Başlangıcından Sultan En-Nâsır Muhammed’in Üçüncü Saltanatına Kadar Memlûk – Altın Orda Siyasi ve Diplomatik İlişkileri

Yıl 2021, Cilt: 36 Sayı: 2, 735 - 765, 30.12.2021

Kazım Uzun

https://doi.org/10.18513/egetid.1050213

Cited By: 1

Öz

Memlûk ve Altın Orda devletleri Ortadoğu tarihinde önemli ve etkili bir yere sahip iki büyük siyasi teşekküldür. XIII. yüzyılın ortalarından itibaren her iki devlet ortaya koyduğu siyasi irade ve tesis ettiği münasebetler ile Mısır, Suriye, Anadolu, İran, Kafkasya ve Deşt-i Kıpçak sahalarını kapsayan geniş coğrafyanın ve bu coğrafyadaki diğer siyasi teşekküllerin tarihinin şekillenmesinde mühim roller oynamışlardır. Söz konusu iki devlet arasındaki ilişkiler ortak bir düşmanın varlığı dolayısıyla başlamış ve diğer birtakım etkenlerin de tesiriyle geliştirilmiştir. Bu devletler ve düşmanlarının veya rakiplerinin varlığı tabii olarak yeni ve girift ilişkileri beraberinde getirmiş, böylece Memlûk – Altın Orda münasebetleri, onları aşkın bir boyutta etkili hale gelmiş ve bölgedeki siyasetin yön kazanmasında tesirli olmuştur. Bununla birlikte, Memlûk ve Altın Orda devletlerinin, sürdürmeye özen gösterdikleri ilişkileri aralarında bir ittifakın oluşmasına imkân tanımıştır. Bu ittifak, diplomatik yazışmalarda tarafların çokça bahsettiği ortak bir harekât noktasına varmamıştır ancak, bu yönde oluşturulan söylemin kendisi tesirli bir güç olarak kazanımlar sağlamıştır. Nihayet bu çalışmamızda, Sultan en-Nâsır Muhammed’in üçüncü saltanat dönemine kadar Memlûk – Altın Orda siyasi ve diplomatik ilişkileri tüm yönleriyle ortaya konulmaya ve bunların ürettiği neticelerin tespiti ve tetkikine gayret edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Memlûkler, Altın Orda, İlhanlılar, Deşt-i Kıpçak, Bizans İmparatorluğu

The Mamluks –the Golden Horde Political and Diplomatic Relations From the Beginning to the Third Reign of Sultan al-Nasir Muhammad

Öz

The Mamluk State and the Golden Horde are two major political bodies with a pivotal role in the history of the Middle East. Both of the states shaped the history of a wide land of Egypt, Syria, Anatolia, Iran, The Caucasus, Dasht-i Qipchaq and the political bodies governing the above-mentioned land as of the middle of 13th century. The relationship between the Mamluks and the Golden Horde was established pursuant to a prospective war against a common enemy and was later promoted on various grounds. The intricate relationships were innately built on the existence of the Mamluk State - the Golden Horde and their rivals which exceeded their position and had a pivotal role in the politics of the region. An alliance between the Mamluks and the Golden Horde was established accordingly. This alliance did not reach a common campaign, which the parties mentioned a lot in diplomatic correspondence, but the discourse created in this context itself provided gains as an effective power. Finally, in this study, the political and diplomatic relations of the Mamluk–Golden Horde until the third reign of Sultan an-Nasir Muhammad were tried to be revealed in all aspects and the results produced by them were determined and examined.

