Türkçede İrdelenmesi Gereken Bir Fiil: İrdelemek

Year 2023, Issue: 27, 17 - 36, 21.03.2023

Didem Akyıldız Ay , Ezgi Demirel Kamanlı

https://doi.org/10.30767/diledeara.1230685

Abstract

“İyice, derinlemesine araştırmak” anlamına gelen “irdele-” fiili “izdele-” yapısı dışında herhangi bir metinde tanıklanamayan ve “Dil Devrimi” ile beraber Türkiye Türkçesi ağızlarından alınarak yazı dilimize kazandırılan bir sözcüktür. Nitekim sözcüğün ağızlarda farklı anlamlarla çok canlı olarak kullanıldığı “Türkiye’de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü” vasıtasıyla tespit edilebilmektedir. Sözcük her ne kadar “irde-” kısmına kadar çok net bir şekilde açıklanabilse de bu gövde üzerine getirilen ekler ile ilgili birtakım soru işaretleri bulunmaktadır. Bu yüzden, sözcüğün hangi eklerden oluştuğunun araştırılması gerekmektedir.
Bu makalede “irdele-” fiilinin “-AlA-”, “-lA-”, “-l-” ve “-A-” eklerinden hangisi ya da hangileriyle oluştuğu tartışılmakta ve sözcüğün yapısı gün yüzüne çıkarılmaya çalışılmaktadır.
Bu dört ek doğrultusunda üç olasılığın bulunduğu söylenebilir. Yapılan incelemelere göre sözcüğün “ir (iz)” isim köküne dayandığı kesindir. Köke getirilen +de- isimden fiil yapma ekiyle sözcük fiilleştirilmiştir. İrde- gövdesine edilgen fiil yapma işlevindeki -l- ekinin eklenmesiyle irdel- olduğu ve pekiştirme ifade eden -A- fiilden fiil yapma ekinin getirilmesiyle de sözcüğün bugünkü şekline kavuştuğu düşünülmektedir.

