Mıknatıs Neden Çeker? İstisnai Özellikler (Havâss) Etrafında İbn Sina Fiziğine Yeni Bir Bakış

Year 2019, Volume: 24 Issue: 46, 0 - 0, 01.08.2019

İbrahim Halil Üçer

https://doi.org/10.20519/divan.614128

Abstract

Mıknatıs neden çeker sorusu duyulur niteliklere dayalı doğa

merkezli fizik teorisinin açıklayıcı yeterliliği için daima bir

turnusol kağıdı olmuş ve duyulur niteliklere indirgenemediği

için açıklanamazlık, bilinemezlik ve giderek gariplikle

nitelenen istisnai özellikler alanının (idiotês / havâss) timsali

haline gelmiştir. Antik dönemden başlayarak İbn Sina’ya

gelinceye değin giderek genişleyen bu istisnai özellikler alanının

Peripatetik ve Galenci doğa teorileri tarafından tutarlı

bir açıklamasının verilemediği yerde, farklı bir nitelikçi model

üzerinden ilerleyen el-Kîmyâ geleneği ile parçacıkçı model üzerinden ilerleyen Antik-Helenistik ve kelamî atomcu

teorilerin devreye girerek yeni açıklamalar önerdiği görülür.

İbn Sina en iyi Cabir b. Hayyan tarafından temsil edilen el-

Kîmyâ modeli ile parçacıkçı modelleri dışlayarak, mıknatıssal

çekimin de dahil olduğu istisnai özellikler alanını doğa

merkezli teori içerisinde açıklamanın bir yolunu bulmuştur.

Duyulur suretlere dayalı doğa merkezli teoriden akledilir suretlere

dayalı bir doğa merkezli teoriye geçişi ifade eden bu

yol, İbn Sina tarafından “iki fazlalık” ve “iki anlam” teorisi

adını verebileceğimiz, Yeni-Çağ doğa felsefelerinin ortaya

çıkışına değin doğa merkezli modelin yeterlilik ve meşruiyetini

muhafaza rolü üstlenen, bütünleşik bir teori ile döşenmiştir.

“İki fazlalık” teorisi fiziksel altyapılar seviyesinden

gözlemlenebilir aşikar özellikler alanına veya gerçek varlık

seviyesine çıkışı açıklamayı hedeflerken, “iki anlam teorisi”

ise gözlemlenebilir aşikar özellikler veya gerçek varlık alanından

fiziksel altyapılara doğru gidişin rasyonalitesini inşa

etmeyi hedefler. “İki fazlalık” teorisindeki ilk fazlalık fiziksel

olup fiziksel karışımlar ertesinde ortaya çıkan doğal istidatları

ifade ederken, ikinci fazlalık ise metafiziksel olup yarıvarlık

durumundaki istidatları bilfiil hale getiren ilahi varlık

feyzini ifade eder. “İki anlam” teorisindeki birinci anlam

fiziksel olup duyulur suretleri ifade ederken, ikinci anlam

metafiziksel olup duyulur suretler ve özelliklerin altında yatan

gözlemlenemez akledilir ilkeyi ifade eder. Gözlemlenebilir

özelliklerin gözlemlenemez ilkelere atıfla açıklanmasını

öneren ve akledilir suretlerle duyulur suretler arasındaki bir

ayrıma dayanan “iki anlam teorisi” sadece havâss alanını

doğallaştırarak normal özelliklerle eşitleme sonucu vermemiş,

İbn Sina’nın varlık-mahiyet ayrımının metafizikte üstlendiği

role benzer bir işlevi fizikte ifa etmiştir. Bu makalede

mıknatıssal çekim özelliği örneğinde, havâss alanının parçacıkçı

ve nitelikçi fizik teoriler içerisinde nasıl rasyonalize

edilmeye çalışıldığı ve nihayetinde ne tür bir bilinemezlik

sahası yarattığı ele alındıktan sonra, İbn Sina’nın yeni doğa

felsefesinin bu gariplikler alanını hangi teoriler aracılığıyla

doğallaştırdığı ve kendisini hangi yollarla duyulur niteliklere

dayalı fizik teorinin yerine ikame ettiği ele alınmaktadır.

