Kütahya’da Kolera Salgını, Etkileri ve Alınan Önlemler (1893)

Year 2025, Issue: 83, 34 - 59, 30.01.2025

Zabit Acer

https://doi.org/10.51290/dpusbe.1526229

Abstract

Salgın hastalıklar insanlık tarihi kadar eski olup sürekli değişen ölümcül türleriyle tarihin her döneminde var olmuşlardır. İmparatorlukları çökerten, orduları kırıp geçiren salgın hastalıklar milyonlarca insanın ölümüne sebep olmuştur. Kolera, akut başlangıçlı bulantısız kusmayla başlayıp, şiddetli ishalle devam eden ve su ile elektrolit kaybıyla öldürücü bir enfeksiyon hastalığı olarak tanımlanmıştır. Kolera Hindistan’daki Ganj Nehri sahillerinde 1817 tarihinde ortaya çıkıp önce Hindistan’ın tamamını istila ettikten sonra savaşlar, göçler ve hac yoluyla 6 defa büyük pandemi yaparak bütün dünyayı tehdit etmiştir. Osmanlı topraklarında ilk kez kolera 1822 yılında görülmüştür. 1893 yaz aylarında kolera Osmanlı topraklarında hızlı bir şekilde yayılırken Osmanlı Hükümeti tarafından temizliğe dikkat edilmesini içeren talimatlar tüm Anadolu şehirlerine gönderilmiştir. Anadolu’da köy, kasaba ve şehirlere hâkim olan kolera Kütahya’da 1893 yılı yaz aylarında görülmeye başlamış ve Aralık ayı sonuna kadar devam etmiştir. Osmanlı Devleti salgınla mücadele etmek için uzman doktorlar göndermiş, karantina tedbirleri uygulamış ve tahaffuzhaneler kurarak önemli sağlık tedbirleri almıştır. Yapılan bu çalışmanın amacı 1893 yılında Kütahya’da koleranın ortaya çıkışı, boyutu, meydana gelen ölümler ve alınan sağlık tedbirlerini Osmanlı Arşivi’ndeki çeşitli tasniflerdeki belgeler, dönemin basını ve diğer çalışmalardan istifade ederek ortaya koymaktır.

Keywords

Osmanlı Devleti, Kütahya, Kolera, Salgın hastaklıklar

Cholera Epıdemic in Kütahya, its Effects and Precautions Taken (1893)

Abstract

Epidemic diseases are as old as human history and have existed in every period of history with their ever-changing deadly types. Epidemic diseases that collapsed empires and destroyed armies caused the death of millions of people. Cholera has been defined as a fatal infectious disease that begins with acute onset of vomiting without nausea, continues with severe diarrhea, and causes loss of water and electrolytes. Cholera emerged on the banks of the Ganges River in India in 1817, first invaded the whole of India, and then threatened the whole world by causing 6 major pandemics through wars, migrations and pilgrimages. Cholera was first seen in Ottoman lands in 1822. While cholera was spreading rapidly in the Ottoman lands in the summer of 1893, instructions were sent to all Anatolian cities by the Ottoman Government to pay attention to cleanliness. Cholera, which prevailed villages, towns and cities in Anatolia, started to be seen in Kütahya in the summer of 1893 and continued until the end of December. The Ottoman Empire, in order to combat the epidemic, sent specialist doctors, implemented quarantine measures, and took important health measures by establishing quarantine stations. The aim of this study is to reveal the emergence of cholera in Kütahya in 1893, its extent, the deaths that occurred and the health measures taken by using documents from various classifications in the Ottoman Archives, the press of the period and other studies.

