7 KASIM 1982 TARİHLİ ANAYASA HALKOYLAMASI ÜZERİNE BİR DEĞERLENDİRME: PLEBİSİT Mİ, REFERANDUM MU?

Year 2022, Volume: 22 Issue: 45, 977 - 1005, 31.01.2023

Murat Soysal

Abstract

Çağdaş demokrasileri, otoriter rejimlerden ayıran temel unsurlardan biri, serbest
ve özenli bir ortam sağlandığı takdirde demokratik araçlar yoluyla karar alma süreçlerine
katılıma imkân sağlamasıdır. Halkoylaması (referandum) ise vatandaşların, anayasa veya
siyasi meselelerle ilgili iradesini ortaya koyabildiği yarı doğrudan demokrasi araçlarından
biridir. 12 Eylül 1980 askeri müdahalesini takiben Milli Güvenlik Konseyi’nin yer
aldığı Kurucu Meclis tarafından hazırlanan yeni Anayasa, Cumhurbaşkanlığı seçimiyle
birleştirilerek 7 Kasım 1982 tarihinde halkoyuna sunulmuştur. Oylamada Anayasa, yüzde
91.37 oranında kabul oyu almıştır. Halkın onayına sunulan Anayasa’nın kabul edilmesi,
sivil siyaset hayatına dönüşün ilk önemli adımı olmuştur. 1982 Anayasa oylamasının
Cumhurbaşkanlığı seçimiyle birleştirilmesinden ötürü, tek aday olarak gösterilen Milli
Güvenlik Konseyi Başkanı Orgeneral Kenan Evren de doğrudan Cumhurbaşkanı seçilmiştir.
Bu çalışmada 1982 Anayasa halkoylaması sürecinde yaşanan gelişmelere odaklanılmıştır.
Çalışmada halkoylaması sürecinde Milli Güvenlik Konseyi’nin politik tutumu ve getirdiği
yasaklar, yasak ortamında Kenan Evren’in Anayasa tanıtım propagandaları, kamuoyunun
Anayasa’nın ve Cumhurbaşkanlığı seçiminin tek sandıkta oylamaya sunulmasına dair
eleştirileri incelenmiştir. Çalışmada ayrıca halkoylamasının, referandum mu yoksa plebisit
mi olduğuna dair yapılan tartışmalara ve tespitlere yer verilmiştir. Bu çalışma sonrasında
elde edilen sonuç, 1982 halkoylamasının, amacından uzaklaştırılarak askeri rejimin istediği
sonuca ulaşılmasını sağlayan, muhalefetsiz ve rakipsiz bir plebisit uygulamasına dönüştüğü
yönündedir. Genel anlamda bu çalışmada Türkiye’nin siyasal kültürü ve devlet organizasyonu
açısından köklü değişimlere yol açan 1982 Anayasası’nın halkoylaması sürecinde yapılan
propagandalar ve oylamanın referandum yerine plebisit olarak yorumlanmasına neden olan
uygulamalar irdelenerek literatüre katkı sağlanmaya çalışılmıştır.

Keywords

Demokrasi, Halkoylaması, Kenan Evren, Milli Güvenlik Konseyi, Plebisit, Siyasal Katılım, 1982 Anayasası

AN EVALUATION ON THE NOVEMBER 7, 1982 CONSTITUTION REFERENDUM: PLEBISCITE OR REFERENDUM?

