ŞEYH MÂNİ EL-MÜNTEFİKÎ İSYANI VE BU İSYANA KARŞI ALINAN TEDBİRLER

Yıl 2025, Cilt: 27 Sayı: 1, 48 - 81

Derya Dağaşan , Ercan Gümüş

https://doi.org/10.16953/deusosbil.1472708

Öz

Basra Ayaklanması olarak da kaynaklara yansıyan Şeyh Mâni İsyanı 1692-1701 yılları arasındaki birtakım askeri hazırlıklar neticesinde bastırılabilmişti. Şeyh Mâni’yi bölgede aktör kılan ise Müntefik Urbanı’nın lideri olmasıydı. Müntefik Aşireti Şiî inanca tâbi iken Mâni’nin de mensubu olduğu yönetici konumundaki Sa’dûn Hanedanı ise Sünni idi. Bu mezhep farklılığı Osmanlı Devleti ile kurulan ilişkide kolaylaştırıcı bir rol oynamıştı. Anılan yıllardaki isyan, ödenmesi gereken vergilerin tahsil edilememesinden kaynaklanmıştı. Bu yıllarda Basra’yı besleyen suların rejimi bozulmuş, hidrolik düzenin bozulması tarımsal düzeni vurmuş, nihayetinde uzunca yıllar sürecek bir kıtlık baş göstermişti. Kıtlık ise salgın hastalıklarla birleşince bölgenin idari düzeni yerle yeksan olmuştu. Kıtlık ve salgın hastalık sadece Basra’yı değil Bağdat’ı da vurmuştu. Şeyh Mâni’nin asi olarak ilan edildiği sırada neredeyse bir yıldan fazla bir süredir Basra valisi olduğu anlaşılmaktadır. Osmanlı merkez yönetimi ilki 1696 yılında olmak üzere 1698 ile 1699-1701 yıllarında üç defa sefer hazırlıklarına başlanmasını emretmişti. Ancak üçüncü hazırlık bir sefere dönüşmüştü. Şeyh Mâni’yi Basra’dan çıkarmak üzere Osmanlı Devleti ve Safevi Devleti iş birliğine girmişti. Öte yandan bu askeri seferler için sürekli serdar değişikliğine gidilmişti. Son sefer sonucunda isyan halindeki Urban aşiretleri düzene sokulmuştu. Şeyh Mâni uzlaşma yoluyla isyandan dönmüştü ve seferden kısa bir süre sonra doğal nedenlerle hayatını kaybetmişti.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı Devleti, Safevi Devleti, Basra, Urban, Şeyh Mâni

THE REBELLION SHEIKH MANI AL-MUNTAFIQI AND THE MEASURES TAKEN AGAINST THIS REBELLION

Öz

The Sheikh Mani rebellion, which is also reflected in the sources as the Basra uprising, was suppressed as a result of some military preparations between 1692-1701. What made Sheikh Mani an actor in the region was that he was the leader of the Muntafik Urban. While the Muntafik tribe was a Shiite, the Sa'dun dynasty, which was in the ruling position and to which Mani was a member, was Sunni. This sectarian difference played a facilitating role in the relations established with the Ottoman State. The rebellion in the aforementioned years arose from the failure to collect the taxes that were due. During these years, the regime of the waters feeding Basra was disrupted, the disruption of the hydraulic system affected the agricultural system, and eventually a famine that would last for many years began. When the famine was combined with epidemic diseases, the administrative order of the region was destroyed. Famine and epidemic disease affected not only Basra but also Baghdad.It is understood that Sheikh Mani had been the governor of Basra for almost a year when he was declared a rebel. The Ottoman central administration ordered preparations for a campaign three times, the first in 1696, and in 1698 and 1699-1701. However, the third preparation turned into a campaign. The Ottoman State and the Safavid State cooperated to remove Sheikh Mani from Basra. On the other hand, there were constant changes of commanders for these military campaigns. As a result of the last campaign, the rebellious Urban tribes were brought into order. Sheikh Mani returned from the rebellion through conciliation and died of natural causes shortly after the campaign.