Anahtar Kelimeler

The Mamluks, The Golden Horde, The Ilkhanids, Desht-i Qipchaq, The Byzantine Empire

Kaynakça

• Doris Behrens-Abouseif, Practising Diplomacy in the Mamluk Sultanate: Gifts and Material Culture in the Medeival Islamic World, London.
• Aksarayî, Müsâmeretü’l-Ahbâr, çev., Mürsel Öztürk, Ankara.
• Ali Aktan, “Mısır’da Abbâsî Halifeleri”, Belleten, C. LV, S. 214, s. 613-652.
• Reuven Amitai, Mongols and Mamluks, The Mamluk-Ilkhanid War 1260-1281, Cambridge.
• David Ayalon, “The Wafidiya in the Mamluk Kingdom”, Islamic Culture, S. 25 (1951), s. 89-104.
• Fatih Yahya Ayaz, “Memlük-Türkiye (Anadolu) Selçuklu Münasebetleri”, Selçuklu Medeniyeti Araştırmaları Dergisi, S. 1 (2016), s. 73-114.
• Bedreddin el-Aynî, Ikdu’l-Cumân fî Tarîhi Ehli’z-Zamân, C. I-V, tah., Muhammed Muhammed Emin, Kahire. Baybars el-Mansûrî 1987
• Baybars el-Mansûrî, Tuhfetu’l-Mulûkiyye fî’d-Devleti’t-Turkiyye, tah., Abdülhamid Salih Hamdân, Kahire. Baybars el-Mansûrî 1998
• Baybars el-Mansûrî, Zubdetu’l-Fikre fî Tarîhi’l-Hicre, tah., Donald S. Richards, Beyrut.
• Beiträge zur Geschichte der Mamlukensultane in den Jahren 690-741 der Higra nach arabischen Handschriften, ed., Karl Wilhelm Zetterstéen, Leiden 1919.
• Anne F. Broadbridge, “Mamluk Legitimacy and the Mongols: The Reigns of Baybars and Qalâwûn”, Mamlûk Studies Review, 5 (2001), s. 91-118.
• Anne F. Broadbridge, Kingship and Ideology in the Islamic and Mongol Worlds, Cambridge.
• Minhâc-ı Sirâc el-Cûzcânî, Tabakât-ı Nâsırî, C. II, neşr., Abdülhay Habîbî, Tahran.
• Minhâc-ı Sirâc el-Cûzcânî, Tabakât-ı Nâsırî (Moğol İstilasına Dair Kayıtlar), çev., ve not., Mustafa Uyar, İstanbul.
• Ata Melik Cüveynî, Tarih-i Cihȃn Güşȃ, çev., Mürsel Öztürk, Ankara.
• Devin DeWeese, Islamization and Native Religion in the Golden Horde: Baba Tükles and Conversion to Islam in Historical and Epic Tradition, Pennsylvania.
• Ebû Şâme, Terâcimu Ricâli’l-Karneyni’s-Sâdis ve’s-Sâbi’ (ez-Zeyl alâ Ravzateyn), tah., İbrahim Şemseddin, Beyrut.
• Gregory Ebû’l-Ferec, Abû’l-Farac Tarihi, C. II, çev., Ömer Rıza Doğrul, Ankara.
• Ebû’l-Fidâ, Tarihu Ebi’l-Fidâ (el-Muhtasar fî Ahbâri’l-Beşer), C. II, neşr. Mahmud Deyyûb, Beyrut 1997.
• Mufaddal b. Ebü’l-Fedâil, en-Nehcü’s-Sedîd ve Dürrü’l-Ferîd fî mâ ba’d Tarîhi İbni’lÂmîd, neşr. ve Fran. çev. E. Blochet, [I. Kısım, Patrologie Orientale, C. 12, Turnhout 1982, içinde], s. 65-208 (407-550); [III. Kısım, neşr. ve Fran. çev. E. Blochet, Patrologie Orientale, C. 20, Turnhout 1985, içinde], s. 1-267 (512-776).