Keywords

Mıknatıssal Çekim, İstisnai Özellikler

References

• Alexander of Aphrodisias. Quaestiones 2.16-3.15. Çev. Robert William Sharples. Ithaca, New York: Cornell University Press, 1994. Ali b. Rabben Taberi. Firdevsu’l-hikme fî’t-tıbb. Haz. Muhammed Zubeyr es-Sıddîkî. Berlin: Matba‘ Âfitâb, 1928. Aristotle. On the Soul. Çev. J. A. Smith. Princeton: Princeton University Press, 1991. ––––. Physics. Çev. R. P. Hardie ve R. K. Gaye. Princeton: Princeton University Press, 1991. Asmis, E. “Lucretius’ New World Order: Making a Pact with Nature.” The Classical Quarterly, New Series 58/1 (2008): 141-57. Brown, H. V. B. “Avicenna and the Christian Philosophers in Baghdad.” Islamic Philosophy and The Classical Tradition, ed. S. M. Stern, A. Hourani ve V. Brown, 35-48. Columbia, South Carolina: University of South Carolina Press, 1972. Cabir b. Hayyan. “Kitâbu’l-Mîzân es-Sagîr.” Essai Sur L’Histoire Idées Scientifiques Dans L’Islam V/I. Textes Choisis (Muhtâru Resâil). Haz. Kraus, P. Cairo: 1935. ––––. “Kitâbu Havâssi’l-kebîr.” Essai Sur L’Histoire Idées Scientifiques Dans L’Islam V/I. Textes Choisis (Muhtâru Resâil). Haz. Kraus, P. Cairo: 1935. ––––. “Kitabu’r-rahme.” La Chimie au Moyen Age, L’Alchimie Arabe V/III. Haz. Berthelot, M. Paris: Imprimerie Nationalei, 1893. ––––. “Kitâbu’t-Tecmî‘.” Essai Sur L’Histoire Idées Scientifiques Dans L’Islam V/ I. Textes Choisis (Muhtâru Resâil). Haz. Kraus, P. Cairo: 1935. Câlînûs. Tiryâk to Fîsûn. Ayasofya Ktp. n. 3590. Demir, Osman. Kelamda Nedensellik, İlk Dönem Kelamcılarında Tabiat ve İnsan. İstanbul: Klasik Yayınları, 2015. Nîsâbûrî, Ebû Reşîd. El-Mesâil fî’l-hilâf beyne’l-basriyyîn ve’l-bağdâdiyyîn. Haz. Maan Ziyâde, Rıdvan Seyyid. Beyrut: Ma‘hedu’l-inmâ’ el-arabî, 1979. Epiküros. “Herodotus’a Mektup.” Ünlü Filozofların Yaşamları ve Öğretileri. Haz. Diogenes Laertios, çev. Candan Şentuna, 488-504. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2004. Galen. On The Natural Faculties Çev. A. J. Brock, Cambridge: Harvard University Press, 1952. Gannagé, E. “Between Medicine and Natural Philosophy, Avicenna on Properties (khawâss) and Qualities (kayfiyyât).” The Occult Sciences in Pre-Modern Islamic Cultures, ed. Nader Bizri, Eva Orthmann, 41-67. Beirut: Ergon Verlag Würzburg, 2018. İbn Baytâr. Kitâbu’l-Câmi‘ li-mufredâti’l-edviye ve’l-eğziye. Kahire: Bulak Matbaası, 1291. İbn Sina. “Kitâbu Edviyeti’l-kalbiyye.” Min Muellefâti İbn Sina et-Tıbbiyye, haz. Muhammed Zuheyr Bâbâ. Dımaşk: Menşûrâtü ma‘hedi’t-turâsi’l-ilmiyyi’l-arabî, 1983. ––––. “Kitâbu’l-İnsâf, Şerhu Kitâbi Harfi’l-Lâm.” Aristû inde’l-arab, haz. Abdurrahman Bedevî Kahire: 1947. ––––. “Risâle fî ecrâmi’l-ulviyye.” Tis‘u Resâil fî’l-hikme ve’t-tabî‘iyyât. Kostantiniyye: 1298. ––––. El-İşârât ve’t-tenbîhât. Haz. Muctebâ Zârı‘î. Kum: Mektebetu’l-i‘lâmi’l-İslâmî, 1380 / 2001. ––––. El-Kânûn fî’t-tıbb. Beyrut: Dâru İhyâi’t-turâsi’l-arabî, 2005. ––––. Eş-Şifâ/el-Ef‘âl ve’l-infi‘âlât. Haz. Mahmûd Kâsım. Kahire: 1965. ––––. Eş-Şifâ/el-Kevn ve’l-fesâd. Haz. Mahmûd Kâsım. Kahire: 1965. ––––. Eş-Şifâ/es-Semâ‘u’t-tabî‘î. Haz. S. Zâyed. Kahire: 1983. ––––. Eş-Şifâ/İlâhiyyât. Haz. G. Kanavâtî ve S. Zâyed. Kahire: 1960. ––––. Et-Ta‘lîkât. Haz. Abdurrahman