Anahtar Kelimeler

Ottoman Empire, Safavid Empire, Sheikh Mani

Kaynakça

• BOA, A.DVNS.MHM.d, 108/1, 3, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 16, 18, 19, 20, 22, 23, 24, 25, 27, 28, 29, 30, 31, 32, 33, 34, 35, 36, 37, 38, 39, 40, 41, 42, 43, 281, 282, 283, 284, 285, 286, 287, 288, 289, 290, 291, 292, 293, 294, 295, 296, 673.
• BOA, A.DVNS.MHM.d, 110/1593, 1599, 1600, 1606, 1607, 1608.
• BOA, A.DVNS.MHM.d, 115/959.
• Akçay, M. (2008). Saîd. DİA, 35, 543.
• Akdağ, M. (1975). Türk Halkının Dirlik ve Düzenlik Kavgası. Ankara: Bilgi Basımevi.
• Akdağ, M. (1945). Celâli İsyanlarının Başlaması. Dil Tarih Coğrafya Fakültesi Dergisi, IV/1, 23-50.
• Akdağ, M. (1958). Celâli Fetreti. Dil Tarih Coğrafya Fakültesi Dergisi, XVI/1-2, 53-103.
• Ayn Ali Efendi, (2021). Osmanlı Kanunları ve Devlet Teşkilatı, Seyit Ali Kahraman (Haz.). İstanbul: Yeditepe Yayınları.
• Avcı, C. (2010). Şeyh. DİA, 39, 49.
• Carr, E. H. (1993). Tarih Nedir?. Misket Gizem Gürtürk (Çev.). İstanbul: İletişim Yayınları.
• Defterdar Sarı Mehmed Paşa, (1995). Zübde-i Vekayiât, Abdülkadir Özcan (Haz.). Ankara: TTK Basımevi.
• Demirtaş, F. (2013). 1701 Basra Seferi Osmanlı Ordusunun Yürüyüşle Sağladığı İtaat. İstem, (21), 81-102.
• Devellioğlu, F. (1999). Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgatı. Ankara: Aydın Kitapevi.
• Gümüş, E. (2014). 18. Yüzyılın İlk Yarısında Amid Kazası. (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Gazi Üniversitesi, SBE, Ankara.
• Gündüz, T. (1997). Anadolu’da Türkmen Aşiretleri Bozulus Türkmenleri 1540-1640. Ankara: Bige Yayınları.
• Griswold, W. J. (2000). Anadolu’da Büyük İsyan 1591-1611. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Halaçoğlu, Y. (1992). Basra-Osmanlı Dönemi. DİA, 5, 112-114.
• Halaçoğlu, Y. (2007). XIV-XVII. Yüzyıllarda Osmanlılarda Devlet Teşkilâtı ve Sosyal Yapı. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Hartmann, R. (1986). Basra. İA, II, 320-327.
• İdris-i Bitlisi, (1995). Selim Şah-name. Hicabi Kırlangıç (Haz.). (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Ankara Üniversitesi, SBE, Ankara.
• Kanar, M. (2011). Osmanlı Türkçesi Sözlüğü. İstanbul: Say Yayınları.
• Kanûn-nâme-i Sultânî li ‘Azîz Efendi, (1985). Şinasi Tekin-Gönül Alpay Tekin (Ed.). Harward Univetsity.
• Kapar, M. A. (2006). Müntefik (Benî Müntefik). DİA, 32, 27.
• Karadayı, A. (2008). Osmanlı Tarih Yazıcılığının Gölgede Kalmış Bir Eseri “Tarih-i Sâmî”. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Adnan Menderes Üniversitesi, SBE, Aydın.
• Kılıçarslan, Y. (1993). Cebeci. DİA, 7, 182-183.
• Khoury, D. R. (2003). Osmanlı İmparatorluğu’nda Devlet ve Taşra Toplumu Musul 1540-1834. Ülkün Tansel (Çev.). İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Mantran, R. (1995). XVI-XVII. Yüzyıllarda Osmanlı İmparatorluğu. Mehmet Ali Kılıçbay (Çev.). Ankara: İmge Kitabevi Yayınları.
• Matthee, R. (2018). 1600-1700 Yıllarında Araplar, Türkler ve İranlılar Arasında Basra Şehri, İlker Külbilge (Çev.). Cihannüma Tarih ve Coğrafya Araştırmaları Dergisi, IV/1, 155-193.
• Nazmî-zâde Murteza, (2001). Karataş M. (Haz.). Nazmî-zâde Murteza’nın Gülşen-i Hulefâ’sının Tenkitli Transkripsiyonu. (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Atatürk Üniversitesi, SBE, Erzurum.
• Nazmî-zâde Murteza, (2014). Gülşen-i Hulefâ Bağdat Tarihi 762-1717. Mehmet Karataş (Haz.). Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Orhonlu, C. (1987). Osmanlı İmparatorluğunda Aşiretlerin İskânı. İstanbul: Eren Yayıncılık.
• Osmanlı Vilayet Salnamelerinde Basra, (2012). Cengiz Eroğlu, Murat Babuçoğlu ve Orhan Özdil (Ed.). Ankara: ORSAM.
• Öngören, R. (2010). Şeyh. DİA, 39, 52.
• Özbaran, S. (2004). Yemen’den Basra’ya Sınırdaki Osmanlı. İstanbul: Kitabevi Yayınları.
• Özcan, A. (1987). Daltaban Mustafa Paşa. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Enstitüsü Dergisi, 13, 299-334.
• Özkan, S. H. (2018). Şad Kaptanlığı’nın Kuruluşu ve Basra’nın Stratejik Önemi. Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 20, 1, 1-16.
• Râşid, (1282). Târîh-i Râşid. II, İstanbul.
• Silâhdâr Fındıklılı Mehmed Ağa (2018). Nusretnâme (1106-1113/1695-1721). Mehmet Topal (Haz.). Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi.
• Şemseddin Sami, (2010). Kamus-ı Türki. Ankara: TDK.