A Study on Qurʾān Manuscripts in the Vatican Library in terms of Physical and Content Features

Year 2017, Volume: 21 Issue: 3 - Special issue of Qur'anic Studies, 1437 - 1496, 15.12.2017

Esra Gözeler

https://doi.org/10.18505/cuid.322503

Cited By: 1

Abstract

Abstract: The history of the Qurʾānic
text begins with the time of its revelation. The research on the Qurʾānic manuscripts is one of the main fields of textual
studies of the Qurʾān. There have been many works done by both
Muslim and Western scholars. Many museums and libraries around the world hold
Qurʾān manuscripts. Each manuscript has its own
characteristics such as orthography, calligraphy, decoration, and binding,
number of the pages and the lines, and its dating. This article deals with 110 Qurʾān manuscripts found in the Vatican Library (Biblioteca
Apostalica Vaticana) at the Vaticani arabi, Borgiani arabi,
Barberiniani orientali ve Rossiani Collections. The dates of these
Qurʾān manuscripts vary from 1/7th (?) and
13/19th centuries. The article aims to identify the features of Qurʾānic writing by studying chronologically some basic physical-content
descriptions and characteristics of these manuscripts. It also examines the
different names of the sūrahs and the knowledge on Meccan or Medinan sūrahs
presented on the sūrah headings of manuscripts.

Summary: Each Qurʾān manuscript has its own characteristics.
These features present significant insights into the field of history of
Qurʾānic text. A manuscript becomes a source for the history of writing muṣḥaf
in terms of physical and content features such as calligraphy, ink colors,
binding, and explanations found in kataba page, the sūrah
headings which contain the names of sūrahs, Meccan-Medinan knowledge,
the numbers of āyahs, and the signs for juzʾ, ʿashr, ḥizb.
The research on the names of sūrahs, Meccan-Medinan knowledge, and the
number of āyahs contributes to the ʿulūm al-Qurʾān studies as
well.

This article examines
110 Qur’an manuscripts located in the Vatican Library in the Vaticani arabi (73 MSS), Borgiani
arabi (25 MSS), Barberiniani orientali (11 MSS), and Rossiani
(2 MSS) collections. Each manuscript is individually studied. However, due to
the limitation of the article, I include only some basic and significant physical and content features of these manuscripts.
The catalogues prepared by Giorgio Levi della Vida (1886-1967) and Carlo Alberto Anzuini, are consulted for this study. I also study the sūrah
headings which contain the names of sūrahs and Meccan-Medinan knowledge.

The most used
calligraphy types of these manuscripts coming from different geographies are maghribī
(19 MSS) ve nasikh-Ottoman (66 MSS). The basic features of maghribī
MSS as follows: The text is written dark brown, vowel signs in dark red, shadda
and jazm in blue, and hamza in orange ink (6-7/12-13th
centuries). The āyah endings are in circle form and decorated (6-7/12-13th
centuries). The same characteristics can be seen in the next centuries (8/14th
and 9/15th centuries). The word sajdah is written in the same
line with the sajdah ayah in Borg. Ar. 51 (6-7/12-13th centuries).

The main
characteristics of nasikh-Ottoman MSS as follows: Vat.
Ar. 195 (9/15th century) includes
the āyah endings in two different figures: three dots in triangle-shaped
in red ink or in inverse comma-formed (٬).
The numbers of the āyahs are not written in this manuscript. On the
other hand, the earlier features of the present muṣḥafs found in this
manuscript as follows: Waqf signs are in red ink; the word sajdah
is written in the same line with the sajdah āyah in black ink.
The word ḥizb is in the margin of the pages. The sūrah headings
hold the name of the sūrah, Meccan-Medinan knowledge, and the numbers of
āyahs. The taʿqība word is at the end of the pages. Among these
manuscripts, Barb. Or. 72 contains, for the first time, the prayer text after
the reading the whole Qur’an (ḥatm) at the end of the muṣḥaf.
This manuscript has different explanations for the Meccan and Medinan
knowledge. It uses “نزلت بمكة” for “مكية”, and “نزلت بالمدينة”
for “مدنية”. The
figures of juzʾ are written in numerical form in Borg. Ar. 184. The
divisions such as “ربع حزب, نصف حزب”
can be seen in the manuscripts in 12/18th centuries.

