Geç Osmanlı Döneminde Tefsir Tercümeleri: Tefsîr-i Mevâkib Üzerinden Bir Değerlendirme

Year 2022, Volume: 26 Issue: 2, 917 - 935, 15.12.2022

Gülnur Külünkoğlu

https://doi.org/10.18505/cuid.1162560

Abstract

Tercüme eserler sosyal, kültürel ve siyasî bir ortam içinde ortaya çıkmaktadır. Bu bakımdan tercümelerin sosyal ve tarihî bağlamından bağımsız olarak ele alınmaları, ortaya çıkış sebeplerini anlamamızı zorlaştırmaktadır. Çalışmanın konusunu geç Osmanlı Döneminde ortaya çıkan tefsir tercümeleri oluşturmaktadır. Türkçe tercüme tefsirler hakkında yapılan çalışmalar, modernleşme döneminde tefsir tercümelerinin yüksek düzeyde ilgi görmelerinin sebeplerini yeterince izah edememektedir. Yapılan literatür taramasında genel olarak Türkçe tercüme tefsirlerin dil ve üslup bakımından değerlendirildiği ve bu değerlendirmelerde modernleşme döneminin değişen sosyal ve kültürel şartlarının yeterince dikkate alınmadığı görülmüştür. Bu bakımdan çalışma, genel olarak Osmanlı’nın geç döneminde Türkçe tercüme tefsirlerin ortaya çıkış sebeplerini ve popülaritesini İsmail Ferruh Efendi’nin (öl. 1840 ) Tefsîr-i Mevâkib adlı eseri özelinde ortaya koymak amacını taşımaktadır. Bu amacın gerçekleşebilmesi için çalışmada bağlamsal analiz yöntemi kullanılmıştır. Son tahlilde bu popülaritenin ağırlıklı olarak dönemin kurumsal, sosyal ve siyasî değişimleriyle irtibatlı olduğu görülmüştür. Çalışmanın tefsir tercümelerinin popülaritesinin aydınlatılmasına katkı sağlayacağı düşünülmektedir.

Keywords

Tefsir, Kur'an, Tercüme, Osmanlı, Mevâkib

Tafsir Translations in the Late Ottoman Period: An Evaluation on Tafsîr-i Mavakib

Abstract

Translated works emerge in a social, cultural and political environment. Tanslations are handled independently of their social and historical context makes it difficult for us to understand the reasons for their emergence. The subject of the study is the tafsir translations that emerged in the late Ottoman period. In the literature review, it was seen that the Turkish translation tafsirs were generally evaluated in terms of language and style, and the changing social and cultural conditions of the modernization period were not taken into account sufficiently in these evaluations. In this respect, the study aims to reveal the reasons for the emergence and popularity of Turkish translation tafsirs in the late Ottoman period, in particular, in the work of İsmail Ferruh Efendi (d. 1840) named Tefsîr-i Mevâkib. In the final analysis, it was seen that this popularity was mainly related to the institutional, social and political changes of the period.