• Şâfiî b. Ali el-Askalânî, el- Fazlu’l-Me’sûr min Sıreti’s-Sultani’l-Meliki’l-Mansûr, tah., Ömer Abdüsselam Tedmurî, Sayda-Beyrut.
• Hayat Nâsır el-Haccî, “el-Alâkatu beyne Devleti’l-Memâlîk ve Devleti Moğul el-Kıfçak, 658-741 H./1260–1341 M.”, Havliyyâtu Külliyetu’l-Edeb (Kuveyt), C. II / S. VIII, s. 9-68.
• İbn Fazlullah el-Ömerî, et-Ta’rîf bi-Mustelehi’ş-Şerîf, tah. Muhammed Hüseyin Şemseddin, Beyrut.
• İbn Fazlullah el-Ömerî, Mesâlikü’l-Ebsâr fî Memâlik’il-Emsâr, C. III, neşr., Kamil Selman el-Cubûrî, Beyrut.
• Süleyman el-Yâfiî, Mir’âtü’l-Cinân ve İbretü’l-Yekzân (Tarihu’l-Yâfiî), C. IV, neşr., Halil Mansûr, Beyrut.
• Mehmet Ersan, Türkiye Selçuklu Devleti’nin Dağılışı, Ankara 2010.
• Marie Favereau, “The Golden Horde and The Mamluks”, Golden Horde Review, 5/1 (2017), s. 93-115.
• Marie Favereau, “The Golden Horde and the Mamluks: the Birth of a Diplomatic Set-Up (660–5/1261–7)”, Mamluk Cairo, A Crossroads for Embassies, ed., Frédéric Bauden - Malika Dekkiche, Leiden – Boston 2019, s. 302-326.
• Fayed Hammâd Âşûr, el-Alâkâtü’s-Siyâsiyye beyne’l-Memâlîk ve’l-Moğûl fî’d-Devleti’l-Memlûkiyyeti’l-Ûlâ, Kahire.
• Handmir, Tarih-i Habîbü’s-Siyer fî Ahbâri Efrâdi Beşer, C. III, neşr., Celaleddin Humâî, Tahran.
• Mona Hassan, Longing for the Lost Caliphate, Princeton.
• Seyf b. Muhammed el-Herevî, Tarihnâme-i Herat, neşr., Gulâm Rızâ Tabâtabâî Mecd, Tahran.
• Heyd, W., Yakın Doğu Ticaret Tarihi, çev., Enver Ziya Karal, Ankara 1975.
• Hicâzî, Fâize A., “es-Sefâretü’l-Mütebâdile beyne’s-Sultani’z-Zâhir Baybars (658-676) ve beyne Moğuli’l-Kıfcak (el-Kabîletü’z-Zehebiyye)”, Dirâsât 44/1 (2017), s. 261-267.
• Henry H., History of the Mongols, C. II, London.
• İbn Abdüzzâhir, Teşrîfu’l-Eyyâm ve’l-Usûr fî Sîreti’l-Meliki’l-Mansûr, tah., Murad Kâmil, Kahire.
• İbn Abdüzzâhir, er-Ravzu’z-Zâhir fî Sîreti’l-Meliki’z-Zâhir, tah., Abdülaziz el-Huveytır, Riyad.
• İbn Bîbî, Anadolu Selçukî Devleti Tarihi, çev., M. Nuri Gencosman – not., F. N. Uzluk, İstanbul.
• İbn Bîbî, el-Evâmirü’l-ʿAlâʾiyye fî’l-Umûri’l-ʿAlâʾiyye, Selçuknâme, C. II, çev., Mürsel Öztürk, Ankara.
• İbnü’d-Devâdârî, Kenzü’d-Dürer ve Câmiʿu’l–Gurer, C. VIII, tah. Ulrich Haarmann, Kahire 1981; C. IX, neşr., Hans R. Roemer, Kahire 1960.
• Nüzhetü’l-Enâm fî Tarihi’l-İslâm, [Сборник материалов, относящихся к истории Золотой орды (Altın Orda Tarihi İle İlgili Kayıtlar), ed., V. Tiesenhausen, C. I, Petersburg 1884, içinde].
• İbn Dokmak, el-Cevherü’s-Semîn fî Siyeri’l-Hulefa ve’l-Mulûk ve’s-Selâtîn, tah., Saîd Abdulfettâh Âşûr, Mekke.
• Abdurrahman İbn Haldun, Kitâbu’l-ʿİber ve Dîvânu’l-Mübtedaʾ ve’l-Haber, C. V, tah., Halîl Şehâde, Beyrut.