Bedevî. Kum: Metebetü’l-i‘lâmi’l-İslâmî, 1984. ––––. İşaretler ve Tembihler. Çev. Ali Durusoy, Muhittin Macit, Ekrem Demirli. İstanbul: Litera Yayınları, 2005. ––––. Metafizik II. Çev. Ömer Türker, Ekrem Demirli. İstanbul: Litera Yayınları, 2005. İhvan-ı Safa. Resâilu İhvâni’s-safâ’. Beyrut: Dâru Sâdır, trs. Kadı Abdulcebbar. El-Muğnî fî ebvâbi’t-tevhîd ve’l-adl. Haz. Taha Hüseyin. Kahire: 1958-65. Kraus, P. Jābir b. Ḥayyān: Contribution à l’histoire des idées scientifiques dans l’Islam, Jābir et la science grecque. Le Caire: Imprimerie De L’Institut Français, 1942. Kukkonen, T. “Infinite Power and Plenitude: Two Traditions on the Necessity of the Eternal.” Medieval Philosophy and the Classical Tradition: In Islam, Judaism and Christianity, ed. John Inglis, 154-70. London, New York: Routledge, 2013. Laertius, Diogenes. Ünlü Filozofların Yaşamları ve Öğretileri. Çev. Candan Şentuna. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2004. Leigh, R. On Theriac to Piso, Attributed to Galen, A Critical Edition with Translation and Commentary. Leiden: Brill, 2016. Lucretius. On the Nature of Things. Çev. Cyril Bailey. Oxford: Clarendon Press, 1948. Nomanul Haq. S. Names, Natures and Things, The Alchemist Jabir ibn Hayyan and his Kitab al-Ahjâr. Boston: Kluwer Academic Publishers, 1994. Paavilainen, H. M. Medieval Pharmacotherapy, Continuity and Change, Case Studies from Ibn Sina and some of his Late Medieval Commentators. Leiden, Boston: Brill, 2009. Plato. Timaios. Çev. D. J. Zeyl. Cambridge: Hackett Publishing House, 2000. Richter-Bernburg, L. Eine Arabische Version der Pseudogalenischen Schrift De Theriaca ad Pisonem. Göttingen: University of Göttingen, 1969. Simplicius. On Aristotle’s Physics 7. Çev. C. Hagen. Ithaca, New York: Cornell University Press, 1994. Stone, Abraham D. “Avicenna’s Theory of Primary Mixture.” Arabic Science and Philosophy 18 (2008): 99-119. Theophrastus. On Stones. Çev. ve şerh. E. R. Caley, J. F. C. Richards. Columbus, Ohio: The Ohio State University, 1956. Ullmann, M. Die Natur-Und Geheimwissenschaften im Islam. Leiden: E. J. Brill, 1972. ––––. İslam Kültür Tarihinde Maji. Çev. Yusuf Özbek. İstanbul: İz Yayınları, 1994. Üçer, İ.H. “Aristotelesçi Dunamisin Dönüşümü: İbn Sinacı Doğal İsti‘dâd ve Teheyyu’ Anlayışı Üzerine.” Nazariyat, İslam Felsefe ve Bilim Tarihi Araştırmaları Dergisi II/3 (2015): 35-74. ––––. “İbn Sina’nın Mizaç Tanımı Üzerine: eş-Şifâ/el-Kevn ve’l-fesâd VI’nın Karşılaştırmalı bir Analizi.” İslam Düşüncesinde Mizaç Teorileri, ed. M. Z. Tiryaki, K. B. Tiryaki, 97-125. İstanbul: Nobel-İlem yayınları, 2016. Wallace, R. “Amaze Your Friends! Lucretios on Magnets.” Greece & Rome 43/2 (1996): 178-87. Weill-Parot, N. “Astrology, Astral Influences, and Occult Properties in the Thirteenth and Fourteenth Century.” Traditio 65 (2010): 201-30. Weill-Parot, P. Points aveugles de la nature, La rationalité scientifique médiévale face à l'occulte, l'attraction magnétique et l'horreur du vide (XIIIe-milieu du XVe siècle). Paris: Les Belles Lettres, 2013 Yoshitaka, Y. The Pull of History, The Human Understanding of Magnetism and Gravity Through the Ages. Singapore: World Scientific Publishing, 2018.