Keywords

irdele-, -AlA-, -lA-, -A-, köken

References

• Arat, Reşit Rahmetî (2006), Atabetü’l Hakayık, Ankara: TDK Yayınları.
• Argunşah, Mustafa (2017), Çağatay Türkçesi, İstanbul: Kesit Yayınları.
• Banguoğlu, Tahsin (1956), “Türkçede Tekerrür Filleri”, TDAY-Belleten, s. 111-123.
• Banguoğlu, Tahsin (2007), Türkçenin Grameri, Ankara: TDK Yayınları.
• Bayar, Nevnihal (2006), Açıklamalı Yeni Kelimeler Sözlüğü, Ankara: Akçağ Yayınları.
• Cin, Ali ve Işık, Deniz (2020), “Eski Türkçeden Günümüze +lA- İsimden Fiil Yapım Eki”, Mediterranean Journal of Humanities, C.10, s.79-115.
• Clauson, Sir Gerard (1972), An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth Century Turkish, Oxford: Clarendon Press.
• Çelikbay, Ayhan (2011), “Çağdaş Türk Lehçelerinde Bir Tekrar Fiili Yapma Eki: -GIlA- / -KIlA-”, Türkbilig, S. 21, s. 73-86.
• Deny, Jean (2012). Türk Dil Bilgisi (Çev. Ali Ulvi Elöve), Kabalcı Yayınları: İstanbul.
• Derleme Sözlüğü (2009), C. IV, Ankara: TDK Yayınları.
• Dönmez, Hatice (2012), (Kâmûs-ı Türkî’ye Göre) Türkçede Fiilden Fiil Yapan Ekler ve Kullanılışları, İnönü Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Malatya, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi.
• Duman, Musa (2002), “On the usage of the adverbial suffix +lA in Old Anatolian Turkish”, Turkic Languages 6, s. 8-18.
• Ediskun, Haydar (1999), Türk Dilbilgisi Sesbilgisi-Biçimbilgisi-Cümlebilgisi, Remzi Kitabevi: İstanbul.
• Eraslan, Kemal (2012), Eski Uygur Türkçesi Grameri. Ankara: TDK Yayınları.
• Ercilasun, Ahmet Bican (2008). “la Enklitiği ve Türkçede bir ‘Pekiştirme Enklitiği’ Teorisi”, Dil Araştırmaları, S. 21, s. 35-56.
• Ercilasun, Ahmet Bican ve Akkoyunlu, Ziyad (2014), Dîvânu Lugât’it-Türk Giriş-Metin-Çeviri-Notlar-Dizin, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Erdal, Marcel (1991). Old Turkic Word Formation Vol.I- II, Wiesbaden: Otto Harrassowitz.
• Ergin, Muharrem (2000), Türk Dil Bilgisi, Bayrak Yayınları: İstanbul.
• Göbütoğlu, İdris (1995), Türkiye ve Azerbaycan Türkçesinde Fiillerin Karşılaştırmalı Anlam Gelişmeleri, Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi.
• Gülensoy, Tuncer (2007), Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü, Ankara: TDK Yayınları.
• Güner, Galip (2020), Kıpçak Türkçesi Grameri, Ankara: TDK Yayınları.
• Hacıeminoğlu, Necmettin (2008), Karahanlı Türkçesi Grameri, Ankara: TDK Yayınları.
• Hacıeminoğlu, Necmettin (2016), Türk Dilinde Yapı Bakımından Fiiller En Eski Türkçe Metinlerden Zamanımıza Kadar -Yazı Dilinde-, İstanbul: Bilge Kültür Sanat.
• Hatiboğlu Vecihe (1981), Türkçenin Ekleri. Ankara: TDK Yayınları.
• Karamanlıoğlu, Ali Fehmi (2019), Kıpçak Türkçesi Grameri, Ankara: TDK Yayınları.
• Kocasavaş, Yıldız (2003), “Çağatay Metinlerinde Görulen la Hakkında”, Türk Dünyası Araştırmaları, S. 242 (Şubat 2003), s. 183-188.
• Korkmaz, Zeynep (2009), Türkiye Türkçesi Grameri Şekil Bilgisi, Ankara: TDK Yayınları.
• Korkmaz, Zeynep (2010), “-lA pekiştirme edatının Türkiye Türkçesi ağızlarındaki uzantıları ve -AlA tekrarlama ekinin yapısı üzerine”, TDAY-Belleten, C. 58, S. 1, s. 7 - 20.
• Nadyelyayev, V. M vd. (1969), Drevnetyurkskiy Slovar. Leningrad: Akademiya Nauk SSSR.
• Nalbant, Mehmet Vefa (2004), “Türkçe Enklitik Edat ‘LA’”, V. Uluslararası Türk Dili Kurultayı Bildirileri, (20-26 Eylül), Ankara: TDK Yayınları, s. 2157-2173.
• Önler, Zafer (1992), “Türkçede –LA Zarf Eki”, Uluslararası Türk Dili Kongresi Ankara, s. 9-15.
• Özen Aratalay, Sevda; Yıldız, Şahin (2020), “-lA Ekinin Farklı Bir İşlevi Üzerine”, Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, C. 22, Sayı. 3, s. 706-713.
• Öztürk, Rıdvan (2007), Türk Lehçeleri Grameri, Özbek Türkçesi (Ed: A. B. Ercilasun), Ankara: Akçağ Yayınları.
• Tamir, Ferhat (2007), Türk Lehçeleri Grameri, Kazak Türkçesi, (Ed: A. B. Ercilasun), Ankara: Akçağ Yayınları.
• Tekin, Talat (2003), Orhon Türkçesi Grameri, yay. Mehmet Ölmez, İstanbul: Türk Dilleri Araştırmalar Dizisi.
• Tekin, Talat (2003), “Zetacism and Sigmatism in Proto-Turkic”, Makaleler-1 (Altayistik) hzl. Emine YILMAZ-Nurettin DEMİR, Ankara: Grafiker Yayınları, s. 1-37.
• Tulum, Mertol (1993), “-la/-le Ekine Dair”, Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, C. XXVI, s. 157-164.
• Uygur, Sinan (2005), “+lA- Ekinin İşlevleri Üzerine Bir Deneme”, Türk Dili, C. XC, S. 646, s. 347-351.
• Ünlü, Suat (2012), Karahanlı Türkçesi Sözlüğü, Konya: Eğitim Yayınevi.
• Üstüner, Ahat (2021), “LA Enklitiği ve Ali Şîr Nevâyî’nin LA Redifli Gazelleri”, Prof. Dr. Pervin Çapan Armağanı, Muğla: Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi Yayınları (Ed. Nagihan Uçan Eke, Nilüfer Tanç), s. 94-104.
• Yazıcı Ersoy, Habibe (2007), Türk Lehçeleri Grameri, Yeni Uygur Türkçesi, (Ed: A. B. Ercilasun), Ankara: Akçağ Yayınları.
• Elektronik Kaynaklar https://sozluk.gov.tr/ (08.11.2022)
• http://lugatim.com/s/irdelemek (08.11.2022)
• https://www.nisanyansozluk.com/ek/%2BAlA- (24.12.2022)
• https://www.nisanyansozluk.com/kelime/irdele- (18.11.2022)
• https://v3.tnc.org.tr/ (01.12.2022)
• https://lehcediz.com/tarama/pages/arama/arama_sonuc.php?s=izdele (18.11.2022)