Deprem, insan hayatını ve güvenliğini tehdit eden, cana ve mala zarar veren en tehlikeli doğal afetlerden kabul edilmektedir. Edebiyat, toplumun sosyal, kültürel ve tarihi olaylarıyla iç içe geçen, toplumun gerçek yaşamını çeşitli yönleriyle yansıtan önemli bir ayna olmasına rağmen Câhiliye ve Sadru’l-İslâm dönemlerinde deprem tasvirlerine pek rastlanılmamaktadır. Bunun arkasında yatan nedenin, söz konusu iki dönemde yıkıcı deprem felaketinin yaşanmamasının olduğu tahmin edilmektedir. Arap şiirinde deprem konulu şiirlerin dönüm noktası hicri altıncı yüzyıldır. Bu asırda, Bilâdu’ş-Şam bölgesinde birden fazla depremin meydana gelmesi, dönemin şairlerinin dikkatini çekmiş ve insan yaşamını yerle bir eden bu felaketin çeşitli yönlerini tasvir eden çok sayıda şiir yazmalarına neden olmuştur. İslâm dünyasında meydana gelen depremleri tasvir eden ilk şairlerden bazıları; Usâme b. Munkiz (ö. 584/1188), Sannâcatud-Dûh ve İbn Daniyâl el-Mevsilî’dir (ö. 710/1310). Sannâcatud-Dûh, Fâtimî halifesi Hâkim Biemrillah Mansur b. Aziz döneminde (996-1021) Mısır'ı etkileyen bir depremi ele aldığı şiirinde, bu doğal afetin halka zarar vermek için değil, Hâkim Biemrillah’ın adaletli yönetimini kutlamak için meydana geldiğini belirterek depremi dans eden birine benzetmiştir. Şair, böylece bu felaketi bile dönemin hükümdarını övmek için bir fırsat olarak değerlendirmiş ve ilginç bir bakış açısı ortaya koymuştur. Arap şairler, 1517’den itibaren Osmanlı hakimiyetine giren Arap dünyasında gerçekleşen depremlere de değinmişlerdir. Modern döneme gelindiğinde ise coğrafi sınırları da aşarak dil, ırk ve din ayrımı gözetmeksizin İtalya, Japonya ve Türkiye gibi ülkelerde meydana gelen depremleri detaylı bir şekilde tasvir etmişlerdir. Modern çağda, depremle alakalı şiir yazan şairlerin en başında Nil Şairi Hafız İbrahim ve Emîru’ş-Şuarâ’ Ahmed Şevki gelmektedir. Hafız İbrahim, 1908 yılında İtalya’nın Messina şehrini vuran depremle ilgili 58 beyitten oluşan uzun bir kaside yazmıştır. Şair, seksen binden fazla insanın ölmesine neden olan bu depremi gazeteler ve radyo aracılığıyla öğrenmiş olmasına rağmen, güçlü insani duyguları ve derin hayal gücü sayesinde, olayı bizzat yaşamış gibi detaylı ve canlı bir şekilde tasvir etmiştir. Şair Ahmed Şevki ise 1923 yılındaki depremden etkilenen Japonya halkıyla üzüntüsünü paylaştığı bir şiir yazmıştır. Türkiye, coğrafi olarak deprem bölgesinde yer aldığı için son dönemlerde birçok yıkıcı depreme maruz kalmıştır. 1939 ve 1992 Erzincan, 1999 Gölcük, 2003 Bingöl ve 2023 yılında 11 Türk şehrine büyük zararlar vermesinin yanı sıra etkileri Suriye'ye kadar uzanan Kahramanmaraş depremi bunlara örnek verilebilir. Bu felaketler, elbette bazı Arap şairlerin şiirlerine ilham kaynağı olmuş, insani duygularını dile getirdikleri, acı ve kayıpları belgelendirdikleri şiirler yazmalarına neden olmuştur. Muhammed Takiyyuddîn el-Matlabî, Mahmûd Hasan İsmail ve Ahmed Ali Süleyman Abdurrahim gibi şairler Türkiye’de meydana gelen depremleri ele alan Arap şairlerden bazılarıdır. Bu şairlerden Mahmûd Hasan İsmail, 1939’da meydana gelen Büyük Erzincan Depremi ile alakalı ele aldığı kasidesinde kişileştirme sanatına başvurmuş ve aralarında geçen bir diyalogda, depremi insanlara korku salmak ve evlerini yıkmakla suçlamıştır. Enkaz altında ölü ve yaralı bıraktığı için onu, kan döken ve yeryüzünde fesat çıkaran acımasız bir zalime benzetmiştir. Bu çalışmada Arap şiirinde depremlere kısaca değinildikten sonra Türkiye’de meydana gelen depremler ve bu depremlerin Arap şiirine yansımaları ele alınmıştır. Tercih edilen şiir örnekleri tahlil yöntemiyle; tarihi gerçeklik, duygusal boyut ve dilsel olarak üçlü bir değerlendirmeye tabi tutulmuştur. Sonuç kısmında ise elde edilen bulgulara yer verilmiştir.