Keywords

Ottoman Empire, Kutahya, Cholera, Epidemic diseases

References

• Sadaret Mektubi Muhimme Kalemi Evrakı (A. MKT.MHM.): 562/35, 711/1.
• Dahiliye Nezareti Mektubi Kalemi (DH.MKT.): 164/69, 562/17.
• Yıldız Perakende Evrakı Sıhhiye Nezareti (Y. PRK.SH.): 4/72, 4/77.
• Yıldız Perakende Evrakı Umumi (Y. PRK.UM.): 28/66.
• Bursa, numara 135, 15 Safer 1311 (28 Ağustos 1893), Bursa.
• Hüdavendigâr, numara 1606, 11 Ribiulevvel 1312 (12 Eylül 1894), Bursa.
• Hüdavendigâr, numara 1607, 18 Ribiulevvel 1312 (19 Eylül 1894), Bursa.
• İkdam, numara 43, 12 Rebiulevvel 1312 (13 Eylül 1894), İstanbul.
• İkdam, numara 9, 7 Safer 1312 (10 Ağustos 1894), İstanbul.
• Sabah, numara 1502, 9 Rebiulahir 1311 (20 Ekim 1893), İstanbul.
• Sabah, numara 1510, 17 Rebiulahir 1311 (28 Ekim 1893), İstanbul.
• Sabah, numara 1515, 22 Rebiulahir 1311 (2 Kasım 1893), İstanbul.
• Sabah, numara 1516, 23 Rebiulahir 1311 (3 Kasım 1893), İstanbul s. 1.
• Sabah, numara 1520, 27 Rebiulahir 1311 (7 Kasım 1893), İstanbul.
• Sabah, numara 1529, 7 Cemaziyelevvel 1311 (16 Kasım 1893), İstanbul.
• Sabah, numara 1534, 12 Cemaziyelevvel 1311 (21 Kasım 1893), İstanbul s. 1.
• Sabah, numara 1535, 13 Cemaziyelahir 1311 (22 Aralık 1893), İstanbul.
• Sabah, numara 1538, 16 Cemaziyelevvel 1311 (25 Kasım 1893), İstanbul.
• Sabah, numara 1540, 18 Cemaziyelevvel 1311 (27 Kasım 1893), İstanbul.
• Sabah, numara 1542, 20 Cemaziyelevvel 1311 (29 Kasım 1893), İstanbul.
• Sabah, numara 1544, 22 Cemaziyelevvel 1311 (1 Aralık 1893), İstanbul.
• Sabah, numara 1545, 23 Cemaziyelevvel 1311 (2 Aralık 1893), İstanbul.
• Sabah, numara 1546, 24 Cemaziyelevvel 1311 (25 Kasım 1893), İstanbul.
• Sabah, numara 1547, 25 Cemaziyelevvel 1311 (4 Aralık 1893), İstanbul.
• Sabah, numara 1548, 26 Cemaziyelevvel 1311 (5 Aralık 1893), İstanbul.
• Sabah, numara 1549, 27 Cemaziyelevvel 1311 (6 Aralık 1893), İstanbul.
• Sabah, numara 1551, 29 Cemaziyelevvel 1311 (8 Aralık 1893), İstanbul.
• Sabah, numara 1552, 30 Cemaziyelevvel 1311 (9 Aralık 1893), İstanbul.
• Sabah, numara 1554, 2 Cemaziyelahir 1311 (11 Aralık 1893), İstanbul.
• Sabah, numara 1555, 3 Cemaziyelahir 1311 (12 Aralık 1893), İstanbul.
• Sabah, numara 1556, 4 Cemaziyelahir 1311 (13 Aralık 1893), İstanbul.
• Sabah, numara 1557, 5 Cemaziyelahir 1311 (14 Aralık 1893), İstanbul.
• Sabah, numara 1561, 9 Cemaziyelahir 1311 (18 Aralık 1893), İstanbul.
• Sabah, numara 1564, 12 Cemaziyelahir 1311 (21 Aralık 1893), İstanbul.
• Sabah, numara 1565, 13 Cemaziyelahir 1311 (22 Aralık 1893), İstanbul.
• Sabah, numara 1566, 14 Cemaziyelahir 1311 (23 Aralık 1893), İstanbul.
