, Cilt: 2 Sayı: 1, 28 - 40, 01.12.2024

Leman Süleymanova

Öz

Metnin varyantlaşması ve bu zaman metinde oluşmuş değişimler dünya halkbiliminin esas problemlerinden biridr. Bu mesele, maalesef Azerbaycan halkbiliminde de bugüne kadar gözden uzak kalmıştır. Varyantlaşmanın öğrenilmesi zamanı esas önem verilecek meselelerden biri ve birincisi varyantlaşan metinlerin aynı yoksa çeşitli anlatıcıların dilinden derlenmesidir. Çünkü defalarca aynı metnin bir anlatıcının dilinden yazıya alırken o metnin kendisinin değil, varyantının kayda alınması olgusu ile karşılaşmışız. Metni bir anlatıcının dilinden kaydederken varyantlaşma olgusu, aynı metin çeşitli anlatıcının dilinden yazıya alınırsa, hangi düzeyde varyantlaşa bileceğini göstermektedir. Demek ki metnin her icradan yazıya alınması (anlatıcının aynı veya farklı şahıs olmasından asılı olmayarak!) yeni bir varyant demektir. Burada söylediklerimiz hiç kuşkusuz bayatı metinlerine de aittir. Aynı bayatının her icradan derlenmesi yeni bir varyant olmakla beraber, bu söylediklerimizin yalnız halk bayatılarına ait olmadığını, aynı zamanda yazarlı bayatılara da ait olunduğuna metinleri incelerken tanık olmaktayız. Her yazarlı bayatının varyantlaşmadığını da belirtmemiz gerekir.Yazarlı bayatının varyantlaşması için onun mutlaka folklor devriyesine girmesi gerekir. Yalnız bundan sonra varyantlaşma prosesinden bahsetmemiz mümkündür. Kitle ister istemez metni cilalamağa başlar. Tam da bu zaman onun yazarlı olması olgusu belleklerden çıkar, o folklorlaşır, halk bayatısına dönüşür. Her defa söylendikce metnin çeşitli varyantları oluşmaya başlanır ki, bunlar arasında hem yakın hem de uzak varyantlardan bahsetmek mümkündür. Bunun nasıl geliştiğini anlamak yazarlı bayatıların derlenirken gelişen değişimini takip etmekden geçer.

Anahtar Kelimeler

hoyrat, mani, varyantlaşma, kaynak kişi, metn

Destekleyen Kurum

AMEA Folklor Enstitüsü

Proje Numarası

yok

Teşekkür

Təşəkkür edirəm.

Müəllifli Xoyratlarda Variantlaşma

Öz

Mətnin variantlaşması və bu zaman mətndə gedən dəyişikliklər dünya folklorşünaslığının əsas problemlərindən biridr. Bu məsələ, təəssüf ki, Azərbaycan folklorşünaslığında da indiyədək diqqətdən kənarda qalmışdır. Variantlaşmanın öyrənilməsi zamanı əsas diqqət yetiriləcək məsələlərdən biri və birincisi variantlaşan mətnlərin eyni, yoxsa müxtəlif söyləyicilərin dilindən deyilməsidir. Çünki dəfələrlə eyni mətnin bir söyləyicinin dilindən yazıya alarkən həmin mətnin özünün deyil, variantının qeydə alınması faktı ilə qarşılaşmışıq. Mətni bir söyləyicinin dilindən qeydə alarkən variantlaşması faktı onu göstərir ki, eyni mətn müxtəlif söyləyicilərin dilindən yazıya alınarsa, hansı səviyyədə variantlaşa bilər. Deməli, mətnin hər ifadan yazıya alınması (söyləyicinin eyni, yaxud müxtəlif şəxs olmasından asılı olmayaraq!) yeni bir variant deməkdir. Burada söylədiklərimiz heç şübhəsiz ki, bayatı mətnlərinə də aiddir. Eyni bayatının hər ifadan qeydə alınması yeni bir variant olmaqla bərabər, bu söylədiklərimizin yalnız xalq bayatılarına aid olmadığını, həmçinin müəllifli bayatılara da şamil olunduğunu mətnləri incələyərkən şahidi oluruq. Onu da qeyd etməliyik ki, hər müəllifli bayatı variantlaşmır. Müəllifli bayatının variantlaşması üçün onun mütləq folklor dövriyyəsinə daxil olması lazımdır. Ancaq bu prossesi keçdikdən sonra variantlaşma prosesindən bəhs etmək mümkündür. Auditoriya istər-istəməz mətni cilalamağa başlayır. Hər dəfə söyləndikcə mətnin müxtəlif variantları yaranmağa başlayır ki, bunlar arasında həm yaxın, həm də uzaq variantlardan bəhs etmək mümkündür. Mətnin auditoriyaya daxil olmasından uzun bir müddət keçdikdən sonra nəinki variantlaşmadan, hətta mətnin versiyalarından da bəhs etmək olur. Yəni mətn o qədər dildən-dilə düşür, hər söyləyici ona öz möhürünü vuraraq variantlaşdırır ki, mətnin ilkin halından – müəllifli variantından çox fərqli variantları yaranır və bu zaman mətn də müəllifli olmaqdan çıxaraq ümumxalq malına çevrilir. Məhz bu zaman onun müəllifli olması faktı yaddaşlardan çıxır, o folklorlaşır, xalq bayatısına çevrilir. Bunun necə baş verdiyini anlamaq müəllifli bayatıların qeydə alınarkən gedən dəyişikliyini izləməkdən keçir.

