Paşabahçe Şişe-Cam'ın İlk Yılları: “Milli Fabrika Rejimi”

Year 2012, Volume: 2 Issue: 33, 15 - 48, 01.01.2012

Hakan Koçak

Abstract

Türkiye'nin ilk şişe-cam fabrikası 1935 yılında, Birinci Sanayi Planı çerçevesindeki sanayileşme hamlesi içinde, İş Bankası tarafından kurulmuştur. Gerçekte özel sermayeli bir yatırımcı banka olmasına karşın, Cumhuriyetin kurucu elitiyle organik bağlarından dolayı kendisine “milli” bir tür yarı-kamusal bir kimlik atfedilmiş olan İş Bankası'nın kurduğu Paşabahçe Şişe-Cam Fabrikası, Türkiye'nin ulus inşası döneminde sınıf mücadelesinin ve işçi sınıfı oluşumunun farklı boyutlarını gözlemek açısından özgün bir örnek oluşturur. 1940'lı yıllar boyunca devletin emek sürecindeki doğrudan belirleyiciliği artmıştır. Emeğin denetim altına alınması dönemin sermaye birikim süreci için özel bir önem kazanmıştır. Bu gelişmeler Şişe-Cam’da dönem boyunca geçerli olan fabrika rejiminin temel karakterini de belirler. Sanayileşme planı kapsamında faaliyete geçen diğer fabrikaların kurucusu kamu bankaları Sümerbank, Etibank ile Şişe-Cam ilk anda neredeyse aynı statüde gibi görülür. Ancak kamuözel ayrımı kendisini asıl çalışma ilişkilerinde, emek sürecinde ve bölüşüm alanında gösterir. Paşabahçe fabrikasının sosyal tarihi, sınıfların milli temelde ve/veya şirket kalkınması adına uzlaşmasının tarihi olarak görülemez. Tersine işçilerin; işverenin ve devletin kendilerine uyguladığı baskıya ya da rızaya dayalı yönetsel stratejiler karşısında bazen örtük, bazen de açık örneklerle ortaya koydukları sınıfsal direniş deneyimlerini içerir. Makalede, Türkiye emek tarihçiliğinin fabrika tarihi ekseninde derinleştirilmesi, işçi sınıfı oluşumunun daha gerçekçi bir resminin oluşturulması, ulus inşası tarihinin emekçilerin deneyimleri zemininde yeniden amaçlanmaktadır. Erken Cumhuriyet döneminin milli fabrikasında süren sınıf mücadelesini anlamak için Paşabahçe Şişe-Cam'ın ilk 15 yılı, yukarıda sunulan çerçevede öykülenecek ve değerlendirilecektir

Keywords

İşçi sınıfı, fabrika rejimi, emek tarihi, Paşabahçe Şişe-Cam, emek sürecinde denetim, sendika, cam işçileri

The Dawn of Paşabahçe Şişe-Cam: “National Factory Regime”

Abstract

The Dawn of Paşabahçe Şişe-Cam: “National Factory Regime” The first glass bottle factory of Turkey was established in 1935 by Iş Bank within the scope of the first move of industrialization in line with the First Industrial Plan. The founder of Paşabahçe Şişe-Cam Glass Bottle Factory, Iş Bank -despite being a private capital investment bank- acquired a “national” semi-public identity because of its organic bonds with the founding elite of the Republic. Accordingly, Şişe-Cam Corporation constitutes an archetype for analyzing the formation of class conflicts and the working class in Turkey from a variety of aspects. Through the 1940s, direct decisiveness of the state in labor process intensified. The regulation of labor gained a special importance for the capital accumulation process in this period. These developments also determine the basic characteristics of the factory regime in Şişe-Cam, which was prevailing at the time. Şişe-Cam seems to have shared the same status with the state banks which were the founders of other factories inaugurated within the scope of industrialization such as Sümerbank and Etibank . However, the distinction between the state and the private sector is most genuinely revealed in working relations, labor process and in the matter of distribution of wealth. The social history of Paşabahçe factory cannot be read as the history of the settlement of conflicting classes for a national objective and/or for the improvement of a corporation. On the contrary, this brief history is about the implied or explicit class resistance experiences of workers, against the management strategies implemented by the employer and the state, based either on oppression or on consent. The aim of this article is to give depth to Turkey’s labor history writing on the axis of manufacturing plants history, to draw a realistic outline of the formation of the working class, and for to rewrite the history of “a generated nation” according to the experiences of the laborers. For an understanding of the class conflict in this national factory of the Early Republican period, the first 15 years of Paşabahçe Şişe-Cam will be narrated and analyzed within the framework provided above

Keywords

Working class, factory regime, labor history, Paşabahçe Şişe-Cam, regulation in labor process, trade union, glass workers