• Sabah, numara 1568, 16 Cemaziyelahir 1311 (25 Aralık 1893), İstanbul.
• Sabah, numara 1570, 18 Cemaziyelahir 1311 (27 Aralık 1893), İstanbul.
• Sabah, numara 1572, 20 Cemaziyelahir 1311 (29 Aralık 1893), İstanbul.
• Sabah, numara 1573, 21 Cemaziyelahir 1311 (30 Aralık 1893), İstanbul.
• Sabah, numara 1576, 24 Cemaziyelahir 1311 (2 Ocak 1894), İstanbul.
• Sabah, numara 1577, 26 Cemaziyelahir 1311 (4 Ocak 1894), İstanbul.
• Sabah, numara 1578, 26 Cemaziyelahir 1311 (4 Ocak 1894), İstanbul.
• Sabah, numara 1579, 27 Cemaziyelahir 1311 (5 Ocak 1894), İstanbul.
• Sabah, numara 1580, 28 Cemaziyelahir 1311 (28 Ocak 1894), İstanbul.
• Sabah, numara 1582, 1 Receb 1311 (8 Ocak 1894), İstanbul.
• Sabah, numara 1584, 3 Receb 1311 (10 Ocak 1894), İstanbul.
• Takvim-i Vekayi, numara 18, 26 Ramazan 1308 (5 Mayıs 1891), İstanbul.
• Tercüman-ı Hakikat, 4585, 6 Rebiulahir 1311 (17 Ekim 1893), İstanbul.
• Tercüman-ı Hakikat, 4588, 9 Rebiulahir 1311 (20 Ekim 1893), İstanbul.
• Tercüman-ı Hakikat, 4595, 17 Rebiulahir 1311 (28 Ekim 1893), İstanbul.
• Tercüman-ı Hakikat, 4599, 22 Rebiulahir 1311 (2 Kasım 1893), İstanbul.
• Tercüman-ı Hakikat, 4601, 24 Rebiulahir 1311 (4 Kasım 1893), İstanbul.
• Tercüman-ı Hakikat, 4607, 2 Cemaziyelevvel 1311 (11 Kasım 1893), İstanbul.
• Tercüman-ı Hakikat, 4608, 4 Cemaziyelevvel 1311 (13 Kasım 1893), İstanbul.
• Tercüman-ı Hakikat, 4609, 5 Cemaziyelevvel 1311 (17 Kasım 1893), İstanbul.
• Tercüman-ı Hakikat, 4619, 16 Cemaziyelevvel 1311 (25 Kasım 1893), İstanbul.
• Tercüman-ı Hakikat, 4624, 22 Cemaziyelevvel 1311 (1 Aralık 1893), İstanbul.
• Tercüman-ı Hakikat, 4626, 25 Cemaziyelevvel 1311 (4 Aralık 1893), İstanbul.
• Tercüman-ı Hakikat, 4627, 26 Cemaziyelevvel 1311 (5 Aralık 1893), İstanbul.
• Tercümanı Hakikat, 4632, 2 Cemaziyelahir 1311 (11 Aralık 1893), İstanbul.
• Tercüman-ı Hakikat, 4633, 3 Cemaziyelahir 1311 (12 Aralık 1893), İstanbul.
• Tercüman-ı Hakikat, 4635, 5 Cemaziyelahir 1311 (14 Aralık 1893), İstanbul.
• Tercüman-ı Hakikat, 4636, 6 Cemaziyelahir 1311 (15 Aralık 1893), İstanbul.
• Tercüman-ı Hakikat, 4645, 17 Cemaziyelahir 1311 (26 Aralık 1893), İstanbul.
• Tercüman-ı Hakikat, 4648, 20 Cemaziyelahir 1311 (29 Aralık 1893), İstanbul.
• Tercüman-ı Hakikat, 4729, 28 Ramazan 1311 (4 Nisan 1894), İstanbul.
• Tercüman-ı Hakikat, 4804, 2 Muharrem 1312 (6 Temmuz 1894), İstanbul.
• Tercüman-ı Hakikat, 4834, 7 Safer 1312 (10 Ağustos 1894), İstanbul.
• Tercüman-ı Hakikat, numara 4558, 4 Rebiulevvel 1311 (15 Eylül 1893), İstanbul.
• Tercüman-ı Hakikat, numara 4560, 7 Rebiulevvel 1311 (18 Eylül 1893), İstanbul.
