Belâgat Kitaplarında Cinâs-ı Nâkıs Çeşitlerinin İsimlendirilmesi Konusundaki Tutarsızlıklar

Yıl 2023, Cilt: 31 Sayı: 31, 1 - 20, 25.12.2023

Ahmet Akdağ

Öz

Belâgatin bedî kısmının muhassinât-ı lafziyye olarak adlandırılan lafızla ilgili sanatlarından cinâs, tâm ve tâm olmayan cinâs olmak üzere temelde iki kısma ayrılır. Bunlardan tâm olmayan cinâs, cinâsı oluşturan kelimeler arasında harflerin türü/cinsi, sayısı, hareke ve sükûnu (heyeti) ve sıralanışı gibi hususlar açısından meydana gelen farklılıklara göre çeşitlere ayrılır. Bu özelliklerden harflerin sayısında eksiklik veya fazlalıktan dolayı farklılık meydana gelen tâm olmayan cinâs çeşidi, cinâs-ı nâkıs olarak adlandırılır. Cinâs-ı nâkısın da kendi içinde ziyade harf veya harflerin bulunduğu yere göre çeşitleri mevcuttur. Ancak cinâs-ı nâkısın söz konusu çeşitlerinin isimlendirilmesi hususunda belâgatle ilgili eserlerde bazı tutarsızlıklar bulunmaktadır. Çalışmamızda cinâs-ı nâkısın çeşitleri konusunda belâgatle ilgili eserlerde yer alan bu tutarsızlıklar ele alınmıştır. Söz konusu tutarsızlıklar, Sekkâkî’nin Miftâhu’l-Ulûm adlı eserinden başlanarak günümüze kadar yazılan belâgate dair tercüme, şerh ve telif türündeki eserlerin incelenmesiyle tespit edilmiştir. Bu bağlamda çalışmamız, giriş ve konuyla ilgili tutarsızlıklar üzerinde durulan üç ana başlıktan meydana gelmektedir. Giriş kısmında cinâs-ı nâkıs sanatının tarifi yapılarak belâgatle ilgili eserlerde bu sanatla ilgili tutarsızlıkların meydana geliş şekilleri hakkında bilgi verilmiştir. Birinci başlıkta cinâs-ı nâkıs çeşitlerinin herhangi bir edebî terimle isimlendirilmediği veya kısmen isimlendirildiği eserler; ikinci başlıkta cinâs-ı nâkıs ve çeşitlerinin diğer cinâs çeşitleriyle karıştırıldığı eserler; üçüncü başlıkta ise cinâs-ı nâkıs çeşitlerinin birbirinden farklı terimlerle adlandırıldığı eserler üzerinde durulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Cinâs, cinâs-ı nâkıs, cinâs-ı nâkıs çeşitleri, belâgat

Kaynakça

• Abdullâh Salâhaddîn-i Uşşâkî (2022), Tercüme-i Hizânetü’l-Edeb İzahlı ve Örnekli Belagat Terimleri Sözlüğü, (Haz. KAÇAR, Mücahit, KARSLI, İlyas ve AKDAĞ, Ahmet), İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları.
• Abdünnâfî İffet Efendi (2023), en-Nef‘ü’l-Mu'avvel fî Tercemeti't-Telhîs ve'l-Mutavvel, (Haz. IRMAK, Mustafa), (2 cilt), İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları.
• Ahmet Cevdet Paşa (2000), Belâgat-ı Osmâniyye, (Haz. KARABEY, Turgut ve ATALAY, Mehmet), Ankara: Akçağ Yayınları.
• AKDAĞ, Ahmet (2018), Telhîsü’l-Miftâh’ın Türkçe Tercümeleri ve Mütercimi Bilinmeyen Türkçe Bir Tercümesi (Metin-İnceleme), Doktora Tezi, Karadeniz Teknik Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• AKDEMİR, Hikmet (2016), Belâgat Meânî-Beyân-Bedî’, İstanbul: Nizamiye Akademi.