The names of
the sūrah in the sūrah headings can be different from their
widely-known names. The 39 sūrahs have different names among the
manuscripts examined in this article. The names of sūrahs which cannot
be found in the relevant classical source as follows:   al-khalīl for Sūrah Ibrāhīm; al-kharīr
for Sūrah al-Sajdah; al-sayyāḥūn for Sūrah Sabaʾ;
jādala for Sūrah Mucādala; al-ʿishār for Sūrah al-Takwīr; wa’l-layli iẕā yaghshā for Sūrah al-Shams; lumeze for Sūrah al-Humaza; miskīn for Sūrah al-Māʿūn; asrā for Sūrah al-Isrāʾ; al-maqābir and al-qabr for Sūrah al-Takas̠ur; salāsilā for Sūrah al-Insān; al-abrār for al-Muṭaffifīn.

The sūrah headings
indicate the knowledge of Meccan-Medinan classification of the sūrahs. Each
manuscript does not have this feature. However, the manuscripts have this
feature may not include this knowledge for each sūrah headings. The disagreements about the Meccan or
Medinan sūrahs in the ʿulūm al-Qurʾān
literature can be seen in the manuscripts studied in this article. The manuscripts
which have this knowledge present that the 47 sūrahs recorded only as Meccan, but the remaining ones both
Meccan and Medinan. These manuscripts do not record a sūrah only as Medinan. There is, therefore, more
disagreements about if a Medinan sura is Medinan or not.

There are manuscripts which present more detailed
knowledge on Meccan-Medinan. Vat. Ar. 1484
(9/15th century) mentions not only whether a sūrah is Meccan
or Medinan but also the exceptional verses if the sūrah has. For
instance, the heading of Sūrah al-Anʿām reads that: “سورة
الانعام نزلت جملة واحدة بمكة الا ثلث ايات انزلت بالمدينة قوله قل تعالوا أتل ما
حرم ربكم عليكم لعلكم تتقون”. Among the
sūrah headings which have this feature are al-Naḥl, al-Ḥajj, al-Shuʿarā,
Luqmān, al-Sajdah, and al-Zumar. Vat. Ar. 1588 mentions only
the numbers of exceptional verses. For example, the heading of Sūrah al-Isrāʾ says that “مكية و قيل
مدنية غير ثلث ايات”.

Vat. Ar. 1597
contains details about the numbers of ayahs, words, and letters in the sūrah
headings. For instance, for Sūrah al-Nisāʾ, it reads that “اياتها ق ع
اختلافها ب كلماتهاغج ذ م ه حروفها غيول”. The
Arabic letters in this explanation has a numerical value (abjad).
According to this the number of āyahs is 170, the number of debated ones
in merging with the previous and next verses is 2, the number of words 3.745,
and the number of letters is 16.030.

There are corrections on the pages of the manuscripts.
These corrections may be done through the writing process or during the check
reading (muqabala) at the end of the writing. The writing of the text by
heart and by looking to the other copy, and the similarities may cause these
kinds of errors for the copyist.

Studying on the Qurʾān manuscripts reveals the
different features of the writing of a muṣḥaf. Even though the numbers
of the graduate studies gradually increase in Turkey, there is no a PhD
dissertation which analyzes a Qurʾān manuscript, and a master thesis has been
recently completed. Therefore, establishing graduate courses in the field of
Islamic studies will strengthen Qurʾān and tafsīr studies.

Keywords

Muṣḥaf, Qurʾān Manuscripts, Vatican Library, Physical Descriptions of Manuscripts, The Qurʾān, Names of the Sūrahs, Knowledge on Meccan-Medinan Sūrahs

Vatikan Kütüphanesi’ndeki Kur’ân Elyazmaları Üzerine Biçim ve İçerik Açısından Bir Araştırma