• İbn Kesîr, el-Bidâye ve’n-Nihâye, C. XV - XVI, tah., Komisyon, Katar.
• İzzeddin İbn Şeddâd, Tarihu’l-Meliki’z-Zâhir, tah., Ahmed Hutayt, Beyrut.
• İbn Vȃsıl el-Hamevȋ, Müferricü’l-Kurȗb fî Ahbâri Benî Eyyûb, [Сборник материалов, относящихся к истории Золотой орды (Altın Orda Tarihi İle İlgili Kayıtlar Derlemesi), ed., V. Tiesenhausen, C. I, Petersburg 1884, içinde].
• İbn Vâsıl el-Hamevȋ, Müferricu’l-Kürûb fî Ahbâri Benî Eyyûb, C. VI, tah. Ömer Abdüsselam Tedmurî, Beyrut.
• Tarihu’d-Düvel ve’l-Mülûk, [Сборник материалов, относящихся к истории Золотой орды (Altın Orda Tarihi İle İlgili Kayıtlar Derlemesi), ed., V. Tiesenhausen, C. I, Petersburg 1884, içinde].
• İbnü’l-Furât, Tarihu İbnü’l-Furât, C. VII, neşr., Konstantin Zureyk, Beyrut 1942; C. VIII, neşr., Konstantin Zureyk – Neclâ İzzeddin, Beyrut 1939.
• Mustafa Kafalı, “Özbek Han”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 34, İstanbul 2007, s. 107-109.
• Kalkaşendî, Subhu’l-A‘şâ fî Sınâati’l-İnşâ’, C. II (1913); VII-VIII (1915), XIV (1919), neşr., Muhammed Abdürresûl İbrâhim, Kahire.
• Kalkaşendî, Meâsiru’l-İnâfe fî Meâlimi’l-Hilâfe, tah., Abdüssettâr Ahmed Ferrâc, Beyrut.
• İlyas Kamalov, “Altın – Orda Bizans Münasebetleri (1261-1453)”, Karadeniz Araştırmaları Dergisi, 1/4 (2005), s. 3-20.
• Cüneyt Kanat, “Baybars Zamanında Memlûk-İlhanlı Münasebetleri (1260-1277)”, Tarih İncelemeleri Dergisi, S. 16 (2001), s. 31-45.
• Cüneyt Kanat, “Memlûk Devleti’ndeki Mültecilerin Ortak Yanları”, Proceedings of the 10th International Ege University Cultural Studies Symposium (May, 4-6, 2005), ed., Günseli Sönmez İşçi – Dilek Direnç – Gülden Hatipoğlu, İzmir 2007, s. 207-216.
• Kâşânî, Tarih-i Olcaytu, neşr., Müheyyin Hembeli, Tahran.
• Hamdullah el-Müstevfî el-Kazvînî, Tarih-i Güzîde, neşr., Abdülhüseyin Nevâî, Tahran.
• Benjamin Z., “Segurano-Sakran Salvaygo: un Merchante Genovese al Servizio dei Sultani Mamalucchi, c. 1303-1322”, The Franks in the Levant, 11th to 14th Centuries, ed., Benjamin Z. Kedar, Aldershot 1993, s. 75-91.
• Ahmad Hesamipour Khelejani, İlhanlılar İle Altın Orda Devleti’nin Siyasi ve Sosyal İlişkileri, Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış Doktora Tezi, İzmir.
• Müverrih Kiragos, Ermeni Kaynaklarında Türkler ve Moğollar, [başlıklı eser içinde, haz., Hasan Oktay, İstanbul, s. 17-100].
• Kâzım Yaşar Kopraman, “Mısır Memlûkleri”, C. VI, Doğuştan Günümüze Büyük İslâm Tarihi, İstanbul 1987, s. 433-615.
