Istanbul Earthquakes in Evliya Çelebi's Book of Travels

Yıl 2024, Cilt: 1 Sayı: 1, 1 - 15, 16.12.2024

Erim Cantürk , Beyza Köksal , Büşra Yalçın

Öz

Book of travels are written works in which the authors convey their impressions to the reader about the history, geography, culture, and social and economic aspects of the places they visited and observed. Evliya Çelebi, one of the most important travelers of the 17th century, in his 10-volume book of travels covering a wide geography from Europe to North Africa, described the characteristics and history of the places he traveled in detail and conveyed his impressions. Evliya Çelebi's journey, which started in Istanbul in 1630, continued until his death in 1681. The first volume of the book, which was first published in 1896, was translated into Latin letters by Orhan Şaik Gökyay in 1996 and started to be examined by many researchers in different disciplines. When the relevant literature was examined, no study was found about the Istanbul earthquakes in Evliya Çelebi's book of travels. The purpose of this study is to examine the earthquakes in the first Volume of Evliya Çelebi's book of travels, where Istanbul is described. In his work, Evliya Çelebi stated that these earthquakes, which have a destructive and wide impact, have occurred many times throughout history. Istanbul earthquakes, which have left a mark in history and have a wide geographical and social impact, are presented as an interdisciplinary research with the example of Evliya Çelebi's book of travel. For this purpose, the data obtained was collected by literature review method and the data was analyzed by document analysis. As a result of the evaluations made, in the first volume of Evliya Çelebi's Book of Travel, the Istanbul earthquakes that took place in history were listed chronologically, compared with the earthquakes that are definitely known in the sources, and their effects were revealed. 4 different earthquakes are mentioned in the first Volume. The dates of the earthquakes in question, their effects on social life, destruction and repairs were mentioned. When the earthquakes in the official records of Istanbul are compared, it is seen that Evliya Çelebi also included the 1509 Istanbul earthquake known as the “Minor Judgment Day” in his book of travel. From this study, it is concluded that books of travels can be important sources of data on the historical, geographical and social effects of earthquakes in the past. In line with the results obtained, it is recommended that book of travels should be examined in terms of containing important records and information about the natural disasters experienced throughout history.

Anahtar Kelimeler

Evliya Çelebi, Travel Book, Natural Disasters, Istanbul, Earthquake

Evliya Çelebi’nin Seyahatnamesinde İstanbul Depremleri

Öz

Seyahatnameler, yazarlarının gezip gözlemlediği yerlerin tarihi, coğrafyası, kültürü başta olmak üzere sosyal ve ekonomik yönleriyle okuyucuya izlenimlerini aktardığı yazılı eserlerdir. 17. yüzyılın önemli seyyahlarından biri olan Evliya Çelebi, Avrupa’dan Kuzey Afrika’ya kadar geniş bir coğrafyayı kapsayan 10 ciltlik seyahatnamesinde, seyahat ettiği yerlerin o dönemdeki özelliklerini ve tarihini detaylıca tasvir ederek izlenimlerini aktarmıştır. Evliya Çelebi’nin 1630’da İstanbul’da başlayan seyahati, yaşamının son bulduğu 1681 tarihine kadar devam etmiştir. 1896’da ilk kez basılmaya başlanan Seyahatnamenin 1. Cildi, Orhan Şaik Gökyay tarafından 1996’da Latin harflerine çevrilerek yayınlanmasıyla beraber farklı disiplinlerdeki birçok araştırmacı tarafından incelenmeye başlanmıştır. İlgili literatür incelendiğinde Evliya Çelebi seyahatnamesinde yer alan İstanbul depremlerini konu edinen herhangi bir çalışmaya rastlanılmamıştır. Bu çalışmanın amacı ise Evliya Çelebi’nin seyahatnamesinde İstanbul’un anlatıldığı 1. Cildi içerisinde yer alan depremleri incelemektir. Evliya Çelebi eserinde, yıkıcı ve geniş etki boyutuyla karşımıza çıkan bu depremlerin tarih boyunca birçok defa meydana geldiğini aktarmıştır. Tarihte iz bırakan, coğrafi ve toplumsal olarak geniş etkilere sahip olan İstanbul depremleri, Evliya Çelebi’nin seyahatnamesi örneği ile disiplinler arası bir araştırma olarak sunulmuştur. Bu amaç doğrultusunda elde edilen veriler literatür taraması yöntemiyle toplanmış ve veriler doküman analizine tabi tutularak çözümlenmiştir. Yapılan değerlendirmeler sonucunda Evliya Çelebi’nin Seyahatnamesinin 1.cildi konu itibariyle tarihte gerçekleşen İstanbul depremleri kronolojik olarak sıralanmış, kaynaklarda bilinirliği kesin olan depremler ile karşılaştırılmış ve etkileri ortaya konmuştur. 1. Cilt içerisinde 4 farklı depremden bahsedilmiştir. Söz konusu depremlerin tarihlerine, sosyal yaşama etkilerine, tahribatlara ve yapılan tamiratlarına değinilmiştir. Resmi kayıtlarda bulunan İstanbul depremleri karşılaştırıldığında özellikle “Küçük Kıyamet” olarak bilinen 1509 İstanbul depremine Evliya Çelebi’nin seyahatnamesinde de yer verdiği görülmüştür. Bu çalışmadan, seyahatnamelerin geçmişte yaşanan depremler ile ilgili tarihi, coğrafi ve sosyal yaşama etkileri hakkında önemli veri kaynakları oluşturabileceği sonucu çıkarılmıştır. Ulaşılan sonuçlar doğrultusunda seyahatnamelerin, tarih boyunca yaşanmış olan doğal afetler için önemli kayıtlar ve bilgiler içermesi açısından incelenmesi önerilmektedir.