References

• Ak.L, (1975) Şişe Cam’da Otuz Yıl, İstanbul: Kendi Yayını
• Bilkur Ş. (1944) “Türkiye’de Yaşayış Seviyesi ve Geçinme Endeksleri”, Türkiye Ekonomisinin Başlıca Meseleleri içinde, Ankara: Türk İktisat Cemiyeti yayını
• Braverman, H. (2008) Emek ve Tekelci Sermaye (çev. Ç. Çidamlı), İstanbul: Kalkedon Yayınları
• Burawoy, M. (1990) The Politics of Production, Londra: Verso
• Güzel M.Ş. (1996) Türkiye’de İşçi Hareketi 1908-1984, İstanbul: Kaynak Yayınları
• Karpat K. (2010) Dağı Delen Irmak (söyleşi. E.Tanrıyar) , İstanbul: İmge Kitabevi
• Koç Y. (1992) Türkiye İşçi Sınıfı Tarihinden Yapraklar, İstanbul: Ataol Yayıncılık
• Küçükerman, Ö. (1998) Türk Cam Sanayii ve Şişecam, İstanbul: Türkiye Şişe ve Cam Fabrikaları A.Ş. Yayını
• Makal A.(2002) Çok Partili Dönemde Çalışma İlişkileri 1946-1963, İstanbul: İmge Kitabevi
• Makal, A. (2007) Ameleden İşçiye, İstanbul: İletişim Yayınları
• Marx, K. (2004) Kapital Birinci Cilt (çev. A. Bilgi), Ankara: Sol Yayınları
• Munck, R. (1995) Uluslararası Emek Araştırmaları (çev. C.Aygün), Ankara: Öteki Yayınevi
• Rozaliyev, Y.N. (1978) Türkiye Sanayi Proleteryası, İstanbul: Yar Yayınları
• Sülker, K. (2004) Türkiye Sendikacılık Tarihi, İstanbul: Tüstav Yayını
• Tesal R.D. (1998) Selanikten İstanbul’a Bir Ömrün Hikayesi, İstanbul: İletişim Yayınları
• Tunçay M.(2009) 1923 Amele Birliği, İstanbul: Tüstav/Sosyal Tarih Yayınları
• Tunçay M.(1992) Türkiye’de Sol Akımlar 1925-1936, İstanbul: BDS Yayınları Süreli Yayınlar
• Akın Y. (2005) “Erken Cumhuriyet Dönemi Emek Tarihçiliğine Katkı: Yeni yaklaşımlar, yeni kaynaklar”, Tarih ve Toplum, Güz 2 (242) , 92.
• Aydabir (1936), “Camiş” Yıl:1, Haziran, s.60.
• Barkın R. (1948) “İşçinin Geçim Davasında İşçilere ve Sendikalara Düşen Vazifeler”, Hürbilek, Yıl:1 Sayı: 7, Mayıs, s.1-2
• Boran B.S. (1942) “Sanayide Köylü-İşçi”, Yurt ve Dünya, Nisan, Cilt.3, Sayı 15,16, 80-84.
• Cam-İş (1960) “Bıktım Ali’nin sofrasından kuru fasülye eksik olmaz”, 1 Şubat, s.3
• Cumhuriyet, 12 Teşrinisani 1934, s.7
• Çalışma (1946) “İşçi Sigortaları Kurumu Komisyon Raporu”, Yıl:1, Sayı: 4, Mart, s.53
• Çalışma (1947) Yıl:2, Sayı.18, Mayıs, s.60
• Çalışma (1947) İstanbul Yakın ve Ortadoğu Bölge Çalışma Toplantısı Sayısı, Sayı: 24, Kasım-Aralık, s.78
• Ekin N. (1959) “Sanayiimizdeki Yüksek İşçi Devrinin Tesirleri ve Bu Hususta Alınabilecek Tedbirler”, İst. Üniv. İktisat Fakültesi Mecmuası, cilt.20, sayı.1-4, 286.
• Ekin N. (1968) “Türkiye’nin Sanayileşmesinde Köylü-Şehirli İşçiler ”, İst.Üniv. İktisat Fakültesi Mecmuası, Haziran-Eylül, Cilt 27, Sayı 3-4
• Friedman A. (1977) “Responsible Autonomy Versus Direct Control Over The Labour Process”, Capital and Class, Spring 1, 43-55.
• Gece Postası (1947) “Cam Sanayii İşçilerinin Tartışmalı Toplantısı”, 6 Ekim, s.3
• Hürbilek (1949) “Paşabahçe Şişe ve Cam İşçileri Sendikasının Olağanüstü Kongresi Pazar Günü Yapıldı”, Yıl: 1, Sayı: 40, Şubat, 1-39
• Sülker K. (1950) “Şişe ve Cam Fabrikasındaki Genç İşçiler, Güzel Başarıları” Gece Postası, 28 Şubat, s.5
• Şişe ve Cam (1959) “Mensuplarımızı Tanıyalım: Ali Rafet Alpar”, Yıl: 1, Sayı: 4, Ağustos, s.4
• Şişe ve Cam, (1960) “Mensuplarımızı Tanıyalım: 51 Hasan Özkahraman”, Yıl: 2, Sayı: 6, Haziran, s.8
