AHMED ZÜHDÜ PAŞA VE OSMANLI MALİYESİ ÜZERİNE BİR LÂYİHA

Yıl 2017, Sayı: 18, 1 - 29, 01.06.2017

Harun Şahin

Öz

Osmanlı Devleti’nin önemli paşalarından olan Ahmed Zühdü Paşa, Tanzîmat devrinde çok önemli görevlerde bulunmuştur. Maliye Nazırlığı döneminde geleneğe uygun olarak görev sahasını ilgilendiren konularda çok sayıda lâyiha ve rapor hazırlamıştır. Padişaha sunduğu lâyihalarda daha çok bütçe, vergi, para, maaş ve kapitülasyonlar konusu üzerinde durmuş, devletin mali problemlerini çözmeye çalışmıştır. Ahmed Zühdü Paşa, çalışmamızın konusunu oluşturan lâyihada, kamu gelirlerini arttıran ve kamu giderlerini azaltan önerilerde bulunmuştur. Devlet bütçesinde önemli paya sahip olan emlak, arazi ve temettu’ vergisi, bedel-i askerî, bedel-i öşr, aşar, ağnam, canavar vergisi ve Reji İdaresi konusunda değerlendirmeler yapmıştır. Lâyihada aşar, ağnam ve bedel-i askerî vergilerinin oranlarının yükseltilmesi, vergi tahsil dönemlerinin mükelleflere göre belirlenmesi, ticari muamelelerde tebaa arasında eşitliğin sağlanması, vergi kayıtlarının düzenli tutulması, yabancılara verilen tütün imtiyazının kaldırılması, nezaretlere ait harcamaların kısılması ve vilayetlerde yürütülen mali işlerde nizamnâmelere uyulması tavsiye edilmektedir.

Anahtar Kelimeler

Ahmed Zühdü Paşa, Osmanlı, Islahat, Hazine, Maliye, Vergi

AHMED ZÜHDÜ PAŞA AND A REPORT ON THE OTTOMAN FINANCE

Öz

One of the leading political figures in the Ottoman Empire, Ahmed Zühdü Paşa occupied a number of important posts during the Tanzimat Period. He composed many reports pertaining to his field of authority. His reports mostly focus on such topics as the state budget, taxation, monetary system, salary and capitulations, and tackle the emergent financial problems in his times. In one of those reports, which constitutes the basic subject of our study, Ahmed Zühdü Paşa proposes remedies for increasing public revenue and cutting down public expenditures. He ponders over real estate tax, land tax, temettu’ tax, asar tax, agnam tax, bedel-i askerî, pig tax and the Régie Administration Tobacco monopoly , contributing to the state budget to significant extent. Furthermore, the report recommends increasing the levels of agnam tax, asar tax and bedel-i askerî; determining the tax period according to tax-payers; ensuring equity among all citizens in commercial processes; keeping tax records in proper order; destroying the tobacco privileges granted to foreigners; decreasing the ministry expenditures; and conforming to the regulations in financial processes executed in the provinces

Anahtar Kelimeler

Ahmed Zühdü Paşa, Ottoman Finance, Reform, Report.