Keywords

Tafsir, Quran, Translation, Ottoman, Mavakib

References

• Ağırakça, Ahmet- Eryarsoy, Beşir. Kur’ân-ı Kerim ve Türkçe Meâli, İstanbul: Buruc Yayınları, 1997.
• Aksarâyî, Abdurrahman b. Yûsuf. İmâdü’l-İslam. İstanbul: İBB Atatürk Kitaplığı, 303.
• Aldemir, Merve. “Hüseyin Vâizî Kâşifî ve Mevâkib Tefsiri”. İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Alpaydın, Mehmat Akif. “Bir Osmanlı Müfessiri ve Tefsiri: Gurâbzâde Ahmed Efendi ve Zübedü Âsâri’l-Mevâhib ve’l-Envâr’ı”. Bozok Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 10/10 (2016), 271-306.
• Anderson, Benedict. Hayali Cemaatler:Milliyetçiliğin Kökenler ve Yayılması. çev. İskender Savaşır. İstanbul: Metis Yayınları, 1995.
• Armağan, Emine. “Ahmet Cevdet Paşa ve Tercüme-i Şerife”. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2015.
• Arpa, Recep, “Tanzimat’tan Cumhuriyete Osmanlı’da Gazete ve Dergi ilanlarında yer alan Tefsir İlanları”, Usûl İslam Araştırmaları Dergisi 16 (2011), 27-66.
• Arpa, Recep. “Ayıntâbî Mehmed Efendi’nin Tibyân Tefsiri ve Osmanlı Toplumundaki Yorum Değeri”. Bursa: Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2005.
• Ayar, Hatice. “Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Kur’an Öğretim Materyali Olarak Elifbâlar (1824-1928)”. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2019.
• Aydar, Hidayet. Kur’ân-ı Kerim’in Tercümesi Meselesi. İstanbul: Ensar Yayınları, 1996.
• Bimen, Ömer Nasuhi. Büyük Tefsir Tarihi I-II. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı, 1960.
• Birışık, Abdülhamit. “Osmanlı Döneminde Türkçe Tefsirler”. Başlangıçtan Günümüze Türklerin Kur’ân Tefsirine Hizmetleri:Tebliğler Müzakereler. haz. İsmail Kurt, Seyit Ali Tüz. İstanbul: Ensar Yayınları, 2012, 199-240. Birışık, Abdülhamit. “Osmanlıca Tefsir Tercümeleri ve Hüseyin Vâizî Kaşifî’nin Mevâhib- Aliyye’si”. İslami Araştırmalar Dergisi 17/1 (2004), 53-68.
• Bursalı Mehmet Tahir. Osmanlı Müellifleri I. İstanbul: Matbaba-i Âmire, 1333.
• Cevâhiru’l-Asdâf. İstanbul: Süleymaniye Yazma Eserler Kütüphanesi, Ayasofya, 191.
• Cündioğlu, Dücane. Kur’ân Çevirilerinin Dünyası. İstanbul: Kapı Yayınları, 2011.
• Çalışkan, İsmail. “Tefsiri Mehmed Efendi’nin Tefsir-i Tibyan Adlı Eserinin Osmanlı Dönemi Tefsir Faaliyetindeki Yeri ve Dönemin Siyasi-Sosyal Yapısı İçin Anlamı”. ed. Bilal Gökkır vd. Osmanlı Toplumunda Kur’ân Kültürü ve Tefsir Çalışmaları. I/ 215-140. İstanbul: İYV Kur’an ve Tefsir Akademisi, 2011.
• Çelik, Ersin. “19. Yüzyılda Bir Tefsir Klasiğinin Farsçadan Türkçeye Tercümesi: İsmâil Ferrûh Efendi’nin Tefsîr-i Mevâkib Adlı Eseri” . ed. Ahmet Hamdi Furat, Sahn-ı Semân’dan Dârü’l-Fünûna: Osmanlı’da İlim ve Fikir Dünyası Âlimler, Müesseseler ve Fikri Eserler XIX. Yüzyıl. İstanbul: Zeytinburnu Belediyesi Kültür Yayınları, 2021, 241-269.
• Demir, Ziya. Osmanlı Müfessirleri ve Tefsir çalışmaları. İstanbul: Ensar Yayınları, 2007.
• Ersoy, Mehmet Akif. “Edebiyat”. Sebîlü’r-reşad 8/183 1327-1330.
• Even-Zohar, Itamar. “Yazınsal Çoğuldizge İçinde Çeviri Yazının Durumu”. çev. Saliha Paker. Çeviri Seçkisi 2: çeviriyi düşünenler çeviri(bilim) nedir? başkasının bakışı. drl. Mehmet Rifat. İstanbul: Dünya Yayıncılık, 2004, 191-201.
• Fazlıoğlu, İhsan. “Osmanli Döneminde 'Bilim' Alanındaki Türkçe Telif ve Tercüme Eserlerin Türkçe Oluş Nedenleri ve Bu Eserlerin Dil Bilincinin Oluşmasındaki Yeri ve Önemi”, Kutadgubilig Felsefe ve Bilim Araştırmaları Dergisi 3 (Mart 2003), 151-184.
• Gökkır, Necmettin. Tanzimattan Günümüze Din-Devlet İlişkileri ve Siyaset Bağlamında Mushaf Basımı. İstanbul: İFAV Yayınları, 2015.
• Güler, Nurdane. “Osmanlı Türkçesi ile basılmış tefsir neşriyatının Osmanlı toplumunun Kur’ân tefsirine yaklaşımında yol açtığı değişim”. Kırıkkale İslami İlimler Fakültesi Dergisi 2 (2016).
• Güney, Ahmet Faruk. “Gaza Devrinde Kur’ân’ı Yorumlamak: Fetih öncesi Osmanlı Müfessirleri ve Tefsir eserleri”. DİVAN İlmî Araştırmalar 18 (2005/1), 193-244.
• Gürçağlar, Şehnaz Tahir. “Çoğuldizge kuramı, uygulamalar, eleştiriler”. Çeviri Seçkisi 1, Çeviriyi Düşünenler. drl. Mehmet Rifat. İstanbul: Dünya Yayıncılık, 2003, 243-268.