• Şişe ve Cam (1960) “Mensuplarımızı Tanıyalım: 190 Mustafa Yıldız”, Yıl: 2, Sayı: 9, Eylül, Cilt: 2, s.5
• Şişe ve Cam (1960) “Mensuplarımızı Tanıyalım: Ahmet Barkın”, Cilt 2, Sayı: 8, Ağustos, s.7
• Şişe ve Cam (1959), “Eski Emektarlarımızı Tanıyalım: Mehmet Bican”, Sayı: 2, s.6
• Zadil E. (1951) “İş ve İşçi Bulma Hizmeti, Mahiyet ve Vazifeleri”, İçtimai Siyaset Konferansları, Dördüncü Kitap, 27.
• Zaman, 10.07.1949, “Paşabahçe Şişe ve Cam Fabrikası İşçilerinin Acı Durumu” KURUM YAYINLARI
• International Labour Office, Labour Problems in Turkey-Report of a Mission of the ILO, Geneva: 1950, s.216.
• İstanbul Şişe ve Cam İşçileri Sendikası Ana Tüzüğü, İstanbul: Tan Matbaası, 1947, s.2.
• İstanbul Şişe ve Cam İşçileri Sendikası, “On Yılın Hâtırası, 8.8.1947-8.8.1957”, Kemal Sülker (Haz.), İstanbul: Dizerkonca Matbaası, 1957, s.24
• TŞCFAS, “Birinci İş Senesi İdare Meclisi Raporu”, İstanbul, 1937, s.3
• TŞCFAS, “Üçüncü İş Senesi İdare Meclisi Raporu”, İstanbul, 1939, s.4
• TŞCFAS, “Dördüncü Faaliyet Senesi İşleri ve Muamelatı Hesabiyesi Hakkında Umumi Heyet Takdim Edilen Rapor”, İstanbul: Saadi Basımevi, 1940, s.6
• TŞCFAS, Beşinci İş Senesi İdare Meclisi Raporu, İstanbul, 1941, s.6.
• TŞCFAS, “Altıncı Faaliyet Senesine Ait İşlerle Hesap Muameleleri Hakkında Hissedarlar Umumi Heyetine Sunulan Rapor”, İstanbul, 1941, s.6.
• TŞCFAS, “Yedinci Faaliyet Senesine Ait İşlerle Hesap Muameleleri Hakkında Hissedarlar Umumi Heyetine Sunulan Rapor”, İstanbul, 1943, s.6
• TŞCFAS, “Sekizinci Faaliyet Senesine Ait İşlerle Hesap Muameleleri Hakkında Hissedarlar Umumi Sunulan Heyetine Rapor”, İstanbul, 1944, s.6
• TŞCFAS, “Onbirinci Faaliyet Senesine Ait İşlerle Hesap Muameleleri Hakkında Hissedarlar Genel Kuruluna Sunulan Rapor”, İstanbul, 1947, s.5
• TŞCFAS, "Ondördüncü Faaliyet Senesine Ait İşlerle Hesap Muameleleri Hakkında Rapor", İstanbul, 1950, s.8-9.
• TŞCFAS, “Onyedinci Faaliyet Senesine Ait İşlerle Hesap Muameleleri Hakkında Rapor", İstanbul, 1953, s. 14.x Arşiv Belgeleri
• BCA, no. 490.01/728.495.5. (TBMM Çalışma Komisyonu Üyesi Milletvekillerinin 15.7.1947-12.9.1947 tarihleri arasındaki araştırma gezilerine ilişkin rapor.)
• Rüveyde Yalıner, “Paşabahçe Şişe ve Cam Fabrikası”, Coğrafya I inci ve II inci disiplin travayları: 1937-1938 içinde (Osmanlı Bankası Arşiv ve Araştırma Merkezi Kütüphanesi. Katalog no: T911.561/COĞ.) Resmi Yayınlar
• Başbakanlık İstatistik Genel Müdürlüğü, İş İstatistikleri 1937-1943, Ankara: Kurum Yayını, 1945, s.13.
• Başvekâlet İstatistik Umum Müdürlüğü, Sanayi İstatistikleri(1932-1939), Ankara: Receb Ulusoğlu Basımevi, 1941, s.91-95
• Çalışma Mevzuatı Cilt II, Ankara: Çalışma Bakanlığı yayını, 1949, s.1087-1088)
• İktisat Vekaleti İş Dairesi, İş İstatistikleri, Ankara: Kurum Yayını, 1941, s.15.
• TBMM Tutanak Dergisi, Cilt 12, 8.dönem/68.Birleşim, 7.6.1948, s.114.
• Ali Kaya -Emekli Paşabahçe işçisi- “Paşabahçe Fabrikası ve semtiyle ilgili tanıklıklar” konulu görüşme, İstanbul: 26 Ekim 2005
• Hasan Türkay-Cam ustası ve eski İ.Cam-İş Sendikası başkanı- “İşçilik yaşamı ve sendikal mücadele tanıklıkları” konulu Yıldırım Koç tarafından gerçekleştirilen görüşme, Ankara: 10.10.1988
• Yusuf Görmüş -Cam ustası- “ Paşabahçe fabrikası tanıklıkları” konulu görüşme, İstanbul: 10.04.2006