Abstract

One of the main factors that distinguish contemporary democracies from
authoritarian regimes is that they give a chance to participate involved in the decisionmaking
process through democratic means, provided that a free and attentive environment
is provided. Referendum is one of the semi-direct democratic tools through which citizens
can express their will on constitutional or political issues. After the military intervention of
September 12, 1980, the new Constitution, prepared by the Constituent Assembly, in which
the National Security Council took place, was presented to the public on November 7, 1982,
with the consolidation of the presidential election. In the vote, the Constitution received 91.37
percent of the affirmative vote from citizens. The adoption of the Constitution, which was
submitted for public approval, was the first important step in the return of civilian political
life. Kenan Evren, the Chairman of the National Security Council, who was nominated as
the only candidate due to the 1982 Constitutional vote and the Presendital election, was
directly elected President. This study focuses on the developments in the 1982 Constitution
referendum process. In this study, the political stance and prohibitions of the National Security
Council, the new constitution propagandas of Kenan Evren in the forbidden atmosphere, the
criticism of the Constitution, and the criticisms of the public about the Constitution and the
President of Republic elections being put to vote in a single ballot box were examined. The
study also included discussions and determinations about whether a ballot referendum or a
plebiscite. The conclusion obtained after this study is that the 1982 referendum turned into
an unopposed and unrivaled plebiscite that was removed from its purpose and enabled the
military regime to achieve the desired result. With this study, it has tried to contribute to the
literature by examining the propaganda made during the referendum process of the 1982
Constitution, which caused radical changes in terms of Turkey’s political culture and state
organization, and the practices that caused the voting to be interpreted as a plebiscite instead
of a referendum.

Keywords

Kenan Evren, Democracy, Referendum, National Security Council, Plebiscite, Political participation, 1982 Constitution