Abstract

Öz: Kur’ân metninin yazım tarihi, vahyin nüzul dönemiyle başlamaktadır.
Kur’ân tarihi araştırma alanlarından biri olan elyazması Kur’ân nüshaları,
Müslüman ve Batılı araştırmacıların ilgisini çekmiştir. Birçok müze ve
kütüphanede elyazması Kur’ân nüshaları mevcuttur. Her bir nüshanın imlâ
özellikleri, hattı, tezyini, cildi, varak ve satır sayısı, ait olduğu yıl gibi
farklı karakteristiği bulunmaktadır. Bu makale Vatikan Kütüphanesi’nin Vaticani
arabi, Borgiani arabi, Barberiniani orientali ve Rossiani
Koleksiyonlarında bulunan 110 adet Kur’ân elyazması üzerine yapılmış bir
araştırmadır. Bu elyazmalarının tarihleri, 1/7. yy. (?) ve 13/19. yy. arasında
değişmektedir. Çalışmamız, bu yazmaların bazı temel fiziksel ve muhteva özelliklerini
kronolojik olarak ele almayı ve tarih boyunca Kur’ân metninin yazım özelliklerini
tespit etmeyi amaçlamaktadır. Makalede Kur’ân yazmalarının sûre başlıklarında yer
alan farklı sûre isimleri ve sûrelerin Mekkî veya Medenî olmasına dair bilgiler
de incelenmiştir.

Özet: Her bir Kur’an elyazmasının
farklı karakteristiği vardır. Bu özellikler mushaf yazımı ve Kur’ân tarihi
alanlarında kıymetli bilgiler sunmaktadır. Elyazma bir mushafın yazımında
tercih edilen hat, mürekkep renkleri, ciltleri, serlevha Kur’ân sayfasının özellikleri,
ketebe sayfasında yer alan açıklamalar, sûre başlarında sûre
isimlerinin, Mekkî-Medenî bilgisinin ve âyet sayılarının mevcut olup olmaması,
metinde âyet numaralarının yazılıp yazılmaması, cuzʾ, ʿaşr, ḥizb
vb. bilgilerin sayfa kenarlarında yer alıp almaması gibi konular mushaf yazımı
konusuna kaynaklık teşkil etmektedir. Bununla birlikte her bir sûrenin
başlığında yer alan sûre isimleri, âyet sayıları ve Mekkî-Medenî bilgisi,
ayrıca kıraat farklılıkları tefsîr usûlü araştırmalarına; âyette geçen
bir kelimenin anlamına dair bazı nüshaların sayfa kenarlarında yer alan
açıklamalar ise âyetlerin tefsîrlerine katkılar sağlamaktadır.

Bu makalede Vatikan Kütüphanesi’nin Vaticani arabi, Barberiniani
orientali, Borgiani arabi ve Rossiani koleksiyonlarında mevcut 110
adet Kur’ân elyazması incelenmektedir. Vaticani arabi 73, Borgiani
arabi 25, Barberiniani orientali 11 ve Rossiani 2 adet
elyazma Kur’ân veya Kur’ân cüzleri içermektedir. Bu
araştırma için her bir nüsha incelenmiştir; ancak makalenin sınırları göz
önünde bulundurularak bazı yazmaların tespit edilebilen fiziksel ve muhteva
özelliklerine yüzyıllarına göre kronolojik olarak yer verilmiştir. Araştırmada
Giorgio Levi della Vida (1886-1967) ve
Carlo Alberto Anzuini’nin katalog kayıtlarına müracaat edilmiştir. Ayrıca
makalede sûre başlıklarında yer alan sûre isimleri ve Mekkî-Medenî bilgisi
incelenmektedir.

Kütüphane’ye farklı coğrafyalardan
gelen Kur’an yazmalarında en fazla kullanılan hat çeşitleri şunlardır: Maġribī
(19 yazma) ve nesiḫ-Osmanlı (66 yazma). Maġribī nüshaların temel
özellikleri şu şekildedir: Bu yazmalarda metinlerin koyu kahverengi,
harekelerin koyu kırmızı, şedde ve cezmlerin mavi mürekkepli, hemze
işaretlerinin turuncu yazılması ve âyet sonlarının tezyinli daire şeklinde
olması 6-7/12-13. yy. nüshalarında görülmektedir. Aynı özellikler 8/14. ve
9/15. yy. yazmalarında da mevcuttur. Bu maġribī nüshalar içerisinde secde
kelimesinin, secde âyetinin hizasında yazılması da bir 6-7/12-13. yy.
mushafında yer almıştır (Borg. Ar. 51).