• H. Fleıscher, Cornell. Tarihçi Mustafa Âlİ: Bir Osmanlı Aydını ve Bürokratı. çev. Ayla Ortaç. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1996.
• İnan, Abdülkadir. “Kur’an’ın Eski Türkçe ve Oğuz-Osmanlıca Çevirileri Üzerine Notlar”. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı - Belleten, 8, (1960), 79-91.
• İyibilgin, Orhan. “Tefsîri Mehmed Efendi ve Tibyân Tefsiri”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 9/18 (2011), 387-404.
• Kara, İsmail. Müslüman Kalarak Avrupalı Olmak: Çağdaş Türk Düşüncesinde Din Siyaset Tarih Medeniyet. İstanbul: Dergah Yay, 2. Basım, 2018.
• Kara, Mehmet. “Doğu ve Batı Türkçesinde Kur’ân Tercüme ve Tefsirleri”. Diyanet İlmi Dergi 29/3 (1993), 25-36.
• Karaismailoğlu, Adnan. “Hüseyin Vâizî Kâşifî”. TDV İslam Ansiklopedisi. 19/16-18. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Kâşifî, Hüseyin Vâiz-i. Mevakib tefsiri : Kur’ân-ı Kerim ve Meali. çev. İsmail Ferruh Efendi. İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1282.
• Kâşifi, Hüseyin Vâizî. Mevâkib Tefsiri: Kur’ân-ı Kerim ve Meali. çev. İsmail Ferruh Efendi. sad. Süleyman Fahir. İstanbul: Bütün Kitabevi, 1959.
• Kaya, Murat. “Tanzimat sonrasındaki Tefsir faaliyetleri”, Başlangıçtan Günümüze Türklerin Kur’ân Tefsirine hizmetleri –Tartışmalı İlmi Toplantı-. haz. İsmail Kurt, Seyit Ali Tüz. İstanbul: Ensar Yayınları, 2012, 301-338.
• Kuran, Ercüment. Türkiye’nin Batılılaşması ve Milli Meseleler. Ankara: TDV Yayınları, 1994.
• Muhammed bin Hamza. XV. yüzyılda yapılmış Kur’ân Tercümesi. haz. Ahmet Topaloğlu. İstanbul: Kültür Bakanlığı yayınları, 1976.
• Muhammed Cemaleddin Hindi ed-Dihlevi, et-Tefsirü’l-Cemali ale't-tenzili'l-Celali, Hazırlayan Mevlana Muhammed Hayreddin Han Hindi Haydarabadi. Bulak : Matbaa-i Hidiviye, 1294, C.I- IV.
• Özkan, Mustafa. “Eski Anadolu Türkçesi Döneminde Kur’ân Tercümeleri”. Tarihten Günümüze Kur’an’a Yaklaşımlar. ed. Bilal Gökkır vd. 517-558. İstanbul: İYV Kur’an ve Tefsir Akademisi, 2010.
• Öztürk, Mustafa. Osmanlı Tefsir Mirası. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2015.
• Paker, Saliha. “Tanzimat Döneminde Avrupa Edebiyatından Çeviriler:Çoğul Dizge Kuramı Açısından Bir Değerlendirme”. çev. Ali Tükel. Metis Çeviri 1 (Güz 1987), 31-43.
• Paker, Saliha. “The Age of Translation and Adaptation, 1850-1914: Turkey”. Modern Literature in the Near and Middle East 185-1970. ed. Robin Ostle. Londra: Routledge, 1991.
• Süreyya, Mehmed. Sicilli-î Osmânî. İstanbul: Matbaa-i Âmire, ts.
• Şentürk, Mustafa. “Modern Dönemde Kur’ân’ın Türkçeye Çevrilmesi Mâcerâsı Zeki Mugâmiz’in Türkçe Kur’ân-ı Kerîm Tercemesi”. Osmanlı Toplumunda Kur’ân Kültürü ve Tefsir Çalışmaları, ed. Bilal Gökkır vd. 2/493-506. İstanbul: İYV Kur’an ve Tefsir Akademisi, 2013.
• Şentürk, Recep. “Fıkıh ve Sosyal Bilimler Arasında Son Dönem Osmanlı Aydını”. İslami Araştırmalar Dergisi 4 (2000), 133-171.
• Şirin, İbrahim. “Sadullah Paşa'nın 19. Asır Manzumesi Bağlamında Osmanlı'da Bilginin Toplumsal Tarihine Bir Bakış”. Sosyo!oji Dergisi 3/15 (2007/2), 41-56.
• Tekin, Mustafa. “Osmanlı’da Ulemadan Aydına Dönüşüm Süreci: Sosyolojik Bir Yaklaşım”. Marife: Dini Araştırmalar Dergisi [Bilimsel Birikim] 4/1 (Bahar 2004), 227-234. Topaloğlu, Ahmet, “Kur’ân-ı Kerim’in İlk Tercümeleri ve Cevâhiru’l-Asdaf”, Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, (Aralık 1983).
• Wilson, Brett. “Mehmet Akif Ersoy ve Kur’an’a Erişim”. Direnen Meal: Akif Meali. ed. Recep Şentürk. 39-49. İstanbul: Mahya, 2016.
• Wilson, Brett. Milliyetçilik Çağında Kur’an Tercümeleri: Türkiye’de Yazılı Kültür ve Modern İslam. çev. Ceren Can Aydın. İstanbul: Alfa Yayınları 2018.
• Yazar, Sadık. “Bakir Bir Araştırma Sahası Olarak Osmanlı Tercüme Geleneği”. Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi 60/1 (2020), 153-178.
• Yetiş, Kazım. “Beşiktaş Cem’iyyet-i İlmiyyesi”. TDV İslam Ansiklopedisi. 5/552-553. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.