• Dimitri A., Korobeinikov, “Diplomatic Correspondence Between Byzantium and the Mamluk Sultanate in the Fourteenth Century”, al-Masaq, 16/1 (2004), s. 53-74.
• Dimitri Korobeinikov, Byzantium and the Turks in the Thirteenth Century, Oxford.
• Kütübî, Uyûnü’t-Tevârîh (Asru Selâtîni’l-Memâlîk), C. II, tah., Ahmed Abdüssettâr – Aya Muhammed Kamil, Kahire.
• Bruce G. Lippard, The Mongols and Byzantium, 1243-1341, Indiana Üniversitesi, Ural ve Altay Çalışmaları Bölümü Basılmamış Doktora Tezi.
• es-Sulûk li-Maʿrifeti Düveli’l-Mülûk, C. I (1936); C. II (1942), tah., Muhammed Mustafa Ziyâde.
• Marco Polo, Dünyanın Hikaye Edilişi, çev., Işık Ergüden – Z. Zühre İlkgelen, İstanbul.
• A. K. Markov, Монеты джучидов: Золотая Орда, татарские ханства, [Cuci Sikkeleri: Altın Orda, Tatar Hanlıkları], yayına haz., I. M. Mirgaliev, Kazan.
• Altın Ordu Devleti Tarihine Ait Metinler, haz., W. De. Tiesenhausen, Türkçe çev., İsmail Hakkı İzmirli, İstanbul.
• Mirhand, Tarih-i Ravzatü’s-Safâ, C. V, neşr., Merkez-i Hayyâm Pîrûz, Tahran.
• Nakamachi Nobutaka, “The Rank and Status of Military Refugees in the Mamluk Army: A Reconsideration of the Wafidiyah”, Mamlûk Studies Review, 10/1 (2006), s. 55-81.
• Nuveyrî, Nihayetü’l-Ereb fî Funûni’l-Edeb, C. XXVII, XXX, XXXI, XXXII tah., Necip Mustafa Fevvâz - Hikmet Kaşlî Fevvâz, Beyrut 2004.
• Süleyman Özbek, “Türkiye Selçukluları-Memluk Münasebetleri (1250-1277)”, Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, I/2 (1999), s. 43-61.
• Süleyman Özbek, Moğolları Durduran Türk Sultan Baybars, Ankara.
• Georges Pachymérés, Relations Historiques, C. I, II, ed., ve Fran. çev., Albert Failler – Vitalien Laurent, Paris.
• Georges Pachymérés, Bizanslı Gözüyle Türkler, çev., İlcan Bihter Barlas, İstanbul 2009.
• Muhammed Murad Remzî, Telfîku’l-Ahbȃr ve Telgîhu’l-Ȃ’sȃr fî Vakȃi’ Kazan ve Bulgâr ve Mulûki’t-Tatar, C. I, Beyrut.
• Reşȋdüddȋn Fazlullah, Câmiu’t-Tevârih, haz. ve not. Muhammed Ruşen - Mustafa Musevi, C. I, II, Tahran.
• Reşȋdüddȋn Fazlullah, The Successors of Genghis Khan, İng. çev., John Andrew Boyle, New York.
• Reşîdüddin Fazlullah, Câmiu’t-Tevârih (İlhanlılar Kısmı), çev., İsmail Aka – Mehmet Ersan – Ahmad Hesamipour Khelejani, Ankara.
• Ahmet Sağlam, Memlûk Sultanı Nâsır Muhammed B. Kalavun’un Siyasi Faaliyetleri (684-741/1285-1341), Celal Bayar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış Doktora Tezi, Manisa.
• Ahmet Sağlam, “Memlûk-İlhanlı Diplomatik İlişkileri”, Belleten, S. 293 (2018), s. 83-157.
• Ahmet Sağlam, “Nâsır Muhammed Dönemi Memlûk-Altın Orda Münâsebetleri: Stratejik İttifaklar”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 11/61 (2018), s. 324-331.