Nesiḫ-Osmanlı
nüshaların temel özellikleri şöyledir: Âyet sonlarının kırmızı mürekkeple üçgen
şeklinde üç nokta ve ters virgüle benzeyen bir formda belirtilmesi 9/15. yy.
nüshalarında bulunmaktadır (Vat. Ar. 195). Bu yüzyıl elyazmalarında âyet
sonlarında âyet numaraları yazılmamıştır. Bununla birlikte günümüz
mushaflarında mevcut özelliklerin kadim örneklerini bu yüzyıla ait bir yazmada
(Vat. Ar. 195) görmek mümkündür. Bunlar: Vakıf işaretleri kırmızı yazılmıştır. Secde
ibaresi, secde âyetinin bulunduğu satırın sonunda siyah mürekkeple
belirtilmiştir. Ḥizb kelimesinin sayfa kenarında yazılmış olduğu
görülmektedir. Sûre başlıklarında sûrenin ismi, Mekkî-Medenî bilgisi ve âyet
sayısı yer almaktadır. Sayfa sonlarında taʿḳībe bulunmaktadır. 10/16.
yy. Kur’an yazmalarının sonunda ve ilk kez hatim duasının yer aldığı (Barb. Or.
72) görülmüştür. Bu yüzyıla ait bir nüshanın (Barb. Or. 72) sûre başlıklarında
“Mekkî” yerine “Mekke’de nâzil oldu” veya “Medenî” yerine “Medine’de nâzil
oldu” ifadeleri yer almaktadır. Bir 11/17. yy. elyazmasında (Borg. Ar. 184) cuzʾ
numaralarının rakamla da yazılmış olduğu görülmektedir. Yazma mushaflarda “ربع حزب, نصف حزب”
gibi ibareleri 12/18. yüzyılda görmekteyiz.

Yazmaların
sûre başlıklarında yer alan sûre isimleri, yaygın olarak bilinenlerden farklı
olabilmektedir. İncelediğimiz elyazmalarında otuz dokuz sûre farklı isimlerle
yer almıştır. İbrâhîm Sûresi’nin el-ḫalīl; es-Secde Sûresi’nin sûretu’l-ḫarīr;
Sebe Sûresi’nin es-seyyāḥūn; Mücâdele Sûresi’nin cādele;
et-Tekvîr Sûresi’nin el-ʿişār; eş-Şems Sûresi’nin ve’l-leyli iẕā
yaġşā; el-Hümeze Sûresi’nin lumeze; el-Mâûn Sûresi’nin miskīn;
el-İsrâ Sûresi’nin esrā, et-Tekasür Sûresi’nin el-meḳābir ve el-ḳabr;
el-İnsan Sûresi’nin selāsilā ve el-Mutaffifîn Sûresi’nin el-ebrār
şeklinde isimlendirilmesi de klasik kaynaklarda tespit edilememiştir.

Kur’ân elyazmalarının sûre
başlıklarında, sûrelerin Mekkî veya Medenî olduğuna dair açıklamalar
bulunmaktadır. Ancak her bir elyazmasında bu özellik bulunmamaktadır.
Başlıklarında Mekkî-Medenî bilgisi yer alan nüshalarda ise her sûrede bu
bilginin yer almadığı yazmalar söz konusudur. Diğer
taraftan çok ayrıntılı Mekkî-Medenî bilgisi yer alan nüshalar da mevcuttur. Sûrelerin
Mekkî veya Medenî oluşuna dair ‘ulûmu’l-Kur’ân literatürünün aktardığı
ihtilafların, incelediğimiz elyazmalarında da yer aldığı görülmektedir. Sûre
başlıklarında Mekkî-Medenî bilgisi bulunan nüshalarda, sadece Mekkî oldukları
kaydedilen 47 sûre hariç diğer sûrelerin hem Mekkî hem de Medenî olduklarına
dair bilgiler mevcuttur. Yazmalarda sadece Medenî olduğu zikredilen bir sûre
bulunmamaktadır. Dolayısıyla bir sûrenin nüzul dönemine dair Medenî olup
olmadığı konusunda daha çok ihtilaf olduğu anlaşılmaktadır. İncelediğimiz
elyazmaları içinde bir sûrenin Mekkî ya da Medenî olduğuna dair detaylı
bilgiler içeren nüshalar bulunmaktadır. Bunlar arasında Vat. Ar. 1484 (9/15.
yy.) şu özelliğiyle dikkat çekmektedir: Bu yazmanın sûre başlıklarında sadece
Mekkî veya Medenî bilgisi değil, varsa müstesna âyetler de zikredilmektedir.
Örneğin bu bilgi el-En‘âm Sûresi’nin başlığında şöyle kaydedilmiştir:  “سورة الانعام نزلت جملة واحدة بمكة الا ثلث ايات انزلت
بالمدينة قوله قل تعالوا أتل ما حرم ربكم عليكم لعلكم تتقون”. Müstesna âyetlerin
zikredildiği diğer sûreler şunlardır: En-Nahl, el-Hac, eş-Şuarâ, Lokmân,
es-Secde ve ez-Zümer. Vat. Ar. 1588 (11-12/17-18. yy.) sûrelerin başlıklarında müstesna âyetlerin sadece
sayısını zikretmekte, ancak hangi âyetlerin olduğunu belirtmemektedir. Örneğin,
“el-İsrâ: مكية و قيل
مدنية غير ثلث ايات”.