• Tercüman-ı Hakikat, numara 4567, 15 Rebiulahir 1311 (26 Eylül 1893), İstanbul.
• Tercüman-ı Hakikat, numara 4567, 15 Rebiulahir 1311 (26 Eylül 1893), İstanbul.
• Tercüman-ı Hakikat, numara 4576, 25 Rebiulevvel 1311 (6 Ekim 1893), İstanbul.
• Tercüman-ı Hakikat, numara 4582, 2 Rebiulahir 1311 (13 Ekim 1893), İstanbul.
• Tercüman-ı Hakikat, numara 4600, 23 Rebiulahir 1311 (3 Kasım 1893), İstanbul.
• Tercüman-ı Hakikat, numara 4603, 27 Rebiulahir 1311 (7 Kasım 1893), İstanbul.
• Tercüman-ı Hakikat, numara 4616, 12 Cemaziyelevvel 1311 (21 Kasım 1893), İstanbul.
• Tercüman-ı Hakikat, numara 4620, 18 Cemaziyelevvel 1311 (27 Kasım 1893), İstanbul.
• Tercüman-ı Hakikat, numara 4628, 27 Cemaziyelevvel 1311 (6 Aralık 1893), İstanbul.
• Tercüman-ı Hakikat, numara 4634, 4 Cemaziyelahir 1311 (13 Aralık 1893), İstanbul.
• Tercüman-ı Hakikat, numara 4638, 9 Cemaziyelahir 1311 (18 Aralık 1893), İstanbul.
• Tercüman-ı Hakikat, numara 4646, 18 Cemaziyelahir 1311 (27 Aralık 1893), İstanbul.
• Tercüman-ı Hakikat, numara 4649, 21 Cemaziyelahir 1311 (30 Aralık 1893), İstanbul.
• Tercüman-ı Hakikat, numara 4651, 24 Cemaziyelahir 1311 (2 Ocak 1894), İstanbul.
• Tercüman-ı Hakikat, numara 4653, 26 Cemaziyelahir 1311 (4 Ocak 1894), İstanbul.
• Zuhur, numara115, 19 Zilkade 1307 (7 Temmuz 1890), İstanbul.
• Ak, M.. (Bahar 2011). 19. Yüzyılda Antalya’da kolera salgını. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 4(17), 254-268.
• Ali Rıfkı. (1910). Kolera ve koleraya karşı tedabir, İhvan Matbaası.
• Ali Tevfik. (1899). Memâlik-i Osmaniye coğrafyası. 1316 İstanbul.
• Ayar, M. (2005). Osmanlı Devleti’nde kolera salgını: İstanbul örneği (1892-1895). [Yayımlanmamış doktora tezi]. Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırma Enstitüsü, İstanbul.
• Ayar, M. (2010). Osmanlı’nın Rumeli topraklarında 1892-1895 kolera salgını. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Güney-Doğu Avrupa Araştırmaları Dergisi, 17, 19-28.
• Ayverdi, İ. (2010). Misalli büyük Türkçe sözlükİstanbul: Kubbealtı Yay.
• Bilgin T., Akyol S. (2023). Hatıralar ışığında 20. yüzyıl’ın başında Anadolu’da frengi salgını. VAKANÜVİS- Uluslararası Tarih Araştırmaları Dergisi, 8,.292-320,
• Çalışkan, A., Eyicil, A. (2019). XVIII. Ve XIX. Yüzyıllarda Halep ve civarinda salgın hastalıklar, Bingöl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 9(18), 1289-1319.
• Çil, H. (2023). Hıfzıssıhha Umum Başmüfettişi Charles Bonkowski Paşa’nın Osmanlı Türkiye’sinde başgösteren 1893-1895 kolera salgını sırasında aldığı sağlık önlemleri. Osmanlı Bilimi Araştırmaları, 24(1),105-137.