Kaynakça

• BOA, Y.EE, 45/41-1.
• BOA, Y.EE, 11/13.
• BOA, Y.PRK.ML, 7/9.
• BOA, Y.PRK.BŞK, 12/14-1.
• BOA, DH. MKT, 2825/19.
• BOA, Mülga Dahiliye Nezâreti Sicill-i Umûmî Defteri, Nr: 18, s. 1-2.
• Akdağ, Mustafa, “Osmanlı İmparatorluğunun Kuruluş ve İnkişafı Devrinde Türkiye’nin İktisadi Vaziyeti”, Belleten, Cilt: XIII, No: 51, Ankara: 1949, s. 497–571.
• Akyüz, Yahya, “Abdülhamit Devrinde Protestan Okulları ile İlgili Orijinal İki Belge”, AÜ Eğitim Fakültesi Dergisi, III/1-4, Ankara: 1971, s. 121-130.
• Altundağ, Şinasi, “Osmanlı İmparatorluğu’nun Vergi Sistemi Hakkında Kısa Bir Araştırma”, AÜDTCFD, c.V, Sa.2, Mart-Nisan 1947, s. 190-191.
• Anonim, “Merhum Ahmed Zühdü Paşanın Tercüme-i Hali”, Ma„lûmât, İstanbul: 22 Mayıs 1902, s. 237-238.
• Anonim, İhsaiyat-ı Mâliyye (Maliye İstatistikleri) 1885–1909, Maliye Bakanlığı APKKB Yayını No: 20007357, Ankara: 2000.
• Barkan, Ömer Lütfi , Osmanlı Devleti‟nin Sosyal ve Ekonomik Tarihi, Tetkikler-Makaleler, Cilt:1, İstanbul Üniversitesi Rektörlük Yayını No: 4214, İktisat Fakültesi Yayını No:565, Türk İktisat ve İçtimaiyat Tarihi Araştırmaları Merkezi Yayını No:3, Yayına Haz: Hüseyin Özdeğer, İstanbul: 2000.
• Ben’im, Ahmed Esad, “Eski Rüsumat Eminlerinden Ahmed Zühdü Paşa”, Gümrük Rehberi, No: 535, İstanbul: 1947, s. 5278-5280.
• Çetin, Atillâ, “Meârif Nazırı Ahmet Zühdü Paşa’nın Osmanlı İmparatorluğu’ndaki Yabancı Okullar Hakkında Raporu”, Güneydoğu Avrupa Araştırmaları Dergisi, S. 10-11, 1982, s. 189-219.
• Emecen, Feridun, “Bedel”, TDV İslam Ansiklopedisi, Cilt 5, Ankara: 1992: s. 301. Öner, Erdoğan, Osmanlı İmparatorluğu ve Cumhuriyet Döneminde Mali İdare, TC Maliye Bakanlığı APKKB Yayını No:2005/369, 2. Baskı, Ankara: 2005.
• ______________ , Osmanlı Bütçeleri (1864, 1869, 1877, 1880, 1897 Osmanlı Muvâzene Defterleri), Maliye Bakanlığı Strateji Geliştirme Başkanlığı, Ankara: 2007.
• Ergin, Osman, Türkiye Meârif Tarihi, Cild: 3-4, Eser Matbaası, İstanbul: 1977.
• Genç, Mehmet, Osmanlı İmparatorluğunda Devlet ve Ekonomi, Ötüken Neşriyat, İstanbul: 2000.
• Güran, Tevfik, 19. Yüzyıl Osmanlı Tarımı Üzerine Araştırmalar, Eren Yayıncılık, İstanbul: 1998.
• ______________ , Osmanlı Mali İstatistikler Bütçeler 1841–1918, DİE Yayını, Tarihi İstatistikler Dizisi, C.7, Ankara: 2003.
• İgüs, Esma, “II. Abdülhamid Dönemi Eğitim Sistemi, Eğitim Yapıları ve Askerî Rüşdiyeler”, Fen Bilimleri Enstitüsü Mimarlık Tarihi ve Kuramı Doktora Programı, İstanbul: 2008.
• Kanunnâme-i Arâzi, Tak-Vek, 9.10.1274 tarih, No: 562.
• Karakışla, Yavuz Selim, “Arşivden Bir Belge- Çocuklara Rehber Dergisine İmtiyaz Verilmesi (1896)”, Toplumsal Tarih Dergisi, Sayı: 76, 2000, s. 24-27.
• Köprülü, M. Fuad, Bizans Müesseselerinin Osmanlı Müesseselerine Tesiri, 2. Baskı, Akçağ Yayını, Ankara: 2004.
• Mehmed Râif, Mir‟ât-ı İstanbul, Cild: I, İstanbul: 1314.
• Mehmet Reşit, “Ahmet Zühdü Paşa’nın Medeni Cesareti”, Hürriyet Gazetesi, İstanbul: 20.12.1953.
• Nedkoff, Boris Christoff; “Osmanlı İmparatorluğunda Cizye (Baş Vergisi)”, Türkçeye Çeviren: Altundağ, Şinasi, Belleten, Cilt: VIII/ No:32, Ankara: 1944, s. 599-649.
• Pakalın, M. Zeki, Maliye Teşkilâtı Tarihi (1442-1930), Cit: III, Ankara: 1978, s. 435-446
• ______________ , “Bedel-i Askerî”, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, Cilt: I, MEB Yayınları, İstanbul: 1993, s. 185.
• ______________ , “Bedel-i Öşür”, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, Cilt: I, MEB Yayınları, İstanbul: 1993, s. 186.
• ______________ , “Öşr”, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, Cilt: II, MEB Yayınları, İstanbul: 1993, s. 746.
• ______________ , “Temettü’ Vergisi”, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, Cilt: III, MEB Yayınları, İstanbul: 1993, s. 453-455.
• ______________ , “Âşar”, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, Cilt: I, MEB Yayınları, İstanbul: 1993, s. 96-98.
• Sayın, Abdurrahman Vefik , Tekâlif Kavaidi, T.C. MBAPKKB Yayını No:1999/352, Ankara: 1999.
• Sinaplı, Ahmet Nuri, Maliye ve Maârif Nazırı Ahmet Zühtü Paşa, Lebib Yalkın Yayınları ve Basım İşleri A.Ş, İstanbul: ty.
• Süleyman Sûdî, Defter-i Muktesid Osmanlı Vergi Düzeni, Yay. Hz. Mehmet Ali Ünal, Isparta: 1996.
• Şener, Abdüllatif, Sona Doğru Osmanlı, Birleşik Kitabevi, Ankara: 2007.
• Tabakoğlu, Ahmet, “Tekâlif”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt 40, Ankara: 1997.
• Tabakoğlu, Ahmet ve Taşdirek, Okan Çağlar, “Osmanlı’da Mâlî Denetimin Kurumsal Gelişimi-Maliye Teftiş Heyetinin Kuruluşu”, Yönetim ve Ekonomi Araştırmaları Dergisi, Cilt:13 Sayı:2 (Mayıs 2015), s. 91-113.