Vat. Ar. 1597 numaralı elyazma
Kur’ân’ın sûre başlıklarında âyet, kelime ve harf sayılarına dair ayrıntılı
bilgiler mevcuttur. Örneğin en-Nisâ Sûresi’nin başlığında şunlar yazmaktadır: “اياتها ق ع اختلافها ب كلماتهاغج ذ م ه
حروفها غيول”. Bu açıklamada yer alan Arapça harflerin bir sayı değeri (ebced)
vardır. Buna göre sûrenin âyet sayısı 170, bir önceki veya bir sonraki âyetle
birleştirilip birleştirilmemesinde ihtilaf olanların sayısı 2, kelime sayısı
3.745 ve harf sayısı 16.030’dur.

Yazma
mushaflar üzerinde tashihler yapılmıştır. Bu düzeltmeler yazım esnasında da
olmuş olabilir ya da yazım aşaması bittikten sonra mushafın, tedavüle girmeden,
mukabele edilmesi sırasında fark edilerek yapılmış olabilir. Kur’ân yazmaları
üzerinde görülen bu yazım hataları ezberden yazılmış olma ihtimalini
düşündürmektedir. Yazım esnasında müşabihine kayma söz konusu olabilmiştir.
Başka bir nüshaya bakarak yazan bir müstensih de benzer hatalar yapabilir.

Sonuç
olarak, Kur’ân elyazmaları üzerine yapılan incelemeler mushaf yazımının farklı
özelliklerini ortaya çıkarmaktadır. Türkiye’de lisansüstü düzeyde tefsir
tezlerinin sayısı artmakla birlikte genelde Kur’an yazmalarını, özelde kadim
bir Kur’an elyazmasını inceleyen doktora tezi henüz yapılmamıştır. Konuya dair
bir yüksek lisans tezi ise yakın dönemde tamamlanmıştır. Dolayısıyla İslâmî
ilimler alanında Kur’an yazmalarının muhteva ve fiziksel özelliklerini ele alan
lisansüstü düzeyde derslerin ihdas edilmesi Kur’an tarihi ve tefsir araştırmalarını
güçlendirecektir.

Keywords

Tefsir, Mushaf, Vatikan Kütüphanesi, Sûre İsimleri, Mekkî-Medenî Bilgisi, Kur’ân, Kur’ân Elyazması, Elyazmalarının Fiziksel Özellikleri, Mekkî-Medenî Bilgisi