Anahtar Kelimeler

xoyrat, bayatı, variantlaşma, söyləyici, mətn

Proje Numarası

yok

Kaynakça

• Azərbaycan folkloru antologiyası. (2005). (H. İsmayılov, Ed. Vol. 23). Səda.
• Bayat, F. (2012). Folklor dərsləri. Elm və təhsil.
• Əfəndiyev, P. (1992). Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatı. Maarif.
• İraq-Kərkük bayatıları. (1984). (Q. Paşayev, Ed.). Yazıçı.
• Qarabağ: folklor da bir tarixdir. (2012a). (Vol. 1). Elm və təhsil.
• Qarabağ: folklor da bir tarixdir. (2012b). (Elçin Abbasov ed., Vol. II). Elm və təhsil.
• Qarabağ: folklor da bir tarixdir. (2012c). (Vol. 3). Elm və təhsil.
• Qarabağ: folklor da bir tarixdir. (2013a). (Əliyev, Oruc ed., Vol. IV). Elm və təhsil.
• Qarabağ: folklor da bir tarixdir. (2013b). (Vol. V). " Zərdabi LTD" MMC.
• Qarabağ: folklor da bir tarixdir. (2013c). (Rüstəmzadə, İlkin ed., Vol. VI). “Zərdabi LTD”MMC.
• Qarabağ: folklor da bir tarixdir. (2014a). (Vol. VII). "Zərdabi LTD" MMC.
• Qarabağ: folklor da bir tarixdir. (2014b). (Rüstəmzadə, İlkin ed., Vol. VII). “Zərdabi LTD” MMC.
• Qarabağ: folklor da bir tarixdir. (2014c). (Rüstəmzadə, İlkin ed., Vol. IX). "Zərdabi LTD" MMC.
• Qarabağ: folklor da bir tarixdir. (2018). (Rüstəmzadə, İlkin ed., Vol. X). Elm və təhsil.
• Qaybalıyeva, S. (2020). İraq-türkman folklor mühiti. Elm və təhsil.
• Quliyev, H. (2023). İnternet folklorunda variantlılıq: dinamik sosial proseslər və cari maraqlar. In P. D. R. GAFARLI, 6th INTERNATIONAL DEDE KORKUT CONFERENCE OF TURKISH CULTURE, HISTORY AND LITERATURE, Guba, Azerbaijan. Şərur folklor örnəkləri. (2023). (Süleymanova, Ləman Vaqifqızı ed.).
• Vaqifqızı, L. (2012). Şəki folklor mühiti. Elm və təhsil.
• Путилов, Б. Н. (1994). Фольклор и народная культура. Наука, Санкт-Петербург
• Чистов, К. В. (2005). Фольклор. Текст. Традиция. О.Г.И.