• AKIN, Mehmet (2016), Rusçuklu M. Hayrî’nin Belâgat’i İnceleme-Metin-Terimler Dizini, Yüksek Lisans Tezi, İnönü Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• AKSOY, Mustafa (1991), Molla Lütfî’nin Risâle-i Mevlânâ Lütfî’si, Yüksek Lisans Tezi, Ege Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• AKSOYAK, İsmail Hakkı ve MACİT, Muhsin (2009), “Edebî Sanatlar”, Eski Türk Edebiyatı El Kitabı, (Ed. İSEN, Mustafa), Ankara: Grafiker Yayınları.
• AKTAŞ, Hasan (t.y.), Klasik Türk Şiirinde Edebî Sanatlar, Edirne: Yort Savul Yayınları.
• Alî Nazîma (2012), Muhtıra-i Belâgat, (Haz. ZÜLFE, Ömer), İstanbul: Yedirenk.
• ARSLAN, Mehmet Ali (2015), Muhtasarul-Meani Tercümesi, (3 cilt), Diyarbakır: Seyda Yayınevi.
• AYDIN, Mustafa (2018), Arap Dili Belagatında Bedî‘ İlmi ve Sanatları, İstanbul: İşaret Yayınları.
• AYDOĞAN, Saliha (2007), Sa’îd Paşa Mîzânü’l-Edeb İnceleme-Metin-Dizin, Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• AYTEKİN, Murat (2006), Vak’anüvîs Halîl Nûrî’nin “Matla‘u’n-nûr” Adlı Telhîs Tercümesi, Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• BARANOĞLU, Şahin (1999), Abdurrahman Süreyyâ Mizânü’l-Belâga I -Metin-, Doktora Tezi, Ege Üniversitesi, Sosyal Bilimler Ensitüsü.
• BAYRAM, Tülay (2021), Süleyman Fehmi’nin “Edebiyat” Adlı Eseri (Değerlendirme-Çeviri Yazı-Sözlük), Yüksek Lisans Tezi, Düzce Üniversitesi, Lisansüstü Eğitim Enstitüsü.
• BAYRAM, Yavuz (2009), “Eski Türk Edebiyatında Anlam Figürleri/Edebî Sanatlar”, Üniversiteler İçin Eski Türk Edebiyatına Giriş, Ankara: Akçağ Yayınları.
• BELEN, Maksut (2010), Mehmet Nüzhet Efendi’nin Hayatı, Edebî Kişiliği ve Eserleri Üzerine Bir İnceleme, Doktora Tezi, Ege Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• BİLGEGİL, M. Kaya (1989), Edebiyat Bilgi ve Teorileri (Belâgât), İstanbul: Enderun Kitabevi.
• BOLELLİ, Nusrettin (2013), Belâgat Beyân-Me’ânî-Bedî’ İlimleri Arap Edebiyatı, İstanbul: M. Ü. İlâhiyat Fakültesi Vakfı Yayınları.
• BULUT, Ali (2016), Bedî‘ İlmi, İstanbul: M. Ü. İlâhiyat Fakültesi Yayınları.
• COŞKUN, Menderes (2003), “Edebî Terimler ve Aruzla İlgili Bir Eser: Alî b. Hüseyin Hüsâmeddîn Amasî’nin Risâletün Mine’l-Arûz ve Istılâhı’ş-Şi‘r’i”, Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi, 8, 97-130.
• COŞKUN, Menderes (2014), Sözün Büyüsü Edebi Sanatlar, İstanbul: Dergâh Yayınları.
• ÇALDAK, Yusuf Kenan (2022), Ahmed Hamdî eş-Şirvânî ve ‘Teshîlü’l-Arûz ve’l-Kavâfî ve’l-Bedâyi’si (İnceleme-Metin), Yüksek Lisans Tezi, Fırat Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• ÇELEBİ, Rabia ve HACIMÜFTÜOĞLU, Nasrullah (1996), Teshîlü’l-Belâğah, İzmir: Anadolu Matbaası.