References

• Albin, Michael W. “Printing of the Qurʾān”. Encyclopedia of the Qurʾān. ed. Jane Dammen McAuliffe. 4: 264-276. Leiden – Boston: Brill, 2000.
• Altıkulaç, Tayyar. “Altıkulaç’tan Birmingham’daki Kuran Açıklaması”. Erişim 31.10.2017. http://www.kuramer.org/duyurular/altikulac-tan-birmingham-daki-kuran-aciklamasi.
• Altıkulaç, Tayyar. Günümüze Ulaşan Mesâhif-i Kadîme: İlk Mushaflar Üzerine Bir İnceleme. İstanbul: İslam Tarih, Sanat ve Kültür Araştırma Merkezi-IRCICA, 2015.
• Altıkulaç, Tayyar. Hz. Ali’ye Nisbet Edilen Mushaf-ı Şerif: San’a Nüshası. İstanbul: İslam Tarih, Sanat ve Kültür Araştırma Merkezi-IRCICA, 2011.
• Altıkulaç, Tayyar. Hz. Osman’a İzafe Edilen Mushaf-ı Şerif: Topkapı Sarayı Müzesi Nüshası. İstanbul: İslam Tarih, Sanat ve Kültür Araştırma Merkezi-IRCICA, 2007.
• Altıkulaç, Tayyar. Hz. Osman’a Nisbet Edilen Mushaf-ı Şerif: Türk ve İslam Eserleri Nüshası. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Araştırmaları Merkezi-İSAM, 2007.
• Altıkulaç, Tayyar. Hz. Osman’a Nisbet Edilen Mushaf-ı Şerif: Kahire el-Meşhedü’l-Hüseyni Nüshası. İstanbul: İslam Tarih, Sanat ve Kültür Araştırma Merkezi-IRCICA, 2009.
• Altıkulaç, Tayyar. Mushaf-ı Şerif: Biblioetheque Nationale Paris. İstanbul: İslam Tarih, Sanat ve Kültür Araştırma Merkezi-IRCICA, 2015.
• Altıkulaç, Tayyar. Mushaf-ı Şerif: Tübingen Nüshası. İstanbul: İslam Tarih, Sanat ve Kültür Araştırma Merkezi-IRCICA, 2016.
• Anzuini, Carlo Alberto. I manoscritti Coranici della Biblioteca Apostolica Vaticana e delle biblioteche Romane. Città del Vaticano: Biblioteca Apostalica Vaticana, 2001.
• Begavî, Ferrâʾ. Meʿālimu’t-tenzīl. thk. Muḥammed ʿAbdullāh en-Nimr v.dğr. 8 cilt. Riyad: Dāru Ṭībe, 1411.
• Bilgin, Orhan. “Yazma”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 43: 369-383. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2013.
• Blair, Sheila S. Islamic Calligraphy. Edinburgh: Edinburgh University Press, 2006.
• Bozkurt, Nebi. “Kubbetü’s-Sahre”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 26: 304-308. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2002.
• Brubaker, Daniel Alan. “Intentional Changes in Qurʾān Manuscripts”. Doktora tezi, Rice University, 2014.
• Dânî, Ebî ʿAmr ʿUs̠mân b. Saʿîd. Kitâbu’t-teysîr fî ḳırâʾâti’s-sebʿa. tashih: Otto Pretzl. Beyrut: Dāru’l-Kitābi’l-ʿArabī, 1984.
• Déroche, François. “Manuscripts of the Qurʾān”. Encyclopedia of the Qurʾān. ed. Jane Dammen McAuliffe. 3: 254-274. Leiden – Boston: Brill, 2003.
• Déroche, François. La transmission Ecrite du Coran dans les Débuts de l’Islam: Le codex Parisino-petropolitanus. Leiden: Brill, 2009.
• Déroche, François. Le Livre Manuscrit Arabe: Préludes à une Histoire. Paris: Bibliothèque Nationale de France, 2004.
• Déroche, François. Les Manuscrits du Coran. Aux Origines de la Calligraphie Coranique. Paris: Bibliothèque Nationale de France, 1983.
• Déroche, François. Qurans of the Umayyads: A First Overview. Leiden: Brill, 2014.
• Déroche, François. The Abbasid Tradition: Ourʾāns of the 8th to the 10th Centuries. London: Nour Foundation, 1992.
