“El-Envâr Fî Usûli’l-Fıkh” ve “Muhtasaru Takvîmi’l-Edille” Eserlerinde Aidiyet Problemi ve Nüshaların İncelenmesi

Year 2025, Volume: 25 Issue: 1, 713 - 745, 31.03.2025

Muhammet Ali Çağlar , Mustafa Serdar Özcan

https://doi.org/10.33415/daad.1581039

Abstract

Bu çalışma, Hanefi fakihi Ebû Zeyd ed-Debûsî'ye atfedilen el-Envâr fî Usûli’l-Fıkh*** ve Muhtasaru Takvîmi’l-Edille adlı eserlerin gerçekten ona ait olup olmadığını araştırmaktadır. Kaynaklarda Debûsî'ye bu eserlerin atfedilmesi, genellikle Kâtip Çelebi'nin "Keşfü’z-Zünûn"u gibi klasik eserlere dayandırılmaktadır. Ancak, bu eserlerin içerik incelemesi yapıldığında, Debûsî'ye ait olmadığına dair önemli kanıtlara ulaşılmıştır. Araştırma, öncelikle Burdur Yazmalarında el-Envâr fî Usûli’l-Fıkh olarak kayıtlı iki nüshanın aslında Usûlü’ş-Şâşî adlı bir eser olduğunu tespit etmiştir. Araştırmanın ikinci bölümü, Süleymaniye Kütüphanesi’nde bulunan Takvîmi’l-Edille başlığıyla Debûsî adına kayıtlı Bağdatlı Vehbi nr.350 nüshasına odaklanmıştır. Zira bu nüsha bazı eserlerde el-Envâr fî Usûli’l-Fıkh’ın bir nüshası gibi de düşünülmüştür. Bu eser başlangıçta Debûsî'ye atfedilmişse de eserin aslında Ersâbendî adlı bir Hanefî fakih tarafından kaleme alındığı tespit edilmiştir. Sonuç olarak, hem el-Envâr fî Usûli’l-Fıkh’ın hem de Muhtasaru Takvîmi’l-Edille’nin Debûsî’ye ait olmadığı; el-Envâr’ın, sehven başka bir eserin Debûsî'ye atfedilmesi sonucu ortaya çıktığı ve Muhtasaru Takvîmi’l-Edille’nin ise Ersâbendî’ye ait olduğu ortaya konulmuştur.

Keywords

İslam Hukuku , Fıkıh , Hanefi Mezhebi , Ebû Zeyd ed-Debûsî , el-Ersâbendî

The Attrıbutıon Problem and The Examınatıon of Manuscrıpts In The Works "Al-Anwār Fī Uṣūl Al-Fıqh" and "Mukhtaṣar Taqwīm Al-Adillah"

Abstract

This study investigates whether the works "al-Anwār fī Uṣūl al-Fiqh" and "Mukhtaṣar Taqwīm al-Adillah" attributed to the Hanafi jurist Abū Zayd al-Dabūsī are genuinely his. The attribution of these works to al-Dabūsī in sources is generally based on classical works such as Kâtip Çelebi’s "Kashf al-Ẓunūn." However, upon examining the content of these works, significant evidence has been found suggesting that they do not belong to al-Dabūsī. The research has identified that two manuscripts registered in the Burdur Library under the title "al-Anwār fī Uṣūl al-Fiqh" is, in fact, a different work called "Uṣūl al-Shāshī". The second part of the study focuses on the manuscript registered as "Taqwīm al-Adillah" under Bağdatlı Vehbi nr. 350 in the Süleymaniye Library, which was thought by some to be a manuscript of "al-Anwār fī Uṣūl al-Fiqh." While initially attributed to al-Dabūsī, this work has been determined to have been authored by a Hanafi jurist named al-Arsabandi. In conclusion, both "al-Anwār fī Uṣūl al-Fiqh" and "Mukhtaṣar Taqwīm al-Adillah" do not belong to al-Dabūsī. The work titled "al-Anwār" resulted from a misattribution of another text, while "Mukhtaṣar Taqwīm al-Adillah" is shown to be authored by al-Arsabandi.