• Demiryürek, H. (2015), Ertuğrul Sancağı (1900-1918). Bilecik: Bilecik Şeyh Edebali Üniversitesi Yay.
• Devellioğlu, F. (1986). Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lügat. Ankara: Aydın Kitabevi Yayınları,
• Dönmez Y. (1974). Kütahya Ovası ve çevresinin coğrafi özellikleri. Türk Coğrafya Dergisi, 26, 34-47.
• Edhem Necdet. (1910). Kolera, H.1327 İstanbul.
• Hamdi b. Aziz. (1894). Kolera. İstanbul: Mekteb-i Tıbbiye-i Şahane Matbaası.
• İsmail Paşa, (1895). Kolera Risalesi, İstanbul.
• Kılıç, O. (2004). Eskiçağdan yakınçağa genel hatlarıyla dünyada ve Osmanlı Devleti’nde salgın hastalıklar. Elazığ: Fırat Üniversitesi Rektörlüğü Ortadoğu Araştırma Merkezi Yay.,
• Kolera Karantinası Hakkında Nizamname, (1895). İstanbul: Matbaa-i Osmaniye.
• Kolera Talimatnamesi, (1925). İstanbul: Yeni Matbaa.
• Korado, M. (1892). Kolera risalesi, Halep.
• Kumaş, N. (2011). Bursa’da kolera salgını ve alınan karantina önlemleri (1890-1895). Uludağ Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, 12(21), 213-241.
• Menekşe, M. (2020). İzmir’de kolera salgını ve etkileri (1893). Tarih Araştırmaları Dergisi, 39(67), 385-433
• Nikiforuk, A. (2018). Mahşerin dördüncü atlısı salgın ve bulaşıcı hastalıklar tarihi. (Çev. S. Erkanlı, Çev.). İstanbul: İletişim Yayınları.
• Sarıyıldız, G. (1994). Karantina Meclisi’nin kuruluşu ve faaliyetler. Belleten, 58(222), 329-376.
• Şerif, H. (1927). Emrâz-ı intaniye ve epidemoloji, Cilt: 1, İstanbul.
• Tekin, A. (2021). Tarihten günümüze epidemiler, pandemiler ve ekonomik sonuçları. Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 40, 330-355.
• Uğuz, S. (2012). 1895 Tarsus kolera salgını. History Studies, 4, Özel Sayı, 437-448.
• Uzunçarşılı, İ. H. Germiyanoğulları, İslam Ansiklopedisi içinde (C.4, ss.767-770).
• Varlık, M. Ç. (1986). Kütahya’nın Türk hâkimiyetine geçişi. Edebiyat ve Beşeri Bilimler Dergisi, 14, 255-273.
• Varlık, M. Ç. (1988). XVI. Yüzyılda Kütahya Sancağı’nda yerleşme ve vergi nüfusu. Belleten, 52(202), 115-168.
• Yıldırım, N. (1985). Tanzimat’tan Cumhuriyet’e koruyucu sağlık uygulamaları. Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi içinde (C.5, ss. 1319-1338). İletişim Yayınları, İstanbul.
• Yıldırım, N. (2004). Tersan-i Âmire Fabrikaları’nda tebhir makinası/etüv üretimi ve kullanımı. S. F. Göncüoğlu (Ed.) Dünü ve bugünü ile Haliç sempozyumu bildirileri, 22-23 Mayıs 2003 içinde (ss.421-429) Kadir Has Üniversitesi Yayınları, İstanbul, 421-429.
• Yılmaz, Ö. (2017). 1847-1848 Salgını ve Osmanlı Coğrafyasındaki Etkileri. Avrasya İncelemeleri Dergisi, 6(1), 23-55.