References

• T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (CA), 30-11-1- 0/ 535-90-1, 12.09.1980.
• T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (CA),30-11-1-0 / 535-90-3, 12.09.1980.
• T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (CA),30-18-1- 0/ 406-163-10, 14 Eylül 1980.
• T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (CA),30-18-1- 2/ 406-163-09, 14 Eylül 1980.
• Danışma Meclisi Tutanak Dergisi (DM TD), Toplantı Yılı: 1981/1, Cilt: 1.
• Danışma Meclisi Tutanak Dergisi (DM TD), Yasama Yılı: 1, Cilt: 7.
• Danışma Meclisi Tutanak Dergisi (DM TD), Yasama Yılı: 1, 156. Birleşim, Cilt: 10, 23 Eylül 1982.
• Milli Güvenlik Konseyi Tutanak Dergisi, 118. Birleşim, Cilt: 7, 18 Ekim 1982.
• Milli Güvenlik Konseyi Sekreterliği, 12 Eylül Öncesi ve Sonrası, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, Ekim 1981.
• Resmî Gazete, Sayı: 17103, 12 Eylül 1980.
• Resmî Gazete, Karar No: 70, Sayı: 17773, 5 Ağustos 1982.
• Resmî Gazete, Kanun No: 2709, Sayı: 17844, 20 Ekim 1982.
• Resmî Gazete, Karar No: 71, Sayı: 17845, 21 Ekim 1982.
• Resmî Gazete, Sayı: 17823, 25 Eylül 1982.
• Resmî Gazete, Karar No: 458, Sayı: 17874, 20 Kasım 1982.
• Resmî Gazete, Kanun No: 2707, Sayı: 17823, 25 Eylül 1982.
• Türkiye Cumhuriyeti Devlet Başkanı Orgeneral Kenan Evren’in Yeni Anayasayı Devlet Adına Resmen Tanıtma Programı Gereğince Yaptıkları Konuşmalar (24 Ekim- 5 Kasım 1982), TBMM Basımevi, Ankara, 1982.
• Cumhuriyet, 1 Ocak 1982, ss. 1, 11.
• Cumhuriyet, 18 Temmuz 1982.
• Cumhuriyet, 19 Eylül 1982, ss. 11.
• Cumhuriyet, 20 Eylül 1982, ss. 1, 11.
• Cumhuriyet, 21 Eylül 1982.
• Cumhuriyet, 24 Eylül 1982.
• Cumhuriyet, 25 Eylül 1982, ss. 1, 11.
• Cumhuriyet, 1 Ekim 1982.
• Cumhuriyet, 2 Ekim 1982, ss. 1, 11.
• Cumhuriyet, 3 Ekim 1982, ss. 1, 11.
• Cumhuriyet, 5 Ekim 1982.
• Cumhuriyet, 6 Ekim 1982.
• Cumhuriyet, 7 Ekim 1982.
• Cumhuriyet, 14 Ekim 1982, ss. 1, 11.
• Cumhuriyet, 18 Ekim 1982, s. 11.
• Cumhuriyet, 20 Ekim 1982.
• Cumhuriyet, 28 Ekim 1982;
• Cumhuriyet, 30 Ekim 1982, ss. 1, 11.
• Günaydın, 8 Kasım 1982.
• Milliyet, 3 Haziran 1981.
• Milliyet, 20 Ekim 1982.
• Milliyet, 28 Ekim 1982.
• Milliyet, 6 Kasım 1982.
• AYDIN, Suavi- TAŞKIN, Yüksel, 1960’tan Günümüze Türkiye Tarihi, İletişim Yayınları, İstanbul, 2015.
• BİRAND, M. Ali; 12 Eylül Saat: 04.00, Karacan Yayınları, İstanbul, 1984.
• BİRAND, Mehmet Ali- BİLA, Hikmet- AKAR, Rıdvan, 12 Eylül Türkiye’nin Miladı, Doğan Kitap, İstanbul, 2010.
• CEMAL, Hasan, Demokrasi Korkusu 12 Eylül Günlüğü- 2, Everest Yayınları, İstanbul, 2012.
• DAHL, Roberth A., Demokrasi Üzerine, (Çev. Betül Kadıoğlu), Phoenix Yayınları, Ankara, 2015.
• DİŞCİ, Zeliha, Ortaklıktan Çıkan Siyaset, Otonom Yayıncılık, İstanbul, 2020.
• DOĞAN, Yalçın, Dar Sokakta Siyaset 1980-1983, Tekin Yayınevi, İstanbul, 1985.
• ERDOĞAN, Mustafa, Anayasal Demokrasi, Siyasal Kitabevi, Ankara, 2005.
• ERDOĞAN, Mustafa, Türkiye’de Anayasalar ve Siyaset, Liberte Yayınları, Ankara, 2003.
• ERTAN, Temuçin Faik, “Darbeler Dönemi ve Demokrasiyi Yaşatma Çabaları II”, Türkiye’de Demokrasi ve Parlamento Tarihi, (Ed. Şaduman Halıcı) Anadolu Üniversitesi Yayınları Açık Öğretim Fakültesi Yayını, Eskişehir, 2013.
• EVREN, Kenan, Kenan Evren’in Anıları, Cilt: 3, Milliyet Yayınları, 1991.
• GÖZÜBÜYÜK, Şeref, Anayasa Hukuku, Turhan Kitabevi, Ankara, 2013.