Anahtar Kelimeler

Evliya Çelebi, Seyahatname, Doğal Afetler, İstanbul, Deprem

Kaynakça

• Afet ve Acil Durum Yönetimi Başkanlığı. Tarihsel Depremler. (2024). tarihinde https://web.archive.org/web/20191206042728/https://deprem.afad.gov.tr/tarihseldepremler?lang=n adresinden edinilmiştir.
• Ambraseys, N. N. ve Finkel, C. F. (1990). The Marmara Sea earthquake of 1509. Terra Nova, 2(2), s. 167–174. doi:10.1111/j.1365-3121.1990.tb00059.x
• Başer, F, H. (2022). Ayasofya'nın en büyük yer altı yapıları görüntülendi. Anadolu Ajansı. 8 Eylül 2024 tarihinde https://www.aa.com.tr/tr/kultur/ayasofyanin-en-buyuk-yer-alti-yapilarigoruntulendi/2671496 adresinden edinilmiştir.
• Boğaziçi Üniversitesi Kandilli Rasathanesi ve Deprem Araştırma Enstitüsü Bölgesel Deprem -Tsunami İzleme ve Değerlendirme Merkezi. Tarihsel Depremler. (2024). http://www.koeri.boun.edu.tr/sismo/2/deprem-bilgileri/tarihsel-depremler/ adresinden edinilmiştir.
• Cansız, Aktaş, M. (2019). Nitel Veri Toplama Teknikleri. (H. Özmen & O. Karamustafaoğlu, Ed.), Eğitimde araştırma yöntemleri (s.126). Pegem Akademi.
• Çelik, A. ve Çetin, T. (2019). Sosyal Bilgiler Dersi Öğretiminde Evliya Çelebi Seyahatnamesi’nin Kullanımı. MANAS Sosyal Araştırmalar Dergisi, 8(3), s. 2336-2359. https://doi.org/10.33206/mjss.518282
• Dankoff, R. (2006). Seyyah-ı Âlem Evliyâ Çelebi’nin Dünyaya Bakışı. YKY.
• Evliyâ Çelebi (2024). Günümüz Türkçesiyle Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi (1. Kitap). İstanbul: Yeditepe Yayınevi (Hazırlayan: Seyit Ali Kahraman, Cilt: 1,2).
• Freely, J. (2003). Evliya Çelebi’nin İstanbulu. (M. Günay, Çev. Ed.). (2. baskı). YKY.
• Hoşgören, M. (2000). İstanbul ve deprem. Türk Coğrafya Dergisi (35), s. 1-24. https://doi.org/10.17211/tcd.13942
• İlter, F. (2018). Tarihi süreç içerisinde İstanbul Fatih Fevzipaşa Caddesi. [Yüksek Lisans Tezi, Hacettepe Üniversitesi]
• Köhler, W. (1989). Evliya Çelebi seyahatnamesinde Bitlis ve halkı. (H. Işık, Çev. Ed.). Alan.
• Kunter, H, B. ve Ülgen A, S. (1939). Fatih Camii ve Bizans Sarnıcı. Cumhuriyet.
• Maden, S. (2010). Türk edebiyatında seyahatnameler ve gezi yazıları. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 15(37), s. 147-158.
• Soysal H., Sipahioğlu S., Kolçak D. ve Altınok Y. (1981). Türkiye ve Çevresinin Tarihsel Deprem Kataloğu. TÜBİTAK, Proje No. TBAG 341, Istanbul, s. 86.
• Tezcan, N. (2011). Seyahatnâme’nin genel yapısı, önemli yazmaları ve baskıları. N. Tezcan ve S. Tezcan (Der.), Evliya Çelebi içinde, s. 116-130.
• Türk Dil Kurumu. Türk Dil Kurumu Ana Sayfası. (2024). https://sozluk.gov.tr/?ara=seyahatname adresinden edinilmiştir.
• Türk İslam Ansiklopedisi. Seyahatnâme. (2024). https://islamansiklopedisi.org.tr/seyahatname adresinden edinilmiştir.
• Vikipedi. 1509 Konstantinopolis depremi. (2024). https://tr.wikipedia.org/wiki/1509_Konstantinopolis_depremi adresinden edinilmiştir.
• Weismantel, O. (1891). Die erdbeben des vorderen kleinasiens in geschichtlicher zeit. [Doktora Tezi, Marburg Üniversitesi]
• Yaltırak, C. (2015). Marmara Denizi ve Çevresinde Tarihsel Depremlerin Yerleri ve Anlamı. Itü Vakfı Dergisi 67, s. 51–58.
• Yıldırım, A. ve Şimşek, H. (2018). Sosyal Bilimlerde Nitel Araştırma Yöntemleri (11.Baskı). Seçkin.
• Yılmaz, Ö. (2013). Osmanlı Şehir Tarihleri Açısından Yabancı Seyahatnamelerin Kaynak Değeri. Tarih İncelemeleri Dergisi, 28(2), s. 587-614. https://doi.org/10.18513/egetid.69151