• DEMİR, Gökhan (2016), et-Tansîsü’l- Muntazar fî Şerhi Ebyâti’t-Telhîs ve’l-Muhtasar (Transkripsiyonlu Metin-İnceleme), Doktora Tezi, Karadeniz Teknik Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• DEMİRCİLER, Ahmet Zahid (2014), Mustafa İzzet Def‘ü’l-Mesâlib fî Edebi’ş-Şâiri ve’l-Kâtib (İnceleme-Metin-Dizin), Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• DEVELLİOĞLU, Ferit (2006), Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat, Ankara: Aydın Kitabevi Yayınları.
• DİLÇİN, Cem (1983), Örneklerle Türk Şiir Bilgisi, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ebu Ya’kûb Sekkâkî (2017), Miftâhu’l-Ulûm Belâgat, (Tercüme ve Notlarla Yayına Haz. ÇELİK, Zekeriyya), İstanbul: Litera Yayıncılık.
• EREN, Cüneyt ve UZUNOĞLU, M. Vecih (2014), Belâgat Terimleri Sözlüğü, İstanbul: Rağbet Yayınları.
• ERKAN, Aarif (2012), Arapça-Türkçe Büyük Sözlük el-Beyan, İstanbul: Yasin Yayınevi.
• GÖKÇE, Hasan (2006), Selîm Sâbit [ö. 1911] Mi’yâru’l-Kelâm (Metin-İnceleme-Sözlük), Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü.
• GÜNEŞ, Halit (2009), Mehmet Rıfat Mecâmiü’l-Edeb Birinci Cilt (İnceleme-Metin), Yüksek Lisans Tezi, Trakya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• İbnülkâmil Mehmed Abdurrahmân (2017), Belâgat-ı Osmâniyye, (Haz. YEŞİLYURT, Şamil), Kayseri: Kimlik Yayınları.
• KAÇAR, Mücahit (2009), “Şiire ve Söz Sanatlarına Dâir Bir Mesnevî Hasan Yâver’in ‘Kitâb-ı Fenniyye-i Eş’âr’ İsimli Eseri”, İstanbul Üniversitesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, 40, 95-140.
• KAÇAR, Mücahit (2012), Şerîfî Hadîkatü’l-Fünûn Türkçe Te’lîf Edilmiş Bir Belâgat Kitabı, İstanbul: Okur Akademi.
• KAÇAR, Mücahit (2015), “Fesâhat ve Belâgat”, Osmanlı Edebî Metinlerini Anlama Kılavuzu, (Ed. ŞENÖDEYİCİ, Özer), İstanbul: Kesit Yayınları.
• KAÇAR, Mücahit (2022), “17. Yüzyıl Anadolu Sahası Türkçe Belagat Çalışmalarında Yapısal Dönüşüm ve Telhîsu’l-Miftâh Etkisi”, 17. Yüzyıl Işığında Osmanlı, (Ed. KONCU, Hanife ve SEÇGİN, Nuri), İstanbul: Dün Bugün Yarın Yayınları, 419-427.
• KARAALİOĞLU, Seyit Kemal (1969), Edebi Sanatlar Antolojisi, İstanbul: İnkılâp ve Aka Kitabevleri.
• KARAMOLLAOĞLU, Fatma Serap (2014), Kur’ân Işığında Belâgat Dersleri Bedî’ İlmi, İstanbul: İşaret Yayınları.
• KILIÇ, Atabey (2007), Ahmed Hamdî Belâgat-ı Lisân-ı Osmânî (İnceleme-Metin-Dizin), Kayseri: Laçin Yayınları. KOCAKAPLAN, İsa (2014), Açıklamalı Edebî Sanatlar, İstanbul: Türk Edebiyatı Vakfı Yayınları.
• KÜÇÜK, Hasan (2007), Şerîf Ahmed b. Yûsuf’un Risâle fî Ulûmi’l-Belâga Adlı Eserinin Tahkîki ve Osmanlıca Tercümesinin Latinize Edilmesi, Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• KÜLEKÇİ, Numan (2005), Açıklamalar ve Örneklerle Edebî Sanatlar, Ankara: Akçağ Yayınları.
• Mehmed Mihrî, el-Eserü'l-Celîl fî Medh Alâ İsmâîl, İstanbul: Büyükşehir Belediyesi Atatürk Kitaplığı, Aşiyan Koleksiyonu, Nu. 250/1.