• KAHRAMAN, Ahmet Burak, Siyasal Katılımın Sosyolojik Analizi, Çizgi Kitabevi, Konya, 2011.
• KALAYCIOĞLU, Ersin, “Türkiye’de Siyasal Katılma ve Siyasal Kültür”, Türkiye’de Siyasal Yaşam Dün, Bugün, Yarın, (Der. Mehmet Kabasakal), İstanbul Üniversitesi Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul, 2016.
• KALAYCIOĞLU, Ersin, Karşılaştırmalı Siyasal Katılım Siyasal Eylemin Kökenleri Üzerine Bir İnceleme, İstanbul Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınları, Gür-Ay Matbaası, İstanbul, 1983.
• KAPANİ, Münci, Kamu Hürriyetleri, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yayınları, Ankara, 1981.
• ORAN, Baskın, Kenan Evren’in Yazılmamış Anıları, Bilgi Yayınevi, Ankara, 1989.
• ÖZ, Esat, Türkiye’de Tek-Parti Yönetimi ve Siyasal Katılım (1923-1945), Gündoğan Yayınları, Ankara, 1992.
• ÖZBUDUN, Ergun, Demokrasiye Geçiş Sürecinde Anayasa Yapımı, Bilgi Yayınevi, Ankara, 1993.
• ÖZBUDUN, Ergun, Türk Anayasa Hukuku, Yetkin Yayınları, Ankara, 2013.
• NIE, Norman H.- VERBA, Sidney- CONVERSE, Philip E., Siyasal Katılma Kamuoyu ve Oy Verme Davranışı, (Çev. İlter Turan, Tunçer Karamustafaoğlu), Siyasi İlimler Türk Derneği Yayınları, Ankara, 1989.
• SARINAY, Yusuf, Türk Parlamento Tarihi, Milli Güvenlik Konseyi ve Danışma Meclisi (1981-1982), Cilt: 2, TBMM Basımevi, Ankara, 2014.
• ŞAHBAZ, İbrahim; Yarı Doğrudan Demokrasi Kurumu Olarak Referandum ve Türkiye, Yetkin Yayınları, Ankara, 2006.
• TANÖR, Bülent, İki Anayasa 1961- 1982, Beta Yayınları, İstanbul, 1994.
• TANÖR, Bülent, “Siyasal Tarih”, Türkiye Tarihi- Bugünkü Türkiye 1980- 2003, (Yayın Yönetmeni: Sina Akşin), Cilt: 5, Cem Yayınevi, İstanbul, 2014.
• TEZİÇ, Erdoğan, Anayasa Hukuku, Beta Yayınları, İstanbul, 2012.
• UNAT, Kadri, Durmayalım Düşeriz! İktidardan Muhalefete CHP’nin Seçim Propagandaları, Siyasal Kitabevi, Ankara, 2016.
• CEMAL, Hasan, “Mavi Yasağı”, Milliyet, 30 Nisan 2000. https://www.milliyet. com.tr/yazarlar/hasan-cemal/mavi-yasagi-5321487, Erişim Tarihi: 25 Ocak 2022.
• ÇAKMAK, Fevzi, “Çok Partili Siyasi Hayata Geçiş Sürecinde CHP Kurultay Görüşmeleri ve Müfettiş Raporlarına Göre Parti Teşkilatının Karşılaştığı Sorunlar (1945-1950)”, Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırma Dergisi Journal Of Modern Turkish History Studies, XVII/34 (2017-Bahar/Spring), ss. 319-348.
• GÖZLER, Kemal, “Halkoylamasının Değeri”, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, Cilt XL, 1988, Sayı 1-4. ss. 97-113.
• KARAKARTAL, Bener, “Bir Siyasal Katılma Türü Olarak Referandum ve 1961 Türk Anayasa Referandumu”, İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası, Sayı: 3-4, Cilt: 38, Yıl:1984, ss. 161-206.
• KIRKPINAR, Nurullah – ÇAKMAK, Fevzi, “27 Mayıs 1960 Askeri Müdahalesi’nden 15 Temmuz Darbe Girişimi’ne Türkiye’de Siyasî Yasak ve Mahkûmiyetler”, Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırma Dergisi Journal Of Modern Turkish History Studies, XX/ Özel Sayı (2020), ss. 243-283.
• PARLA, Taha, “İki Tür Halkoylaması: Referandum ve Plebisit”, Cumhuriyet, 18 Şubat 1986, s. 2.
• UNAT, Kadri, “Tek Parti Dönemi İstanbul’unda Bir Siyasal Katılım Dinamiği: “Sandık Alayı”, Journal of History School, 50, ss. 262-285.
• UZUN, Hakan, “Türk Demokrasi Tarihinde I. Meşrutiyet Dönemi”, Ahi Evran Üniversitesi Kırşehir Eğitim Fakültesi Dergisi, Cilt: 6, Sayı: 2, 2005, ss.145- 162.