Bu çalışmanın hazırlanma sürecinde bilimsel ve etik ilkelere uyulduğu ve yararlanılan tüm çalışmaların kaynakçada belirtildiği beyan olunur.
Earthquakes are considered to be one of the most dangerous natural disasters, posing a threat to human life and security as well as causing damage to life and property. Although literature is an important mirror that is intertwined with the social, cultural, and historical events of a society and reflects its real life in various aspects, depictions of earthquakes are rarely encountered in the Pre-Islamic Period and the Early Islamic Period. Experts estimate that this is due to the absence of devastating earthquakes during either period. The turning point for poems about earthquakes in Arabic poetry is the sixth century of the Hijra. In this century, the occurrence of multiple earthquakes in the Bilad al-Sham region attracted the attention of the poets of the period and caused them to write many poems depicting various aspects of this disaster that devastated human life. Some of the first poets to describe earthquakes in the Islamic world are; Usama b. Munkiz (d. 584/1188), Sannājatud-Dûh and Ibn Daniel al-Mawsili (d. 710/1310). In his poem about an earthquake that affected Egypt during the reign of the Fatimid caliph Hakim Biemrillah Mansur b. Aziz (996-1021), Sannājatud-Dûh stated that this natural disaster did not occur to harm the people but to celebrate the just rule of Hakim Biemrillah and likened the earthquake to a dancing person. Thus, the poet considered this disaster as an opportunity to praise the ruler of the period and presented an interesting perspective. Arab poets also addressed the earthquakes that occurred in the Arab world that came under Ottoman rule from 1517 onwards. When it came to the modern period, they went beyond geographical borders and described in detail the earthquakes that occurred in countries such as Italy, Japan, and Türkiye, regardless of language, race, and religion. In the modern era, the most prominent poets who wrote poems about earthquakes are the Nile Poet Hafiz İbrahim and Emir al-Shuarâ Ahmed Shawki. Hafiz İbrahim wrote a long ode consisting of 58 couplets about the earthquake that hit the Italian city of Messina in 1908. Although the poet learned about this earthquake, which caused the deaths of more than eighty thousand people, through newspapers and radio, he described the event in detail and vividly as if he had experienced it himself, thanks to his strong human emotions and deep imagination. Poet Ahmed Shawki wrote a poem in which he shared his sorrow with the people of Japan who were affected by the earthquake in 1923. Due to its geographical location in an earthquake zone, Türkiye has experienced numerous devastating earthquakes in recent times. These include the Erzincan earthquake in 1939 and 1992, the Gölcük earthquake in 1999, the Bingöl earthquake in 2003, and the Kahramanmaraş earthquake in 2023, which caused great damage to 11 Turkish cities and whose effects extended as far as Syria. These disasters have certainly inspired the poetry of some Arab poets, causing them to write poems in which they express their human feelings and document pain and loss. Some of the Arab poets who have addressed earthquakes in Türkiye include Muhammed Taqiyyuddin el-Matlabi, Mahmud Hasan Ismail, and Ahmed Ali Suleyman Abdurrahim. Mahmud Hasan Ismail, one of these poets, resorted to the art of personification in his ode to the great Erzincan Earthquake of 1939, and in a dialogue between them, he accused the earthquake of instilling fear in people and destroying their homes. He likened the earthquake to a ruthless tyrant who sheds blood and causes mischief on earth because it left dead and injured under the rubble. This study, following a brief mention of earthquakes in Arabic poetry, delves into the earthquakes that occurred in Türkiye and the impact these events had on Arabic poetry. The descriptive analytical method was employed to evaluate the selected poetic examples in three dimensions: historical reality, emotional dimension, and language. Additionally, the conclusion chapter presents the study's results.
It is declared that scientific and ethical principles have been followed while carrying out and writing this study and that all the sources used have been properly cited.