• Mehmed Zihnî Efendi (1910), el-Kavlü'l- Ceyyid fî Şerh-i Ebyâti't-Telhîs ve Şerhayhi ve Hâşiyeti's-Seyyid, İstanbul: Matbaa-i Âmire.
• MEYDANOĞLU, Ayşe (2019), “Arap Dili ve Belâgat’ında Cinâs Sanatı”, Mesned İlahiyat Araştırmaları Dergisi, 10/1, 155-167.
• Muallim Nâcî (t.y.), Istılahat-ı Edebiyye Edebiyat Terimleri, (Haz. YALÇIN, Alemdar ve HAYBER, Abdülkadir), Ankara: Akabe Yayınları.
• MÜDERRİSOĞLU, Ahmet (2006), Telhîs Ebyâtının Şerhi Binbir Hakikat, (Haz. ÖZGER, Şükrü), İstanbul: Çamlıca Yayınları.
• ÖZTOPRAK, Nihat (1999), “Halk ve Divan Şiirinde Cinas Sanatının Karşılaştırılması Üzerine Bir Deneme”, Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi, 1, 151-170.
• ÖZTÜRK, Erdem Can (2010), Alî Cemâleddîn Arûz-ı Türkî, İlm-i Kavâfî, Sanâyi’-i Şi’riyye ve İlm-i Bedî (İnceleme-Metin-Sözlük-Tıpkıbasım), Yüksek Lisans Tezi, Bozok Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• POLAT, Kadim (2016), Alî Nazîf’in Zînetü’l-Kelâm’ı ve Türk Belâgatindeki Yeri, Yüksek Lisans Tezi, Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Reşîdüddîn el-Vatvât (2009), Hadâiku’s-Sihr fî Dakâiki’ş-Şi’r, (Arapçaya Terc. İbrâhîm Emîn eş-Şevâribî), Kahire: el-Merkezü'l-Kavmî li't-Terceme.
• SARAÇ, M. A. Yekta (2011), Klâsik Edebiyat Bilgisi Belâgat, İstanbul: Gökkube Yayınları.
• SELÇUK, Bahir vd. (2015), Söz ve Sihir Arasında Edebî Sanatlar, İstanbul: Kesit Yayınları.
• SOYSAL, M. Orhan (2005), Edebî San’atlar ve Tanınması, İstanbul: Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları.
• SUMMAK, Abdülkadir (1999), Miftâhu’l-Belâga ve Misbâhu’l-Fesâha -Transkripsiyonlu Metin-, Yüksek Lisans Tezi, Harran Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Sürûrî, Bahrü’l-Maârif, Ankara: Adnan Ötüken İl Halk Kütüphanesi, 06 Hk 1312.
• ŞAHİNER, Necmeddin (1975), Edebî Sanatlar, İstanbul: Yeni Asya Yayınları.
• ŞANLI, İsmet (2010), Muhammed bin Muhammed Altıparmak Telhîs Tercümesi [Tenkitli Metin], Ankara: Ürün Yayınları.
• TARLAN, Ali Nihat (1981), “Edebî Sanatler”, Edebiyat Meseleleri, İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Tercüme-i Alâiyye, Manisa: İl Halk Kütüphanesi, 45 Hk 2959, Nu. 12.
• TOLASA, Harun (1986), “18. yy.’da Yazılmış Bir Divan Edebiyatı Terimleri Sözlüğü -Müstakimzâde’nin Istılâhâtü’ş-Şi’riye’si- II”, İstanbul Üniversitesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, 24, 363-380.
• YANIK, Nevzat H. vd. (t.y.), Telhîs ve Tercümesi Kur’ân’ın Eşsiz Belâgatı, İstanbul: Huzur Yayın Dağıtım.
• YETİŞ, Kâzım (2006), “XVI. Yüzyıl Başında Yazılmış Bir Kavâid-i Şi’riyye Risalesi”, Belâgattan Retoriğe, İstanbul: Kitabevi Yayınları.
• YILDIZ, Fatma (2016), Mebâni’l-İnşâ Cild-i Evvel, Yüksek Lisans Tezi, Adnan Menderes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.