• Dutton, Yasin. “Red Dots, Green Dots, Yellow Dots and Blue: Some Reflections on the Vocalisation of Early Qurʾānic Manuscripts – Part I”. Journal of Qurʾānic Studies 1, no. 1 (1999): 115-140.
• Dutton, Yasin. “Red Dots, Green Dots, Yellow Dots and Blue: Some Reflections on the Vocalisation of Early Qurʾānic Manuscripts (Part II)”. Journal of Qurʾānic Studies 2, no. 1 (2000): 1-24.
• Dutton, Yasin. “An Early Muṣḥaf According to the Reading of Ibn ʿĀmir”. Journal of Qurʾānic Studies 3, no. 1 (2001): 71-89.
• Dutton, Yasin. “Some Notes on the British Library’s ‘Oldest Qurʾān Manuscript’ (Or. 2165)”. Journal of Qurʾānic Studies 6, no. 1 (2004): 43-71.
• George, Alain. “The Geometry of the Qurʾān of Amājūr: A Preliminary Study of Proportion in Early Islamic Calligraphy”. Muqarnas 20 (2003): 1-15.
• George, Alain. “The Geometry of Early Qurʾānic Manuscripts”. Journal of Qurʾānic Studies 9, no. 1 (2008): 78-110.
• George, Alain. “Calligraphy, Colour and Light in the Blue Qurʾān”. Journal of Qurʾānic Studies 11, no. 1 (2010): 75-125.
• George, Alain. “Coloured Dots and the Question of Regional Origins in Early Qurʾāns (Part I)”. Journal of Qurʾānic Studies 17, no. 1 (2015): 1-44.
• George, Alain. “Coloured Dots and the Question of Regional Origins in Early Qurʾāns (Part II)”. Journal of Qurʾānic Studies 17, no. 2 (2015): 75-102.
• George, Alain. “The Geometry of Early Qurʾānic Manuscripts”. Journal of Qurʾānic Studies 9, no. 1 (2008): 78-110.
• Gökkır, Necmettin. “Mingana 1572a Kur’an Fragmanları, Birmingham Üniversitesi”. Erişim 31.10.2017. http://www.kuramer.org/s/doc-dr-necmettin-gokkir-in-degerlendirme-raporu.
• Gökkır, Necmettin. Tanzimattan Günümüze Din-Devlet İlişkileri ve Siyaset Bağlamında Mushaf Basımı. İstanbul: İlahiyat Fakültesi-İFAV Yayınları, 2015.
• Gözeler, Esra. “Vatikan Kütüphanesinde Tefsir İlmine İlişkin Arapça El Yazmaları Üzerine Bir Araştırma”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 51, sy. 2 (2010): 350-352.
• Gözeler, Esra v.dğr. “Corpus Coranicum Projesi: Kur’an’ı Geç Antik Döneme Ait Bir Metin Olarak Okumak”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 53, sy. 2 (2012): 219-253.
• Gündüz, Mahmut. “Matbaanın Tarihçesi ve İlk Kur’anı Kerim Basmaları”. Vakıflar Dergisi 12 (1978): 335-350.
• Hâşim Velî Efendi. “Vatikan Kütüphanesi’ndeki Ā̠sār-ı İslāmiyye”. Sırāṭ-ı Mustaḳīm VI, sy. 136 (1326): 91.
• Hâşim Velî Efendi. “Vatikan Kütüphanesi’ndeki Ā̠sār-ı İslāmiyye”. Sırāṭ-ı Mustaḳīm VI, sy. 138 (1326): 118.
• Hâşim Velî Efendi. “Vatikan Kütüphanesi’ndeki Ā̠sār-ı İslāmiyye”. Sırāṭ-ı Mustaḳīm VI, sy. 139 (1327): 137.
• Hâşim Velî Efendi. “Vatikan Kütüphanesi’ndeki Ā̠sār-ı İslāmiyye”. Sırāṭ-ı Mustaḳīm VI, sy. 140 (1327): 159.
• Hâşim Velî Efendi. “Vatikan Kütüphanesi’ndeki Ā̠sār-ı İslāmiyye”. Sırāṭ-ı Mustaḳīm VI, sy. 141 (1327): 167-168.
• Ibrahim, Yasir S. “Continuity and Change in Qurʾānic Readings: A Study of The Qurʾānic Ms. Garrett 38”. Journal of Islamic Studies 19, no. 3 (2008): 369-390.