تعتبر الزلازل من أخطر الكوارث الطبيعية التي تهدد حياة الإنسان وسلامته، وتلحق أضرارا بالأرواح والأموال. وعلى الرغم من أن الأدب منبثق من الأحداث الاجتماعية والثقافية والتاريخية، وأنه مرآة مهمة تعكس الحياة الحقيقية في مختلف جوانبها للمجتمع، إلا أن وصف الزلزال لم يرد في الشعر الجاهلي ولا في شعر عهد صدر الإسلام. والسبب وراء ذلك يحتمل أن يكون هو عدم وقوع أي كارثة زلزالية مدمِّرة في تلك الفترتين، حتى جاء القرن السادس الهجري الذي هو نقطة انطلاق الاهتمام بموضوع الزلزال في الشعر العربي، حيث وقعت في هذا القرن زلازل متعددة في منطقة بلاد الشام إلى حد كبير لفت انتباه شعراء تلك الفترة، فشرعوا يكتبون قصائد تصور جوانب شتى لهذه الكارثة المدمرة لحياة الإنسان. ومن أوائل الشعراء الذين وصفوا الزلازل في العالم الإسلامي أسامة بن منقذ (ت. 584/1188)، وصناجة الدوح، وابن دانيال الموصلي (ت. 710/1310). والشاعر صناجة الدوح في قصيدته عن زلزال ضرب مصر في عهد الخليفة الفاطمي الحاكم بأمر الله منصور بن العزيز (996-1021) يشبّه الزلزال بإنسان راقصٍ ليشير إلى أن هذه الكارثة الطبيعية حدثت لا لإيذاء الناس، بل للاحتفال بعدالة ممدوحه حاكم مصر. وهكذا اغتنم الشاعر هذه الكارثة فرصةً لمدح حاكم تلك الفترة بطريقة غريبة عجيبة. وتناول الشعراء العرب أيضا الزلازل التي حدثت في الوطن العربي الذي خضع للحكم العثماني بعد عام 1517. وفي العصر الحديث تجاوز الشعراء حدودهم الجغرافية ولم يعتبروا اللغة واللون والعرق مانعا لأن يصفوا الزلازل التي كانت تقع في دول أخرى مثل إيطاليا واليابان وتركيا. ومن أبرز هؤلاء الشعراء شاعر النيل حافظ إبراهيم وأمير الشعراء أحمد شوقي. وقد كتب الشاعر حافظ إبراهيم قصيدة طويلة مكونة من 58 بيتًا عن الزلزال الذي ضرب مدينة مسينا الإيطالية عام 1908. والشاعر مع أنه علم بهذا الزلزال المسبِّبِ لمقتل أكثر من ثمانين ألف شخص عبر الصحف والإذاعة، إلا أنه بعواطفه الإنسانية القوية وخياله العميق الواسع استطاع أن يصف الحدث وصفا مفصلا يجعله كأنه عايَن الحدثَ، وعاشه عيشة مباشرة. وأما الشاعر أحمد شوقي فقد كتب قصيدة يتضامن فيها بمشاعره الحزينة مع أهل اليابان الذين أصيبوا بالزلزال عام 1923م. ولما كانت تركيا من المناطق الزلزالية فقد تعرضت في السنوات الأخيرة لمرات عديدة من الزلازل المدمرة، منها ذلك الزلزال الذي عصف بمدينة أرزنجان في عامي 1939 و1992، وزلزال غولجوك سنة 1999، وزلزال بنغول سنة 2003، وزلزال كهرمان مرعش في العام الماضي 2023، الذي خلّف أضرارا كبيرة في إحدى عشرة مدينة تركية، وامتدت آثاره إلى الأراضي السورية. وبالطبع أن تلهم هذه الكوارث بعض الشعراء العرب قصائد يعبرون فيها عن مشاعرهم الإنسانية، ويوثقون فيها المآسي والخسائر التي تخلفها الزلازل، كأمثال محمد تقي الدين المطلبي، ومحمود حسن إسماعيل، وأحمد علي سليمان عبد الرحيم، وغيرهم من الشعراء الذين تناولوا الزلازل التركية. استخدم محمود حسن إسماعيل الذي هو أحد هؤلاء الشعراء فن التجسيد والتشخيص في قصيدته المنظومة في زلزال أرزنجان الكبير الذي حدث عام 1939، ليحاور الزلزال ويتهمه ببث الرعب في الناس وتدمير منازلهم. ثم شبّه الزلزال أيضا بالظالم القاسي الذي يسفك الدماء ويسعى في الأرض فسادا، لأنه أردى الناس قتلى وجرحى تحت الركام والأنقاض. وعليه، فقد تناولت هذه الدراسة نبذة مختصرة عن الزلازل في الشعر العربي، ثم الزلازل التي حدثت في تركيا وانعكاساتها على الشعر العربي. واتُّبِع في الدراسة المنهجُ الوصفي التحليلي للقصائد المختارة التي تناولت زلازل المنطقة، ثم قيِّمت هذه القصائد من حيث واقعها التاريخي وبعدها العاطفي واللغوي. وفي ختام الدراسة فقد سُردت النتائج التي تم الحصول عليها.
.تم التصريح بأنه قد تم اتباع المبادئ العلمية والأخلاقية أثناء تنفيذ وكتابة هذه الدراسة، وأن جميع المصادر المستخدمة قد تم الاستشهاد بها بشكل صحيح
Primary Language | Arabic |
---|---|
Subjects | Arabic Language and Rhetoric |
Journal Section | Articles |
Authors | |
Publication Date | September 15, 2024 |
Submission Date | May 1, 2024 |
Acceptance Date | August 20, 2024 |
Published in Issue | Year 2024 Volume: 11 Issue: 2 |
Journal of Eskisehir Osmangazi University Faculty of Theology (ESOGUIFD) is licensed under a Creative Commons Attribution Non-Commercial 4.0 International license.