Keywords

Islamic Law , Fiqh , The Hanafi School , Abū Zayd al-Dabūsī , al-Arsabandi

References

• Alâuddîn el-Buhârî, Abdulazîz b. Ahmed b. Muhammed el-Hanefî. Keşfu’l-esrâr şerhu Usûli’l-Pezdevî. 4 Cilt. b.y.: Dâru’l-Kitâbi’l-İslâmî, ts.
• Ali el-Kârî, Ebü’l-Hasen Nûrüddîn ʿAlî b. Sultan Muhammed. el-Esmâru’l-ceniyye fî esmâi’l-Hanefiyye. thk. Abdülmuhsin Abdullah Ahmed. Irak: Merkezü’l-Buhûs ve’d-Dirâsâti’l-İslâmiyye, 1. Basım, 2009.
• Akgündüz, Ahmet. “Debûsî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 9/66-67. İstanbul: TDV Yayınları, 1994. https://islamansiklopedisi.org.tr/debusi
• Bağdatlı İsmail Paşa. Hediyyetü’l-ârifîn esmâü’l-müellifîn âsâru’l-musannifîn. İstanbul: Vekâletü’l-Maarifi’l- Celiyye, 1951.
• Bedir, Murteza. “Takvîmü’l-Edille”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 39/493-494. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Debûsî, Ebû Zeyd. el-Envâr fî usûli’l-fıkh. İstanbul: İBB Atatürk Kitaplığı, Burdur 869, 11 HK 1156, 81b-108a.
• Debûsî, Ebû Zeyd. Kitâbü’l-Envâr fî usûli’l-fıkh. Burdur: Konya Bölge Yazma Eserler Kütüphanesi, 1953/2, 15 HK 1953, 1a-137b.
• Debûsî, Ebû Zeyd Abdillâh b. Muhammed b. Ömer b. İsâ. el-Esrâr fi’l-usûl ve’l-fürû’ fî takvîmi edilleti’ş-şer’. thk. Mahmûd Tevfik el-Avâtılî. 4 Cilt. Amman: Vizâratu’l-Evkâf ve’l-Mukaddesâti’l-İslâmiyye, 1. Basım, 1999.
• Debûsî, Ebû Zeyd Abdillâh b. Muḥammed b. Ömer b. İsâ. Kitâbü’t-Takvîm. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Bağdatlı Vehbi, 350, 1a-160b.
• Debûsî, Ebû Zeyd Abdillâh b. Muḥammed b. Ömer b. İsâ. Muhtasaru’t-takvîmi’l-edille. Çorum: Çorum İl Halk Kütüphanesi, 1068, 19 HK 1068, 157.
• Debûsî, Ebû Zeyd ʿAbdullâh b. Muḥammed b. Ömer b. İsâ. Takvîmü’l-edille fî usûli’l-fıkh. thk. Halîl Muhyiddîn el- Meys. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Basım, 1421/2001.
• Debûsî, Ebû Zeyd Abdillâh b. Muhammed b. Ömer b. İsâ. Takvîmü usûli'l-fıkh ve tahdidü edilleti'ş-şer'. thk. Abdurrahîm Ya'kub. 3 Cilt. Riyad: Mektebetü'r-Rüşd, 1.Basım, 2009.
• Debûsî, Ebû Zeyd Abdillâh b. Muhammed b. Ömer b. İsâ. Takvîmü usûli'l-fıkh ve tahdidü edilleti'ş-şer'. thk. Abdülcelîl el-Atâ. Şam: Daru'n-Nu'mân li'l-Ulûm, 2005.
• Durmuş, Abdullah. Takvîmü’l-Edille Adlı Eseri Çerçevesinde Debûsî’de Naslar Dışındaki Şer’î Deliller. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Yüksek Lisans, 2000.
• Ebû ʿAlî eş-Şâşî, Ebû ʿAlî Ahmed b. Muhammed b. İshâk. Usûlü’ş-Şâşî. thk. Muhammed Feyzullah Kenkûhî. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 1982.
• Elmalı, Hüseyin. “Ebû Temmâm”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 10/241-243. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Erkmen, Sebahattin. Hanefî ve Şâfiî Usûlcülerin Sünnet Anlayışı (Debûsî ve Sem’ânî Örneği). Çorum: Hitit Üniversitesi, Yüksek Lisans, 2013.
• Habbâzî, Celâlüddîn Ebî Muhammed Ömer Muhammed b. Ömer. el-Muğnî fî usûli’l-fıkh. Suudi Arabistan: Merkezü’l-Bahs’il-İlmî ve İhyâi’t-Türâsi’l-İslâmî, 1. Basım, 1403.
• İbnü’l-Fûtî, Kemâlüddin Ebu’l-Fadl ʿAbdürrezzâk b. Ahmed eş-Şeybânî. Mu‘cemü’l-âdâb fî Mu‘cemi’l-elkâb. 6 Cilt. İran: Vizâratü’s-Sekâfe ve’l-İrşâd, 1. Basım, 1416.
• Kalça, Fatma Betül. Debûsî’nin Aile Hukukuyla İlgili Görüşlerinin Hilaf İlmi Açısından Değerlendirilmesi. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Yüksek Lisans, 2019.
• Karabulut, Ali Rıza - Karabulut, Ahmet Turan. Mu‘cemü’t-târihi’t-türâsi’l-İslâmî fî mektebâti’l-‘Alem. 6 Cilt. Kayseri: Dâru’l-Akabe, 1. Basım, 2001.