• Izutsu, Toshihiko. God and Man in the Qurʾān: Semantics of the Qurʾānic Weltanschauung. Islamic Book Trust 2002.
• Jocham, Tobias J. “Studien zu den frühen Qurʾān-Handschriften Is. 1615 aus der Chester Beatty Library in Dublin- Zum Einsatz elektronischer Datentechnik in der Textanalyse”. Yüksek Lisans tezi, Freie Universität Berlin, 2012.
• Karabıyık, Elif Behnan. “Birmingham Varakları Hakkında Rapor”. Erişim 31.10.2017. http://www.kuramer.org/s/ars-gor-elif-behnan-karabiyik-in-raporu.
• Karabıyık, Elif Behnan. “Berlin Kur’an Yazması ve Metin Tahlili – Neşri”. Yüksek Lisans tezi, Marmara Üniversitesi, 2017.
• Keskioğlu, Osman. “Türkiyede Matbaa Te’sisi ve Mushaf Basımı”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 15, no. 1 (1967): 121-139.
• Maraqten, Mohammed. “Writing Materials in Pre-Islamic Arabia”. Journal of Semitic Studies XLIII, no. 2 (1998): 287-310.
• Marx, Michael. “The Qurʾān – the First Arabic Book”. The Roads of Arabia içinde, ed. Ute Franke, Joachim Gierlichs, 194-207. Berlin: Staatliche Museen zu Berlin, 2011.
• Maşalı, Mehmet Emin. “Mushaf”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 31: 242-248. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2006.
• Piazzoni, Ambrogio M. “Treasures in the Vatican Library”. Vatican Library: Books and Places at the Begining of the Third Millennium içinde, ed. Gennaro Guala, Ambrogio M. Piazzoni ve Andreina Rita, 24-69. Città del Vaticano: Biblioteca Apostalica Vaticana, 2011.
• Sabev, Orlin. İbrahim Müteferrika ya da İlk Osmanlı Matbaa Serüveni. İstanbul: Yeditepe Yayınevi, 2013.
• Sadeghi, Behnam & Mohsen Goudarzi. “Ṣanʿāʾ 1 and the Origins of the Qur’ān”. Der Islam 87 (2010): 1-129.
• Sehâvî, ‘Alemuddîn. Cemâlu’l-ḳurrâʾ ve kemâlu’l-iḳrâʾ. thk. ‘Alī Huseyn el-Bevvâb. 2 cilt. Mekke: Mektebetu’t-Turâs̠, 1987.
• Süyûtî, Celâluddîn. El-İtḳān fî ‘ulûmi’l-Ḳurʾân. thk. Merkezu’d-Dirâsâti’l-Ḳurʾâniyye. 6 cilt. Medine: Mucemmaʿu’l-Melik Fehd li-Tıbaʿâti’l-Muṣḥafi’ş-Şerîf, t.s.
• Süyûtî, Celâluddîn. El-İtḳān fî ʿulûmi’l-Ḳurʾân. thk. Fevvâz Ahmed Zemerlî. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-ʿArabî, 2004.
• Taberî, İbn Cerîr. Câmiʿu’l-beyân ʿan teʾvîli âyi’l-Ḳurʾân. thk. ‘Abdullâh b. Abdulmuḥsîn et-Turkî. 26 cilt. Kahire: Dâru Hecr, 2001.
• Vida, Giorgio Levi della. Elenco dei Manoscritti Arabi Islamici Della Biblioteca Vaticana: Vaticani, Barberiniani, Borgiani, Rossiani. Città del Vaticano: Biblioteca Apostalica Vaticana, 1935.
• Vida, Giorgio Levi della. Frammenti Coranici in Carattere Cufico nella Biblioteca Vaticana. Città del Vaticano: Biblioteca Apostalica Vaticana, 1947. Vida, Giorgio Levi della. Secondo Elenco dei Manoscritti Arabi Islamici Della Biblioteca Vaticana. Città del Vaticano: Biblioteca Apostalica Vaticana, 1965. Yazır, Elmalılı Muhammed Hamdi. Hak Dini Kur’ân Dili. Yeni Meâlli Tefsîr. Faksimile Baskı. İstanbul: Diyanet İşleri Başkanlığı, 2015. http://coranica.de/ (Erişim 31.10.2017). http://coranica.de/computatio-radiocarbonica-en (Erişim 31.10.2017).
• http://digi.vatlib.it/mss/(Erişim 31.10.2017).