• Mehmet Saray, “Altın Orda Hanlığı”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. II, İstanbul 1989, s. 538-540.
• Uli Schamiloglu, “Altın Ordu”, Türkler, C. VIII, ed., Hasan Celal Güzel – Kemal Çiçek – Salim Koca, Ankara 2002, s. 412-428.
• Moritz Sobernheim, “Kalavun”, İslam Ansiklopedisi, C. VI, İstanbul 1977, s. 121-123.
• Berthold Spuler, İran Moğolları, çev., Cemal Köprülü, Ankara.
• Faruk Sümer, “Keykâvus II”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. XXV, Ankara 2002, s. 355-357.
• Şafiî b. Ali b. Abbâs, Husnü’l-Menâkıbi’l-Sırriyyeti’l-Muntezea mine’s-Sîreti’z-Zâhiriyye, tah. Abdülaziz Huveytır, Riyad.
• Osman Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, İstanbul.
• Osman Turan, “II. İzzeddin Keykâvüs’e Aid Bir Temlîk-Nâme”, Zeki Velidi Togan’a Armağan, neşr., Türk Tarih Kurumu, Ankara 2010, s. 157-176.
• Ahmet Usta, Memlûk Sultanlığı’nın Bizans İmparatorluğu ve Kilikya Ermeni Krallığı İle Diplomatik ve Ticarî İlişkileri: Doğu Akdeniz Ticareti ve Tüccarlarına Yeni Bir Yaklaşım (1260-1291), İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış Doktora Tezi, İstanbul.
• Mustafa Uyar, “İlhanlı-Memlûk Mücadelesinde Bir Kırılma Noktası: Vâdî el-Hazindâr Savaşı”, International Congress of Asian and North African Studies, (10-15Eylül 2007 Ankara), C. VII, Ankara 2012, s. 3253-3260.
• Mustafa Uyar, “İlhan Ölceytü’ye Verilen Ḫarbende İsminin Kökeni ve Anlamı Hakkında Yeni Bir Yaklaşım”, Tarih İncelemeleri Dergisi, XXXI/2 (2016), s.595-607.
• Kâzım Uzun, Memlûk Devleti Himayesinde ve İslâm Dünyasında Abbâsî Hilafeti: Saltanat-Hilafet İlişkisi, Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış Doktora Tezi, İzmir.
• Vassâf, Tahrîr-i Tarihi Vassâf, nşr., Abdulmuhammed Ȃyetȋ, Tahran.
• George Vernadsky, The Mongols and Russia, New Haven.
• A. Yu. Yakubovskiy, Altın Ordu ve Çöküşü, çev., Hasan Eren, Ankara.
• Yûnînî, Zeylu Mirâti’z–Zaman, C. I (1954); II (1955); III (1960), neşr., Dairetu’l-Maârifi’l-Osmaniye, Haydarabad.
• Zeylu Mirâti’z-Zaman, C. I-III, neşr., Hamza Ahmed Abbâs, Abu Dabi.
• Abdülkadir Yuvalı, “Möngke Timur”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. XXIX, Ankara 2004, s. 138.
• Abdülkadir Yuvalı, İlhanlı Tarihi, İstanbul.
• S. Zakirov, Дипломатические отношения Золотой Орды с Египтом, XIII-XIV вв. [Altın Orda’nın Mısır ile Diplomatik İlişkileri, XIII-XIV. Yüzyıllar], Moskova.
• Zehebî, Tarihu’l-İslâm ve Vefeyâtü’l-Meşâhîr ve’l-A’lâm, C. XLVIII - XLIX, tah., Ömer Abdüsselam Tedmurî, Beyrut.