• Kâtib Çelebi, Mustafâ b. Abdullâh Hâcî Halîfe. Keşfü’z-zunûn ʿan esâmi’l-kütüb ve’l-fünûn. 6 Cilt. Bağdat: Mektebetu’l-Musennâ, 1941.
• Kâtib Çelebi, Mustafâ b. Abdullâh Hâcî Halîfe. Süllemü’l-vusûl ilâ Tabakâti’l-fuhûl. thk. Mahmûd Abdulkâdir el- Arnavût. 6 Cilt. İstanbul: IRCICA, 2010.
• Kavakçı, Yusuf Ziya. XI ve XII. Asırlarda Karahanlılar Devrinde Mavara’ al-Nahr İslâm Hukukçuları. Ankara: Sevinç Matbaası, 1976.
• Kavalcıoğlu, Abdullah. Debûsî’nin Takvîmü’l-Edillesi ile Semerkandî’nin Mîzânü’l-Usûl’ünün Benzerlik ve Farklılıkları. Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Doktora, 2018.
• Kehhâle, Ali Rıza. Mu‘cemü’l-müellifîn. Daru İhyâi't-Türâsi'l-Arabi, ts.
• Kureşî, Ebû Muhammed Abdulkâdir b. Muhammed. el-Cevâhiru’l-mudiyye fî tabakâti’l-Hanefiyye. 2 Cilt. Karaçi: Mîr Muhammed Kutubhâne, ts.
• Leknevî, Ebu’l-Hasenât Muhammed Abdülhay. el-Fevâidü’l-behiyye fî terâcimi’l-Hanefiyye. thk. Muhammed Bedruddîn Ebû Firâs en-Na’sânî. Mısır: Dârü’s-Sâade, 1. Basım, 1324.
• Özer, Salim. Debbusi’nin “el-Esrar fi’l-Usul ve’l-Furu” Adlı Eserinin Tahkik ve Tahlili. Kayseri: Erciyes Üniversitesi, Doktora, 1997.
• Özen, Şükrü. İlm-i Hilâfın Ortaya Çıkışı ve Ebû Zeyd ed-Debûsî’nin Te’sîsü’n-Nazar Adlı Eseri. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Yüksek Lisans, 1988.
• Pekcan, Ali. “Usûlü’ş-Şâşî (İlk Klasik Hanefî Usûl Eseri (!) Olarak Bilinen ‘Usûlü’ş-Şâşî’ Adlı Eserin Müellifi ve Muhtevası Üzerine Bir Değerlendirme”. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 2/2 (2003), 267-272.
• Sarıtepe. Erdoğan. Takvîmü’l-Edille Temelinde Debûsî’nin Delil Anlayışı. Ankara: Ankara Üniversitesi, Doktora, 2007.
• Semʿânî, Ebû Saʿd Abdulkerîm b. Muhammed b. Mansûr el-Mervezî. el-Ensâb. thk. Abdurrahman b. Yahyâ. 13 Cilt. Haydarabad: Dâiratü’l-Meʿârifi’l-Osmâniyye, 1382/1962.
• Sığnâkî, el-Hüseyn b. Ali b. Huccâc b. Ali Hüsameddîn es-Sığnâkî. el-Kâfî Şerhu’l-Bezdevî. thk. Fahreddin Seyyid Muhammed Kânit. 5 Cilt. b.y.: y.y., 1422/2001.
• Süyûtî, Ebü’l-Fadl Celâlüddîn Abdurraḥmân b. Ebî Bekr b. Muḥammed el-Hudayrî. Buğyetu’l-vuʿât fî tabakâti’l- luğaviyyîn ve’n-nuhât. thk. Muhammed Ebû’l-Fadl İbrahim. 2 Cilt. Beyrut: el-Mektebetu’l-Aṣriyye, ts.
• Süyûtî, Ebü’l-Fadl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr b. Muhammed el-Hudayrî. Tabakâtu’l-müfessirîn. thk. Alî Muhammed Ömer. Kahire: y.y., 1396.
• Şemsuddîn ed-Dâvûdî, Muhammed b. Alî b. Ahmed el-Mâlikî. Tabakâtu’l-müfessirîn. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l- Kütübi’l-ʿİlmiyye, ts.
• Tuzcu, Recep. Hanefi Usulünde Hadis-Debûsî Örneği. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 2. Basım, 2019.
• Vanlıoğlu, Masum. İlk Dönem Hanefî Hukukçularından Ebû Zeyd Debûsî ve Takvîmu’l-Edille İsimli Kitabının Edisyon Kritiği. Bursa: Uludağ Üniversitesi, Yüksek Lisans, 1997.
• Yâkût el-Hamevî, Ebû ʿAbdullâh Yâkût b. Abdullâh er-Rûmî. Muʿcemu’l-büldân. 7 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 1995.
• Yaşaroğlu, M. Kâmil. “İbnü’s-Sabbâğ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 21/192-193. İstanbul: TDV Yayınları, 2000. https://islamansiklopedisi.org.tr/ibnus-sabbag
• Yetkin, Hacer. Hanefi Usûlünün Kurucularından Debûsî ve Usûl Anlayışı. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 2017.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân. Târîhu’l-İslâm ve vefeyâti’l-meşâhîr ve’l- 'alâm. thk. Beşâr 'Avâd Ma'ruf. 15 Cilt. Riyad: Dâru'l-Garbu'l-İslâmî, 2003.